Tíðaleysi og -fæð

Question 1

Frumkomið vs síðkomið tíðaleysi (amenorrhea)

Answer 1

Frumkomið: Aldrei byrjað á blæðingum.

Síðkomið: Byrjað á blæðingum en hætt af einhverjum ástæðum.

Question 2

Skilgreining á frumkomnu tíðaleysi

Answer 2

• Engar blæðingar við 16 ára aldur
• Engar blæðingar 2 árum eftir kynþroska
• Seinkaður kynþroski (miðað við 16 ár)

Question 3

Skilgreining á síðkomnu tíðaleysi

Answer 3

• Tíðastopp í 6 mánuði

- Tíðastopp í 3 venjulega tíðahringi

Question 4

Önnur leið til að flokka tíðaleysi..

Answer 4

Hægt er að flokka tíðaleysi eftir því hvort það tengist auknu magni andrógena (s.s. PCOS)

Question 5

Skilgreining tíðastopps (oligomenorrhea)

Answer 5

• Tíðahringur lengri en 5 vikur
• Blæðingar á 6 vikna-6 mánaða fresti
• Blæðingar sjaldnar en 9x á ári

Question 6

Helstu orsakir tíðaleysis og tíðastopps

Answer 6

Algengastar eru starfrænar innkirtlatruflanir.

1) Truflanir í undirstúku-heiladinguls-eggjastokka öxlinum
2) Truflanir í öðrum innkirtlakerfum (s.s. skjaldkirtli)
3) Þungun (algengasta ástæðan!)

Anatómískar orsakir eru til staðar í 1% tilvika.

Question 7

Hvers konar vandamál í undirstúku geta orsakað tíðastopp/-leysi?

Answer 7

Starfræn truflun af einhverju tagi, s.s. vegna þyngdartaps, ofþjálfunar eða sálrænna vandamála.

Líffærafræðilegar truflanir eru sjaldgæfar, s.s. þrýstingur vegna æxlis eða Kallman syndrome (mjög sjaldgæfur, arfgengur sjúkdómur sem einkennist m.a. kynþroskavandamálum, hypogonadisma og ófrjósemi)

Question 8

Hvers konar vandamál í heiladingli geta orsakað tíðastopp/-leysi?

Answer 8

Algengasta orsökin er ofseytun á prólaktíni en starfræn truflun sem afleiðing af truflun í undirstúku er einnig algeng.

Sjaldgæfari orsakir:

• Þrýstingur vegna æxlis
• Afleiðing af skurðaðgerð eða geislameðferð
• Sheehan’s syndrome (drep í heiladingli vegna mikillar blæðingar eftir fæðingu, mjög sjaldgæft)

Question 9

Hvers konar vandamál í eggjastokkum geta orsakað tíðastopp/-leysi?

Answer 9

Algengast er PCOS og starfræn vanstarfsemi sem afleiðing af truflun í undirstúku eða heiladingli.

Sjaldnar frumorsök í eggjastokkum og/eða litningum, s.s. myndunargalli á eggjastokkum, skemmd vegna aðgerða/geislunar/krabbameinslyfja eða premature menopause.

Question 10

Hvers konar vandamál í legi/leggöngum geta orsakað tíðastopp/-leysi?

Answer 10

Meðfæddir gallar, s.s. leg eða leggöng vantar, imperforate hymen eða vaginal atresia.

Áunnið: Ascherman’s syndrome (afleiðing af of mikilli útskröpun)

Question 11

Hvað er aðalatriðið við greiningu á tíðastoppi/-leysi?

Answer 11

Meta hvort estrógenframleiðsla er til staðar eða ekki.

Sjaldnast mælt, klínískt mat (vaginal slímhúð 12-14 mm)

Question 12

Hvaða atriði í sögu þurfum við að fá fram?

Answer 12

• Blæðingasaga
• Gynsaga
• Lyfjanotkun (geðlyf, pillan eða önnur hormónalyf, o.fl.)
• Umhverfisþættir (matarvenjur, þyngdarbreytingar, líkamsþjálfun)

Question 13

Hvaða atriði þarf að hafa í huga við skoðun?

Answer 13

Almenn skoðun:

• Hæð og þyngd
• Ytri kyneinkenni (brjóst, kynhár, mjólkurseytun)
• Blóðþrýstingur
• Sjónsvið

Gynskoðun

• Estrógenáhrif á vaginal slímhúð og legháls
• Þreifa eftir legi og eggjastokkum

Question 14

Hvaða rannsóknir koma til greina?

Answer 14

• Þungunarpróf!
• Vaginal ómskoðun
• Prólaktín
• FSH (oftast ekki þörf á að mæla LH)
• TSH/fT4
• Prógesterón challenge test (gefið gestagen í 7-10 daga, ekki blæðing –> ekki framleiðsla estrógens í eggjastokkum)
• Litningarannsókn alltaf gerð við frumkomið tíðaleysi

Frekari rannsóknir byggðar á einkennum:

• Offita: Fastandi blóðsykur og insúlín
• Hirsutismi: Testósterón, 17-OH próg, DHEA-S
• Galaktorrhea: MRI
• Leg vantar: MRI af pelvis, testósterón, litningarannsókn
• Premature ovarian failure: Biopsia.

Question 15

Hvað segir gildi FSH okkur?

Answer 15

Lágt eða eðlilegt gildi bendir til starfrænna truflana en hátt bendir til ovarian failure (absence eða dysgenesu).

Question 16

Afleiðingar tíðaleysis

Answer 16

Lítil estrógenframleiðsla –> Beinþynning

Estrógenframleiðsla –> Hyperplasia á endometrium –> adenocarcinoma endometrii

Question 17

Hver er meðferðin við tíðaleysi/-fæð vegna seinkaðs/skorts á kynþroska?

Answer 17

Estrógen í lágum en vaxandi skömmtum, síðan kaflaskipt með gestageni (eða sem p-pilla).

Question 18

Hver er meðferðin við tíðaleysi/-fæð vegna blæðingatruflunar?

Answer 18

Lítið estrógen: Uppbótarmeðferð (t.d. pillan eða kaflaskipt hormónameðferð).
Estrógen til staðar: Gestagen í 10 dag 1x í mánuði.

Question 19

Hver er meðferðin við tíðaleysi/-fæð vegna ófrjósemi?

Answer 19

Egglosörvandi meðferð.