Fallusy Flashcards
(127 cards)
1
Q
Granice czasowe w historii literatury francuskiej
A
IX-X w. – pierwsze zabytki w języku romańskim;
XI w. – początek literatury (lingua rustica staje się odrębnym tworem);
XII i XIII w. – gwałtowny rozwój literatury i jej apogeum;
XIVw. – okres nieszczęść (wojna stuletnia, epidemia dżumy);
XVw. – odbudowa, prehumanizm (F. Villon).
2
Q
Lingua franca
A
rozprzestrzenił się w Europie za panowania Karola Wielkiego. W celu uniwersalizacji oraz kontroli nad podbitymi terenami, potrzebny był jednolity język urzędowy. W tym celu, czerpiąc z dzieł Cycerona i Liwiusza, ustanowiono łacinę językiem urzędowym, używanym w oficjalnych pismach, kazaniach kościelnych i systemie szkolnictwa. Karoliński system szkolnictwa i organizowania państwowości przyjęto za wzorzec w Europie, dzięki czemu szybko łacina stała się językiem ponadnarodowym średniowiecznego świata. Dbałość o zgodność języka ze starożytną formą semo urbanus sprawiła jednak, że łacina stała się językiem martwym, w przeciwieństwie do naturalnie się rozwijających języków romańskich, uważanych za zepsutą łacinę.
3
Q
Język pospolity
A
na terenie Galii wykształciły się dwie strefy językowe, nazwane od sposobu wymawiania „oui”; Langue d’oil (północ Francji) oraz Langue d’oc (południe, Langwedocja). Oba języki dzieliły się na wiele dialektów.
4
Q
Język pisany a język mówiony
A
Przekaz pisany – przekaz mówiony (dwa zupełnie odrębne przekazy !)
Paul Zumthor: „Utwór średniowieczny jest przeznaczony do przekazu ustnego – za pośrednictwem śpiewu lub głośnej lektury.”
„Performans” i teatralizacja – nieodłącznie związane z utworami średniowiecznymi.
Średniowiecze nie było epoką pisma; większość ludzi, nawet wielcy mecenasi kultury jak Karol Wielki byli niepiśmienni; umiejętność tą posiadali przede wszystkim klerkowie i duchowni (zakonnicy). Stąd fenomen oralności – ludzie nie czytali przekazów tekstowych, lecz je odbierali dzięki tradycji ustnej. Przekaz ustny był prymarny wobec tekstów.
5
Q
Książka i głos
A
Książka w epoce średniowiecza była towarem drogim i niedostępnym, do tego rzadkim. Istniał też tzw. autorytet księgi. Każdy tekst był świadomie obliczony na użytek ustny.
6
Q
Klerk i żongler
A
Klerk – średniowieczny intelektualista, człowiek kościoła, umiejący czytać i pisać. Znał łacinę, był człowiekiem księgi, rozumiał teksty i umiał je zapisać – reprezentował kulturę pisma. Uczony lub student, często wędrujący od jednego ośrodka nauki do drugiego. Klerkowie nie byli duchownymi.
Żongler – (z łac. joculator) reprezentował kulturę oralną. Zajmował się zawodowo przekazywaniem literatury, będąc zarazem często muzykiem, aktorem, akrobatą, tancerzem. Prowadził wędrowny tryb życia.
7
Q
Przysięgi strasburskie (842r.):
A
- Obopólne zaprzysiężenie wnuków Karola Wielkiego – Ludwika Niemieckiego i Karola Łysego przeciwko ich starszemu bratu, cesarzowi Lotarowi.
- Pokój z Lotarem został zawarty w Verdun w 843r. i skutkował podziałem cesarstwa na 3 części.
- Treścią Przysięg strasburskich jest tekst przysięgi wygłoszonej przez Ludwika Niemieckiego i Karola Łysego wobec wojsk frankijskich, w językach narodowych.
8
Q
Sekwencja o św. Eulalii (881-882r.):
A
- Pierwszy pomnik poezji francuskiej (langue d’oil), powstała w opactwie Saint-Amand na północy Francji.
