College 5: Landbouw, handel en stad (KA 13 en 14)

Question 1

(inleiding) Wat is de Magna Carta?

Answer 1

Eerste document waar de koning ondergeschikt wordt gemaakt aan de wet.

Question 2

Hoe zag Europa er rond 1000 jaar uit?

Answer 2

• Achterlijk Barbaars
• Dunbevolkt
• Houten tijdperk (primitief)
• Boeren kampen met klimaat, misoogsten, ondervoeding en ziekten
• Allerbeste gronden krijgen permanente landbouw

Question 3

In welke periode wordt de basis gelegd voor Europa als wereldmacht?

Answer 3

1000-1500

Question 4

Wat zijn de kenmerkende aspecten van tijdvak 4?

Answer 4

• Economie: opkomst handel en ambacht
• Steden/Burgerij: opkomst stedelijke burgerij
• Kerk-Staat: conflict over de wereldlijke of geestelijke macht
• Kruistochten: expansie christelijke wereld
• Staten: begin staatsvorming en centralisatie

Question 5

Beschrijf de sociaaleconomische ontwikkeling!

Answer 5

• Van Agrarische samenleving naar Agrarisch-Urbane samenleving
• 1000-1300 up / 1300-1450 down / Na 1450 up
• Productiviteitsstijging landbouw en ontginningen
• Opkomst handel en nijverheid, gereorganiseerd in gilden en Hanze
• Opkomst middeleeuwse stad, uit koopmansnederzetting met eigen rechtspraak

Question 6

Beschrijf de politieke ontwikkelingen!

Answer 6

• Van feodale rijken (vorst) naar institutionele monarchieën (kroon)
• Constante tegenstelling vorst-adel
• Tijden van centralisatie en adelsreactie wisselen elkaar af.
• Uit het feodale overlegorgaan ontstaat de standenvereniging
• Ontstaan stadsrechten en nationale charters (Magna Carta)
• Standenindeling (bidders, vechters, werkers) doornsneden door stedelingen.
• Stad als bondgenoot van centraal gezag.

Question 7

Beschrijf de godsdienstige ontwikkelingen!

Answer 7

• Strijd Kerk-Staat om de macht over christenheid
• Kerk in 1000 ondergeschikt
• Reactie: kloosterhervormingen en kerkhervorming, inhoud: machtige kerk
• Hieruit komen voort: Investituurstrijd, godsvredebeweging en kruistochten (in samenhang!)
• Hoogtepunt Kerkelijke macht: 1200
• Na 1300 verval: ballingschap en kerkscheuring

Question 8

Beschrijf de eindbalans van de sociaaleconomische ontwikkelingen in 1500!

Answer 8

• Agrarisch-urbane samenleving met handelskapitalisme, geleid door kooplieden
• Economische hausse vanaf 1450

Question 9

Beschrijf de eindbalans van de politieke ontwikkelingen in 1500!

Answer 9

• Italië en Nederlanden met semiautonome stadstaten
• Moderne staten: nationaal, monarchaal, bureaucratisch, parlementair
• Europa in het offensief, ontdekt de wereld 1492, uitzondering Ottomaanse rijk 1453

Question 10

Beschrijf de eindbalans van de sociaaleconomische ontwikkelingen in 1500!

Answer 10

• Voortdurend onrust binnen Kerk: armoedebewegingen
• Ontwikkeling naar nationale kerken
• In steden: mobiliteit, vrijheden, ondernemingszin en uitvindingen – boekdrukkunst, kompas, buskruit etc

Question 11

Begin tijdvak 4 ontstaat er een ontginningsgolf. Wat is daar de belangrijkste oorzaak van?

Answer 11

technologische vernieuwingen!

Zware kar- of keerploeg: dieper omkeren van akker
*Met tweewielig onderstel → minder trekkracht vereist

*Met ijzeren onderdelen: rister of keerbord: keert grond om

met verbeterde ploegtractie: ossenspan of paard.
NB: (!) Uitvinding haam: adem niet afgesneden door trekkracht

Question 12

Wat was het resultaat van de ontginningen?

Answer 12

• Toenemende marktgerichte productie en huisnijverheid en handel.
• Nieuwe nederzettingen met kolonisten: optekening van rechten/plichten = rechtszekerheid = boerenvrijheid
• Ontginningen mogelijk in richting van zware, vruchtbare kleigronden, stijging productiviteit
• Mede hierdoor: verschuiving economisch zwaartepunt in Europa naar noorden.

Question 13

Periode van stagnatie na 1300: plafond is bereikt. Waarom dan? (5)

Answer 13

• Steeds meer families op een lap grond: overbevolking
• Vooruitgang 1000-1300 was vooral kwantitatief: (meer hectares), niet kwalitatief
• Bovendien structurele gebreken rond 1300:
• erosie door ontbossing
• ingebruikneming van zogeheten ‘marginale gronden’: kwetsbaar
• Klimaatsverandering: na 1300 kouder en natter
• rampjaren 1315-1317 in Vlaanderen

Question 14

In deze situatie gebeurde er ook nog iets anders heftigs. Wat?

Answer 14

In deze verslechterde situatie, met sloeg Yersinia Pestis toe.

Question 15

Noem kenmerken van deze ziekte.

Answer 15

Genadeloos: 1/3 Europese bevolking= 25 tot 30 miljoen doden

Onvoorspelbaar: absoluut geen weet over oorzaken

Bruine rat, met vlo

met bacterie in maag-darmkanaal: Yersinia Pestis die bij beet werd overgedragen

Builenpest (opgezette lymfeklieren onder oksel)

Indien ook longen aangetast: longpest, dan directe verspreiding via hoesten

Question 16

Hoe werd de pest verspreid?

Welke symboliek wordt gebruikt?

Answer 16

Verspreiding via scheepsroutes handel: van Krimkolonie van Genua naar noord-Europa

Symboliek: Memento Mori en Dance Macabre

Question 17

HANDEL EN GELD

DE COMMERICIELE REVOLUTIE

HUNT LEZEN CHAPTER 10

Answer 17

..

Question 18

Van achterstandsgebied waar echte rijkdom in Byzantium en echte kennis in Arabische wereld, naar het meest dynamische gebiedsdeel in 500 jaar.

Noem drie hoofdontwikkelingen van de DE COMMERICIELE REVOLUTIE.

Answer 18

1. Demografische groei
2. Agrarische vooruitgang
3. Uitvindingen en vernieuwingen*

*Op gebied van transport, zoals kustlijnkaarten, astrolabium = primitief kompas
Op gebied van handel: volgende dia

Question 19

Wat waren de vernieuwingen op het gebied van handel in Italië? DEZE MOET JE KENNEN!!!!

Answer 19

Vernieuwingen op het gebied van de handel
In Italië 11e-12e eeuw, vooral met betrekking tot handelstechnieken:

1. Ricorsa of wisselbrief*: krediet, schuldbekentenis
   Is vorm van giraal geld (giro: ronde, direct)
2. Entrepreneurs, vaak in handelsondernemingen: compagnieën (cum pane, brood delen), met handelsvertegenwoordigers in vreemde natie.
3. Nog een Italiaanse uitvinding: geld na verstrekken van onderpand
   In te leveren bij lommerd
   Genoemd naar: Lombardije
4. Beurs*: plaats waar in wissels (schuldbekentenissen) werd gehandeld.
   Benaming: Latijnse ‘bursa’ op uithangbord van panden waar kooplieden handelden
   Andere uitleg van naam: naar woning van Brugse koopman Van der Burse
   Sinds 1309 formeel: de Brugse Beurs
   14e eeuw in Venetië: ook handel in staatsschulden -obligaties.
   NB: Aandelen in tijd vak 5 en 6 (VOC)
5. Nieuwe handelsmunten
   12e eeuw: nieuwe gouden munten in Italië:
   Florijn (Florence, met lelie) en Ducaat (Venetië),
   Navolgingen in overig Europa: goudgulden
   (Hollandse Florijn ƒ)
6. Hunt ‘faires’ Jaarmarkten: op ontmoetingspunt meest verstedelijkte gebieden: Italië en Vlaanderen, wolhandel met Engeland.
   Georganiseerd door vorsten: garanderen marktvrede, vrijgeleide, lage tollen
   12e eeuw: netwerk in Champagne, met cyclus (op feestdag plaatselijke heilige) soms 2x p.j.: hete markt en koude markt
   En op den duur met specialisatie