- Transkrypcja łacińskiego hymnu Prudencjusza na język wernakularny (ojczysty, romański);
- Zawiera 29 wersów;
- Sekwencja (kantylena) – śpiew następujący po mszalnym „Alleluja”.
W średniowieczu - świecka kompozycja wokalna, krótka pieśń epicka. - Święta Eulalia z Meridy (zm. około 304r.) – nastoletnia dziewczyna, zmarła za czasów prześladowań cesarzów Dioklecjana i Maksymiliana. Tekst sekwencji traktuje o męczeńskiej śmierci świętej (najpierw poprzez spalenie, później ścięcie) oraz kończy się modlitwą.
9
Q
Kazanie o Jonaszu (905r.)
A
- W 813 roku, na synodzie w Tours wystosowano nakaz głoszenia kazań w językach narodowych;
- Fragment kazania na temat nawrócenia mieszkańców Niniwy przez proroka Jonasza, wygłoszonego w opactwie Saint-Amand, w celu pokrzepienia ludzi zagrożonych najazdem Normanów.
- Inwazje wikingów w IX i X w. – furore normannorum;
- Najazdy Normanów – rozbójnicze wyprawy wzdłuż wybrzeży Galii, w górę rzek; budziły grozę ludności.
10
Q
Pieśń o św. Wierze, Chanson de sainte Foy, XI w. :
A
- Poemat liturgiczny w języku okcytańskim ; 553 wersy ośmiozgłoskowe, podzielone na 44 strofy (nieregularne laissy);
- Wykonywana przy akompaniamencie muzycznym;
- Opowiada o życiu i męczeństwie św. Wiary z Agen (ten sam schemat co św. Eulalia)
- Przypuszcza się, iż powstała w opactwie św. Wiary w Conques (Abbaye Sainte-Foy, Conques).
11
Q
Oblubieniec, Sponsus, X w. :
A
- Dramat liturgiczny, dwujęzyczny : 40 wersów w języku okcytańskim, 47 wersów w języku łacińskim;
- Pierwszy przykład dramaturgii w języku wernakularnym;
- Inspirowany jest przypowieścią o pannach roztropnych i nieroztropnych z Ewangelii wg. świętego Mateusza;
- Po strofach w j. łacińskim, następuje refren w języku narodowym: Dolentes, chetives, trop y avons dormi – Nieszczęsne, za długo spałyśmy;
- W języku okcytańskim wypowiadają się panny, w łacińskim zaś Chrystus.
- Strofy są różnej długości, utworowi towarzyszyła melodia;
- Mógł powstać w opactwie Saint-Martial w Limoges.
12
Q
Żywot św. Aleksego, Vie de Saint Alexis, XI w.
A
- Najdłuższy ze wczesnośredniowiecznych utworów – 625 wersów podzielonych na 125 strof 5-wersowych;
- Naśladuje tekst łaciński.
- Mógł powstać w opactwie Notre-Dame du Bec w Normandii.
13
Q
Przekłady Biblii; Psalmy:
A
Księga Psalmów – najwcześniej tłumaczona, najbardziej czytana i komentowana księga
Biblii. Psalmy – najbardziej popularne modlitwy, pobożność prywatna. Psałterze występują często w
średniowieczu jako niezależne książki, w których tekstom psalmów towarzyszy kalendarz, modlitwy,
nabożeństwa.
14
Q
Przekłady wierszem lub prozą
A
w XII w. Hereman z Valenciennes opublikował pierwszą adaptację na
język starofrancuski (ango-normandzki) – historia biblijna opowiedziana wierszem
dwunastozgłoskowym (aleksandrynem) – 7000 wersów. Adaptacje znane pod tytułem: „Powieść o
mądrości”, „Powieść o Bogu i jego matce, prorokach i apostołach”. Jedna z najbardziej popularnych
wersji Biblii – zachowało się 35 rękopisów (XII-XIV w.)
15
Q
Biblia historyczna (Bible historiale Guyart Des Moulins XIII w.):
A
Przekład Guyarta Des Moulins
uwzględnia najważniejsze wydarzenia opisane w księgach historycznych Biblii, sytuując je w
kontekście historii pogańskiej i mitologii. Autor korzysta z Biblii łacińskiej (Wulgaty). Najbardziej
kompletny i wierny średniowieczny przekład Biblii.