Question 20

Economie heeft ook een mentaal aspect. Welk? En geef voorbeelden.

Answer 20

Hoe omgaan met geld en winst?

Bijbelverhaal De rijkaard en Lazarus Dives et pauper
verhaal lag bij iedere rijkaard onder hoofdkussen! → slecht geweten)

Question 21

Wat was de reactie op welvaart in de steden (en rijke monnikenorden op platteland)?

Answer 21

Ontstaan armoedebewegingen vanaf 12e eeuw in Italiaanse steden.

Question 22

Welke religieuze groepen/ordes hielden zich hiermee bezig?

Answer 22

• Bedelmonniken Franciscanen of Minderbroeders
• En Dominicanen
• Ketterijen, zoals de Katharen

Question 23

BELANGRIJK!!!!!!

Welke conclusies kunnen we trekken uit het Collegeonderwerp ‘landbouw en handel’ ?

Answer 23

• Landbouw: vooruitgang, vanaf 1000 door techniek (voorbeelden kunnen noemen: drieslagstelsel, keerploeg, paardeninspanning - haam) en ontginningen, plafond bereikt in 1300, specialisatie na 1400.
• Pestepidemie: benoem juiste en onjuiste oorzaken en gevolgen, negatief en positief.
• Handel: nieuwe technieken (voorbeelden kunnen noemen), geld drong door in hele maatschappij.
• Handelskapitalisme met tweeslachtige reactie hierop: ook afkeuring (voorbeeld kunnen geven)

Question 24

De middeleeuwse gilden

Answer 24

..

Question 25

Wat is gilde?

Deze benaming is nu nog steeds bekend. Waardoor?

Answer 25

beroepsvereniging

Dominant in middeleeuwse stad: gilden of corpora = beroepsverenigingen, per beroep (ambacht)

• Schuttersgilden – met vendeliers (Brabant) en geweren (Limburg)
• Gildehuizen in steden, bijv. Antwerpen, Brussel
• Corporatisme 19e eeuw: antwoord op kapitalisme – ‘natuurlijke’ samenwerking
• Studentenverenigingen: corpora

Question 26

Wat zijn de kenmerken en functie van (alle) gilden? (5)

Answer 26

*Organisatie van gelijkwaardige, zelfstandige bazen/baasjes binnen een ambacht of bedrijfstak

• Ontstaan uit ‘moedergilde’: het koopmansgilde
• Functie: jouw gilde beheerste alle aspecten van stadsleven, van geboorte tot overlijden.
• Alle voorzien van eigen festiviteiten, eigen kerken, eigen patroonheilige
• Voorloper van de zuilen uit de 20e eeuw.

Question 27

Geef een voorbeeld van een patroonheilige en geef wat kenmerken weer.

Answer 27

Barbara van Nicomedië
mooie, vrome meid uit 3e eeuw
met vele aanbidders, door heidense vader verstopt in een toren en vermoord.
Gods straf: vader getroffen door bliksem.

Attributen = kenmerken: toren met 3 ramen, ook wel: kanon, bliksem
Populaire schutspatroon voor MIJNWERKERS

Question 28

Wat zijn de functies van het koopmansgilde?

DEZE MOET JE KENNEN!