16
Q
Kazania:
A
od końca XII w. – coraz więcej kazań w języku narodowym (starofrancuskim lub
okcytańskim) zachowało się w zapisie – w podręcznikach kaznodziejstwa, w zbiorach wzorów kazań.
17
Q
Jakub de Voragine - “Złota legenda” (XIII w.)
A
Wielka kompilacja hagiograficzna napisana po łacinie w drugiej połowie XIII w. przez włoskiego dominikanina. Zawiera żywoty świętych, uporządkowane wg. kalendarza liturgicznego, rodzaj „encyklopedii świętych”. Bardzo szybko przełożona na języki narodowe – w języku francuskim już pod koniec XIII w.
18
Q
Robert Wace (XII w.)
A
Anglo-normandzki poeta i kronikarz, zasłużony dla rozwoju powieści arturiańskiej. Jest autorem żywotów dwojga świętych, otoczonych średniowiecznym kultem: „Żywot św. Małgorzaty” i „Żywot św. Mikołaja”. Św. Małgorzata – często ukazana ze smokiem, czczona jako opiekunka ciężarnych kobiet. Św. Mikołaj - uważany za patrona w każdej potrzebie
19
Q
Guillaume le Clerc de Normandie (XIII w.) i Rutebeuf
A
“Żywot św. Marii Magdaleny” oraz “Żywot św. Marii Egipcjanki” - oba ukazują żywoty nawróconych nierządnic.
20
Q
Literatura Maryjna
A
- Począwszy od XII w. kult maryjny rozwija się bardzo dynamicznie – powstaje bogata literatura maryjna, poematy, pieśni oraz „cuda” (mirakle) – opowiadające o cudownej interwencji Matki Bożej w życie ludzi.
- Gautier de Coinci – mnich benedyktyński, najwybitniejszy twórca literatury maryjnej. Oprócz powieści poświęconej Matce Bożej zostawił zbiór 58 „cudów”.
- Cuda Matki Bożej – Najbardziej popularnymi „cudami” były „Cud o Teofilu” Gautiera oraz anonimowy „Żongler Matki Bożej”.
21
Q
Chanson de geste - definicja gatunku
A
- „Chanons de geste” był to narracyjny poemat śpiewany, którego tematem są bohaterskie czyny z przeszłości. Bohaterski epos – analogiczny do tych, jakie wydała poezja ludów starożytności.
„Geste” pochodzi od łacińskiego słowa „gesta” – wielkie czyny. Były wykonywane przez żonglerów. - Najdawniejszą pieśnią o czynach jest „Pieśń o Rolandzie” powstała na przełomie XI i XII w.
- Pieśni o czynach powstawały do XIII w.
22
Q
Rodzaje less i ich definicja
A
- Lessa – podstawowa jednostka kompozycji ,,chanson de geste’’ – rodzaj strofy o dowolnej długości,
pojemnej i elastycznej. Formalne spoiwo każdej lessy – asonans (współbrzmienie końcowych głosek), w późniejszych epopejach zastąpiony rymem. Miara wersowa – dziesięciozgłoskowiec (średniówka po każdej zgłosce), wyparty przez dwunastozgłoskowiec (aleksandryn)
23
Q
Lessy paralelne
A
Następujące po sobie lessy, z których każda przedstawia inny moment akcji przedstawiony według analogicznego schematu. W “Pieśni o Rolandzie” - prezentacja 12 parów saraceńskich; opisywanie pojedynków, z których składa się bitwa, formowanie się 10 hufców Karola przed bitwą z Baligantem
24
Q
Lessy symilarne
A
Odnoszą się do tego samego momentu opowiedzianego trzykrotnie w różnych wariantach (liryczne zawieszenie epickiej wariacji). W “Pieśni o Rolandzie” - scena z rogiem, śmierć Oliwiera, śmierć Rolanda
25
Styl formułkowy
- Styl epicki – żonglerzy czy autorzy czerpią z ukształtowanego tradycją zasobu tematów, motywów i formuł słownych.
- Konwencja stylistyczna wiąże się z techniką ustnego przekazywania „chansons de geste”.
- Motywy i toposy – np. narada, poselstwo, modlitwa w niebezpieczeństwie śmierci, skarga żałobna (planctus)
26
Koncepcja postaci
- Brak analiz stanów psychicznych postaci – myśli, uczuć, motywów działania, wewnętrznych rozterek
etc.
- Chansons de geste – ukazują wydarzenia, zachowanie się postaci, postawy, odtwarzają dialogi.
- Bohaterowie – ukazani często w opozycji (Roland i Ganelon; Karol i Marsyl)
- To słowa i gesty bohaterów pozwalają odszyfrować ich wnętrze.
27
Materia Chanson de Geste
- Materią „chansons de geste” jest historia Francji.
- Akcja wszystkich “chansons” umieszczona jest w czasach Karola Wielkiego (742-814) lub jego syna
Ludwika Pobożnego (778-840).
- Bohaterami są baronowie Karola Wielkiego walczący z Saracenami lub broniący swoich praw, przeciwstawiając się cesarzowi.
28
Cykl króla Francji (Karola Wielkiego)
Najznamienitszy cykl epicki. Postać cesarza – więź łącząca rozmaite opowieści, nigdy w roli głównego bohatera.
- Zalążek cyklu „Pieśni o Rolandzie”. Uporządkowane wg chronologii opowiedzianych wydarzeń.
Dzieciństwo i młodość (Mainet); wyprawy wojenne – walki z Saracenami w Hiszpanii, w Italii. Cykl obejmuje 27 pieśni.
29
Cykl Garina z Monglane (Wilhelma z Orange) CHdG
Garin z Monglane – założyciel rodu,
wyimaginowany pradziad Wilhelma z Orange zwanego Krótkonosym, który jest głównym bohaterem cyklu. Pierwowzór Wilhelma z Orange – Wilhelm z Akwitanii, możnowładca i wódz z czasów Karola Wielkiego, założyciel opactwa w Gellone.
- Cykl najbardziej spójny – opowiada dzieje potężnego rodu feudalnego, osiadłego na południowych rubieżach Francji, walczącego z Saracenami.
- Cechy – solidarność rodowa, podobieństwo charakterów, męstwo, ofiarność, duch przygody.
- Poetycka biografia bohatera – Wilhelm jako obrońca monarchii (Koronacja Ludwika); walki z
Saracenami na południu Francji, wstąpienie do klasztoru. Cykl obejmuje 24 pieśni.
30
Cykl Doona z Moguncji (zbuntowanych baronów)
– wspólny temat – wojna domowa między
królem a jego możnym wasalem albo między dwoma rodami wielkich feudałów.
- Przyczyny konfliktów – prywatne interesy i namiętności, wina zazwyczaj leży po stronie króla. W „Raoulu z Cambrai” król Ludwik niesprawiedliwie dysponuje lennami, co prowadzi do krwawej wojny.
W „Czynach rycerskich Ogiera” – król Karol odmawia sprawiedliwego ukaranie swego syna. W „Renaldzie z Montauban” czterej synowie Aymona przeciwstawiają się cesarzowi Karolowi i przeżywają wiele przygód. Cykl obejmuje 60 pieśni.
31
Geneza Chanson de Geste; indywidualizm (Bédier)
Podważa teorię kantylen. "Na początku była droga" - rola dróg pielgrzymkowych oraz współpraca klerków z żonglerami. Materialne znaki pamięci o bohaterach epopei sytuują się wzdłuż dróg pielgrzymkowych i wokół sanktuariów nawiedzanych przez pątników - zwłaszcza na drodze do sanktuarium św. Jakuba w Compostelli.
Mnisi mający dostęp do kronik współpracują z żonglerami-poetami, dostarczając im materiału do epopei - epopeje rozsławiają sanktuaria;
"Arcydzieło zaczyna się od swego autora i na nim się kończy" - przekonanie o roli indywidualnych twórców w tworzeniu chansons de geste, nie zaś kolektywnej tradycji.