Answer 28

1. Solidariteit, nabuurschap, broederschap met beroepsgenoten, met caritas (liefdadigheid)
2. Identiteit: benadrukken van positie gilde binnen stedelijk leven
3. Belangenbehartiging

Vandaar:
Uitstoting als dwangmiddel binnen gilden
Was ergst denkbare straf, want je werd buiten je familie gezet!

Question 29

Gilden gaan zich op een gegeven moment afsplitsingen. Vermeld in punten de ontwikkeling hiervan.

Answer 29

1. Belangentegenstelling koopman (wil lage kostprijs) en ambachtsman (wil goede prijs voor producten) → ambachten willen eigen organisaties: ambachtsgilden

2. Dan: differentiatie per bedrijfstak: 
leerlooiers, 
slagers, 
bakkers, 
kuipers, 
brouwers, 
zadelmakers, 
(edel)smeden, 
mandenmakers, 
Barbier -chirurgijns

NB: die elkaars nabijheid opzochten (in zelfde wijk of straat)
Herkenbaar aan uitgangborden

3. En ook differentiatie binnen de bedrijfstak, vooral binnen wol-ambacht (zie latere dia)

4. Gilde is in principe platte (horizontale) organisatie 
maar gaandeweg meer hiërarchie: 
Meesters
Gezellen
Leerlingen

5. GIlden krijgen politieke macht (PERSOON: Jacob van Artevelde, oriëntatie)
6. Onrust in laatmiddeleeuwse steden (opstanden), voorbeeld oriëntatie Ciompi)

Question 30

Wat is het doel van de ambachtsgilden en zijn tevens de voordelen?

Answer 30

SIB +

• Kwantiteit van productie: toezicht op markt, ordening vraag en aanbod (marktregulering)
• Kwaliteit van de productie, ook door een interne opleiding: deskundigheid binnen beroepsgroep

Question 31

Welk nadeel hebben de ambachtsgilden?

Answer 31

Steeds meer regels, steeds meer belemmeringen, in één woord CORPORATIEDWANG.

In het personele vlak: AFSCHERMING beroep voor buitenstaanders en nieuwelingen

In het economische vlak: MONOPOLIE op de lokale markt
 misbruiken

Gevolg: conservatisme leidt tot VERSTARRING

Question 32

Noem een voorbeeld van differentiatie in de bewerking van een product binnen een bedrijfstak. Leg dit ook uit.

Answer 32

Wol

Dominantie wolnijverheid in middeleeuwse stad:
Motor van stedelijke economie!

textiel:
Vlasnijverheid → linnen
Wolnijverheid → laken

Katoen pas in 14e eeuw ontdekt
Plaatje uit reisverslag Jan van Mandeville:
beschouwt katoen als schaapjes in planten!
18e eeuw, katoennijverheid in Engeland: boost voor IR

Question 33

Hoe verliep de behandeling van linnen en lakenfabricage?

Answer 33

1. Spinnen: was vrouwenarbeid, met spintol of spinstokje.

Middeleeuwse introductie, rond 12e eeuw: spinnenwiel

2. Weven = verweven van breedtedraden door lengtedraden (schering en inslag)
   was mannenarbeid in eigen werkplaats
   Eerst op verticale weefstoel met gewichten aan draden.
3. Vollen of vervilten: stampen van laken in urinebassin; middeleeuwse uitvinding: volmolen.
4. Verven: gebeurde tijdens alle productiefasen (van vacht, van draad, van laken): wede (blauw) meekrap (rood) , wouw (geel)
5. Snijden Verwerken van laken naar kleding: door snijders of kleermakers

Question 34

Leg kort de werking uit van STAP 2: weven van verticaal en horizontaal weefgetouw.

Answer 34

VW: Met stenen als gewichten

HW: Middeleeuwse uitvinding, met ‘schering en inslag’
pedalen zorgden voor schering
draad op spoel op en neer
zorgde voor inslag: heen en weer

Question 35

Einde tijdvak 4 betekent opkomst handelskapitalisme. Wat betekende dit voor de textielindustrie?