32
Geneza chansons de geste - tradycjonalizm (Gaston Paris)
Teoria KANTYLEN - hipotetyczne krótkie poematy liryczno-epickie, które miały poprzedzać epopeję;
Teza o pochodzeniu zachowanych epopei z połączenia pierwotnie niezależnych kantylen;
Przekonanie o ciągłości ustnej tradycji od wydarzeń historycznych aż do epopei.
Przekonanie o istnieniu nieprzerwanej łączności między historią a chansons de geste;
Teoria wczesnych, ludowych i germańskich początków chansons de geste;
Poszukiwanie śladów kantylen w chdg
33
Geneza CHdG - następcy Bédiera
Albert Pauphilet: "na początku był poeta" - utwór rodzi się w głowie poety-artysty, świadomego i panującego nad swoim dziełem. Zwolennicy indywidualizmu szukają odpowiedzi na pytania:
-kim byli autorzy chansons de geste - wędrownymi żonglerami (Bédier) czy uczonymi klerkami, znającymi autorów łacińskich;
-jaka tradycja stoi za CHdG - ustna i ludowa czy uczona i literacka;
34
Geneza ChdG - następcy Parisa
Zakwestionowanie teorii bedierowskiej - poddanie w wątpliwość narodzin epopei na drogach pielgrzymek i współpracy żonglerów z klerkami;
-powrót do koncepcji wielowiekowej ustnej i tradycji poetyckiej, która poprzedzała powstanie utworów;
zamiast "kantylen" - mówi się o balladach albo pieśniach żałobnych jako poprzedniczkach ChdG;
R.M Pidal - anonimowy i kolektywny przekaz poetycki poprzedzający pojawienie się CHdG rozumie jako ciąg sumujących się i uzupełniających inicjatyw indywidualnych.
35
Pieśń o Rolandzie jako arcydzieło
-Najstarsza wersja jest zawarta w tzw rękopisie oksfordzkim z przełomu XI/XI w.
Podwójna historyczność:
-wspomnienie tradycji imperialnej czasów karolińskich
-odzwierciedlenie rzeczywistości XI w. feudalnej monarchii kapetyńskiej i początków wypraw krzyżowych.
15 sierpnia 778 - bitwa w wąwozie Roncevaux
36
Dworność - ideał życia
Bezinteresowność, hojność, dobre wychowanie. Transpozycja antycznego ideału urbanitas - ideał oparty na dobrym wychowaniu i dobrych manierach, a zarazem na kulturze i wyrafinowaniu intelektualnym;
Szlachectwo; urodzenia i "serca"
37
fin'amor, miłość dworna
- W centrum poezji miłosnej – dama (domma – domina) – pani w sensie feudalnym.
Cechy stałe poezji miłosnej oparte na pojęciach: cortezia, mezura, joi (dworność, umiar, radość) oraz joven (rozkwit sił życiowych).
Ideał miłości – fin’amor (miłość subtelna) – tożsama z pragnieniem; schemat uczuciowy: pragnienie – ból – nadzieja – szczęście; joi – połączenie cierpienia i rozkoszy, bólu i szczęścia.
- Kod miłosny – na miłość trzeba zasłużyć, obowiązek zachowania tajemnicy, dyskrecja, pokonywanie przeszkód natury fizycznej i duchowej.
- Przeszkoda nie ma charakteru ascetycznego, oddala osiągnięcie upragnionego dobra, czyniąc go bardziej cennym; poezja o charakterze erotycznym, zmysłowym.
- Fin’amor – obca pojęciom chrześcijańskim, dąży do desakralizacji moralności indywidualnej, nie może realizować się w małżeństwie, jest z natury czudzołożna. Służba damie ma walor społeczny, jest wyrazem dworności, poprzez to uczucie rycerz staje się doskonały
38
Geneza poezji trubadurów - hipoteza łacińska
Ciągłość między poezją łacińską a liryką dworną.
Poezja trubadurów jako transpozycja na język wernakularny dworskiej poezji łacińskiej uprawianej przez wykształconych duchownych;
Podobieństwo - wyrafinowanie, retoryka, pochwała wielkich dam.
PRZECIW:
-w poezji łacińskiej opiewana jest miłość platoniczna;
-poezja łacińska była uprawiana głównie na północy Francji;
-poezja łac. była przeznaczona do recytacji, nie zaś śpiewania;
-trubadurzy nie mieli wystarczającej znajomości łaciny.
39
Geneza poezji trubadurów - hipoteza arabska
-Kultura Arabów z półwyspu Iberyjskiego promieniowała na cały świat romański i chrześcijański;
-Na przełomie X i XI w. w Andaluzji kwitnęła poezja wysławiająca miłość jako największe szczęście, źródło najszlachetniejszego natchnienia, opiewa piękność damy i jej nieczułość, żali się na zazdrośników;
-Na dawnych miniaturach andaluzyjscy i prowansalscy poeci akompaniują sobie na tych samych instrumentach, często pochodzenia arabskiego.
PRZECIW:
-miłość opiewana w poezji arabskiej różni się od fin'amor - chodzi o niewolnice a nie wielkie damy, często jest to miłość homoseksualna.
40
Geneza poezji trubadurów - hipoteza heretycko-katarska:
-Sama istota fin'amour i jej konwenanse miałyby być czymś w rodzaju szyfru kryjącego zasady wiary katarów.
-Niedostępność damy, korna postawa kochanka, jego długa służba i nadzieja na końcową nagrodę - miałyby wyobrażać dążność duszy uwięzionej w świecie materialnym do połączenia się z pierwiastkiem Bożym
-Na poparcie tezy przytacza się antyklerykalizm trubadurów, ich stanowisko wrogie inkwizycji w czasie krucjaty albigeńskiej
41
Trobar clus, styl "ciemny", trudny, hermetyczy:
sens logiczny jest ukryty, często nie istnieje, zwolennicy tezy heretyckiej rozpoznają w nim elitarne tendencje właściwe religii katarów (przedstawiciel: Raimbaut d'Orange)
42
Trobar leu, styl "lekki":
przejrzysty, łatwy do zrozumienia (Bernard de Ventadour)
43
Trobar ric, styl "bogaty", ozdobny -
kunsztowności muzycznych fraz towarzyszy kunsztowność strof, częsty przerost formy, igraszki słowne, styl bogaty łączy się często ze stylem ciemnym (Arnault Daniel)
44
Gatunki trubadurów: canso (pieśń)-
przodujący rodzaj liryki prowansalskiej. Ogromna różnorodność i wirtuozeria pod
względem melodii, układu strof i rymów. Pieśń składa się z 5 lub 6 strof, 6 do 10 wersów w strofie.
Rozmaitość kombinacji rymów.
45
Sirventes; sługa pieśni (trubadurzy)
poezja okolicznościowa: pochwała władcy, satyra, pamflet na wrogów.
Szeroki zakres problemów moralnych, obyczajowych, politycznych. Forma wierszowa – zapożyczona z
innych gatunków – głównie z canso.
46
Tenson i partimen (joc-partit), rodzaje dialogowane, schemat debaty-
Fikcyjne dialogi, rodzaj turnieju poetyckiego – pojedynek na określony temat między poetami prezentującymi odmienne stanowiska i przeciwstawne argumentacje.
Temat sporu – uroda kobiety, kwestie filozoficzne, moralne, polityczne.
Partimen – odmiana tensonu – rodzaj gry towarzyskiej, w której temat sporu założony jest odgórnie.
47
Pastorela
spotkanie w formie narracji lub dialogu rycerza z pasterką i jego zaloty;
48
Alba (trubadurzy)
pieśń miłosna wyrażająca żal kochanków z powrotu dnia i konieczności rozstania; strofy zawsze kończą się słowem alba, czyli świt.
49
Vidas i razos
- Twórczość wielu trubadurów nie zachowała się, spuścizna najlepszych zachowała się fragmentarycznie.