Answer 35

Productie door zelfstandige meesters (ambachtsbazen) in hunwerkplaatsen,

in opdracht van drapeniers: textielkooplieden, die opdrachten geven aan meesters – in stad of op platteland

Nadruk bij hen, niet bij fabrikanten – zoals in tijd van industrieel kapitalisme

Benaming: Verlagsystem of putting out-system

Question 36

De middeleeuwse stad

kooplieden – stadsrecht - stadsbestuur

ONDERZOEKSVRAGEN:

Kenmerken

In hoeverre is middeleeuwse stad uniek in wereldgeschiedenis?
Wat is belang van middeleeuwse stad voor geschiedenis vanaf tijdvak 4?

Totstandkoming

Fasering van proces. Wie nemen initiatief? Verhouding tussen stadsheer en inwoners

Werking

Welke inhoud: bestuursorganen, met welke taken en rechten?

Answer 36

…

Question 37

De uitspraak ‘Stad als doorbraak van het oude’.

Leg dit uit!

Answer 37

Antieke steden: verlengstuk van traditionele, landelijke politieke belangen.
↕
Europese middeleeuwse stad is doorbraak

Anders gezegd:
- Een buitenbeentje in agrarische statische maatschappij
- Een ‘vrijplaats’ of enclave buiten de macht van adel
Met afwijkende beroepen en waarden: onderneming, winst, geld → dynamisch

Question 38

Waardoor kreeg dat buitenbeentje een kans?

Answer 38

Door bondgenootschap steden met koningen – gericht tegen adel

Want: onmisbaar dankzij twee factoren: geld, juridische kennis

• Resultaat (belang): stad drukt op den duur stempel op hele maatschappij: tijdvak 4 heet daarom ‘steden en staten’
• Dynamiek van handelskapitalisme (tijdvak 5) komt voort uit middeleeuwse stad
• Wetenschap komt voort uit universiteiten in vrije steden (libertas in zegel Bologna)

Question 39

Periodisering: verdwijnen en opleving stad

Hoe was situatie in late oudheid/vroege middeleeuwen? Welke drie mogelijkheden?

Answer 39

• Geheel verdwijnen - discontinuïteit
• Ongeschonden voortbestaan
• Daartussenin, waarschijnlijk meest voorkomend: inkrimpen en opleven na 1000

Question 40

Wat waren de voorwaarden voor het opleven van een stad?

Answer 40

• Opleving handel, agrarisch surplus, bevolking: vanaf 1000
• Gunstige locatie – aan handelswegen
• Veiligheid – bescherming voor koopmansbedrijf

Question 41

Ontstaan: rol kooplieden hierbij.

Opkomst handel na 1000: kooplieden vestigen zich bij een nederzetting. Zij vormen een PRE STEDELIJKE KERN Waar?

Answer 41

Opkomst handel na 1000: kooplieden vestigen zich bij een nederzetting:

Rondom:

Kathedraal (bisschop )
Karolingisch paleis (palts)
Of grafelijke burcht

Question 42

Naast pre-stedelijke kern komt koopmansnederzetting (Latijn: vicus, portus).

Waar settelde zo’n nederzetting zich?

Answer 42

• in de nabijheid van oude kern,
  want behoefte aan veiligheid
• maar tevens afgezonderd ,
  om sociale reden: onderlinge bijstand tussen kooplieden, vorming van een commune of eedverbond

Question 43

Vicus betekent wijk. Noem twee voorbeelden van plaatsnamen in Nederland die dus van oorsprong een handelsnederzetting waren.

Answer 43

Wijk bij Duurstede = Dorestad (?)

Wijck = Céramique bij Maastricht

Question 44

Waarom afgezonderd?