- Vidas – źródło prawie współczesnych informacji o trubadurach. Redagowane w XIII i XIV w. towarzyszą tekstom poetyckim zamieszczonym w antologiach pieśni trubadurów. Jest to mieszanka
faktów z fikcją i legend. Początkowo krótkie, z upływem czasu rozbudowane do rozmiarów opowieści, wywarły wpływ na renesansowe nowele włoskie, a później francuskie.
- Razos – komentarze do poszczególnym pieśni pojawiające się w kancjonarzach obok vidas.
50
Przedstawiciele trubadurów
- Wilhelm IX książę Akwitanii (1071-1127)
-Jaufre Rudel, Macabru (do ok. 1150)
- Bernard de Ventadour (po 1150)
- Arnaut Daniel
- Bertran de Born (generacja klasyków 1175-1200)
- Guillem de Cabestany
- Trobairitz – w kancjonarzach można znaleźć ok. 20 nazwisk kobiecych. Większość poetek tworzyła
utwory łatwiejsze (tenson, partimen), zabierały głos w wierszowanych dyskusjach o miłości.
51
Truwerzy - geneza
- Truwer – starofrancuski odpowiednik okcytańskiego trobador
- Liryka dworna pojawia się na północy Francji w połowie XII w.
- 1137 r. – małżeństwo Eleonory Akwitańskiej, wnuczki Wilhelma IX, pierwszego trubadura, z
Ludwikiem VII.
- 1152 r. – małżeństwo Eleonory z Henrykiem II Plantagenetem.
- Maria z Szampanii, córka Eleonory – protektorka Andre le Chapelain i Chretiena de Troyes.
52
Warunki rozwoju truwerów
- Znanych ok. 200 nazwisk truwerów. Pochodzenie społeczne równie zróżnicowane jak w przypadku
trubadurów: wielcy panowie (Thibaut de Champagne), drobni szlachcice (kasztelan de Coucy), klerkowie (Gilles le Vinier), kupcy (Jean Bretel), żonglerzy (Colin Muset).
- Obok dworów – środowisko miejskie: w miastach powstają stowarzyszenia literackie organizujące konkursy poetyckie.
- Dystans, rezerwa wobec modelu miłości dwornej.
- Konwencjonalność i retoryka
53
Wielka pieśń dworna (truwerzy)
– odpowiednik canso: poeci upraszczają tradycję okcytańską, zachowując
najogólniejsze motywy, kunsztowność polegającą na subtelności formalnej, często o charakterze igraszki słownej
54
Narodziny powieści
- 1150 – 1180 – pojawienie się powieści (Roman). Obejmuje wszystkie utwory napisane w języku ludowym – romańskim.
- Cechy własne: wydarzenia niezwykłe, obfitujące w intrygi miłosne, podkreślanie pobudek psychologicznych.
- Zerwanie z systemem formuł – opowiadanie o wydarzeniach nie dających się przewidzieć – „przygody”.
- Bohater indywidualny.
- Forma powieści – ośmiozgłoskowiec o rymach parzystych. Przeznaczona do głośnego czytania – nie śpiewu.
55
Trzy materie
Truwer Jean Bodel w swojej chanson de geste "Pieśń o Saksonach" podał 3 źródła inspiracji, z których czerpali autorzy dzieł epickich; Materia z Francji (chanson de geste), Materia antyczna (powieści antyczne), Materia bretońska
56
Powieść antyczna - cechy
- Wielkie starożytne tematy powieściowe i mitologiczne odkryte przez wykształconych klerków – lektura Wergiliusza, Stacjusza, Owidiusza.
- Asymilacja i chrystianizacja motywów antycznych, zgodnie z zasadą tranlatio studii – wg której mądrość, złożona najpierw w Grecji, przekazana została do Rzymu, a ostatecznie do Francji
- Swobodna adaptacja oryginalnym tekstów – świat starożytności przekształcony w świat Francji XII w.
- Podziw dla umiejętności wyrażania odcieni uczuć i myśli – psychologizm.
- Zawartość historyczna dzieł starożytnych – przyjmowana bez żadnego dystansu, przyswajana światu współczesnemu – anachronizm w przedstawieniu historii.
- Gatunek „przejściowy” – ważne ogniwo między chansons de geste i powieścią dworną.