Answer 44

Andere redenen:

• Mentaal: eigen identiteit: wij zijn anders!
• Juridische reden: behoefte aan afzondering van oude landrecht

*Uitbannen van adellijke veten: eigenrichting, met wraak en weerwraak.
Stad = geen plaats van oorlog, maar van ‘vrede’ – synoniem aan stadsrecht

*Handelscontacten kooplieden vereisen snelle beslissingen: ‘snelrecht’

Question 45

Er ontstaan twee soorten rechtspraak.(juridische gespletenheid). Welke twee en geef kenmerken,

Answer 45

1. landrecht in oude kern: traag, meestal ongeschreven gewoonterecht
2. koopliedenrecht in vicus, met voordelen:
   * Sneller
   * Staat op schrift, dus rechtsbescherming

Question 46

Uiteindelijk komt er een juridische eenwording. Leg dit uit.

Answer 46

Na verloop van tijd:

Oude kern neemt voordelige koopliedenrecht over

Dus:

koopliedenrecht wordt stadsrecht Ook wel: keur,vrede

Verleend door stadsheer op een charter of oorkonde, met zegel

Question 47

Laatste fase is het verdwijnen van geografisch onderscheid. Leg dit uit.

Answer 47

Laatste fase: symbolische eenwording oud en nieuw door gezamenlijke ommuring
Tegenstelling nu niet meer: oude kern – vicus, maar stad – platteland
Stad wordt “uit het land gelicht” - enclave

Question 48

Geef een samenvatting van de ontwikkeling van de middeleeuwse stad.

Answer 48

• Geografische afzondering: oude kern – koopmansnederzetting
• Juridische afzondering: oude landrecht naast koopmansrecht
• Juridische eenwording: koopmansrecht wordt stadsrecht
• Geografische eenwording: stadsmuren

Question 49

Wat zijn de voer elementen van het stadsrecht en licht deze kort toe.

Answer 49

vrede + vrijheid + autonomie + gelijkheid

*Plaats van vrede, waar het recht op wraak en eigenrichting van de edelen niet gold.

*Plaats met persoonlijke vrijheid
Asielrecht, na 1 jaar en 1 dag: gezegde ‘Stadslucht maakt vrij’ - aantrekkingskracht op buitenwereld.

*Autonomie
Bepalingen ten opzichte van de stadsheer in bestuur en rechtspraak: zie volgende dia

*Gelijkheid:
Stadsrecht is in principe horizontaal: geldt voor alle stedelingen. Allen zijn poorters

-Veelzeggend: woord ‘poorters’ is afgeleid van portus, want kooplieden zijn dominant

Bepalingen gelden voor alle poorters (in tegenstelling tot platteland)

Question 50

Uit welke twee organen bestaat het stadsbestuur en geef een toelichting?

Answer 50

Twee organen

1. Schepenbank: een juridisch en bestuurlijk orgaan

Het meest aristocratische orgaan:
Met schout of dorst= vertegenwoordiger namens stadsheer (koning, vorst of graaf)

Taak schout:

• Voorzitter
• Handhaver
• Aanklager

Taken schepenen:

• wetgeving (keuren)
• en rechtspraak

Aanvankelijk benoemd door stadsheer, maar wel uit poorters! Later door poorters zelf, met goedkeuring door heer.
Latere benaming – tijdvak 5 en tijdvak 6 (Regenten en vorsten): regenten, een steeds meer besloten groep.

2. Vroedschap (gemeenteraad): een bestuurlijk orgaan

Vanaf 12e –13e eeuw opkomst van nieuw orgaan: brede volksvergadering.

• Benaming: de ‘gemeente’, of (grote of brede) raad of vroedschap
• Typering: meest ‘democratische’ orgaan, voor héél de stad, niet alleen de elite
• Taken: uitvoerende, administratieve taken, benoemingen, financiën, armenzorg.
• Leden:

raadsleden
bijzondere raadsleden met controle op penningen: burge(r)meesters