- Wyrafinowany styl bycia bohaterów i rola przypisywania miłości.
57
Powieść o Aleksandrze (XII w.)
-Bohater historyczny; Aleksander Macedoński (356-323 p.n.e)
-Wszystkie powieści o Aleksandrze traktują nie tylko o jego podbojach, lecz przedstawiają go jako ucznia Arystotelesa - odkrywcę i eksploratora;
-Ważna rola cudowności - opisy cudów natury, niezwykłych stworzeń, niecodziennych zjawisk;
-Bohater popularny do końca średniowiecza - w XIII w. pojawiają się powieści pisane prozą.
58
Powieść o Tebach
-Adaptacja "Tebaidy" Stacjusza (61-96)
-Opowiada historię Edypa i jego dzieci;
-Osnowa opowieści - bliska chanson de geste; ważne miejsce epizodów wojennych i scen bitewnych;
-Anachronizmy - problemy prawne i moralne dotyczą społeczeństwa feudalnego;
-Uwaga skoncentrowana na uczuciach - ważna rola postaci kobiecych.
59
Powieść o Eneaszu
Adaptacja "Eneidy" Wergiliusza;
-Historia Eneasza - uproszczenia, dydaktyzm, usunięcie bogów pogańskich;
-Oryginalność - duża rola miłości - Dydona i Lawinia;
-epizod Lawinii opowiedziany w torze dwornym;
60
Powieść o Troi (Benoit de Sainte-Maure)
-Źródło - kompilacje na temat wojny trojańskiej;
-Ponad 30 000 wersów, powieść dedykowana Eleonorze Akwitańskiej;
-Dzieje Argonautów i oblężenia Troi;
-Wielka rola miłości w przygodzie; opisy cudów natury towarzyszące wyprawie Argonautów.
61
Materia bretońska
- Od 1160 roku – wpływ folkloru celtyckiego tzw. materii bretońskiej.
- Celtowie – Bretania, Walia, Irlandia.
- Opowieści celtyckie opracowane przez pisarzy francuskich wprowadzają do literatury wątki związane z cudownością celtycką – przekonanie o obecności Innego Świata zaludnionego magicznymi istotami, równoległego do świata ludzi.
- Granica między światami: rzeka albo tunel.
- Obecność wróżek i magicznych rycerzy, magicznych zwierząt, czy magicznych roślin i czarodziejskich przedmiotów.
62
Lais - forma
' lai oznacza dla Marii z Francji zarówno źródło ustne, z którego korzysta, jak i utwór literacki, którą sama tworzy.
- Eliptyczny charakter lais – krótka forma (recit bref): narracja skupiona na opowiadaniu wydarzeń, mniej na analizie psychologicznej – niewiele opisów i dialogów.
-Podkreślenie bretońskiego charakteru lais - nazwy w bretońskim brzmieniu;
63
Lais - tematyka
-wspólny temat: miłość i wynikające z niej komplikacje.
- Maria z Francji wykorzystuje motywy celtyckie – umieszczając je w świecie feudalnym i rycerskim.
- Obecność elementów celtyckich – Inny Świat graniczący z światem ludzi, wróżki i magiczni rycerze, magiczne zwierzęta i przedmioty, metamorfozy ludzi w zwierzęta.
- Zderzenie świata ludzkiego z magicznym – prowadzi do zakwestionowania wartości feudalnych, rycerskich.
- Zakończenie zazwyczaj gorzkie i pesymistyczne – miłość i szczęście są trudno osiągalne dla bohaterów, niemożliwe w świecie ludzi, niepewne w świecie wróżek.
- tradycja dworna; 9 na 12 lais mówi o miłości cudzołożnej, subtelna krytyka miłości dwornej
64
Tristan i Izolda
– legenda o miłości Tristana i Izoldy – wielki mit śreniowieczny.
- Pierwsze znane formy literackie pochodzą z końca XII w.
- 2 różniące się wersje historii – autorstwa Beroula i Thomasa.
65
Tristan i Izolda - wersja Beroula (1150-1180)
-Fragment zachowany w jednym rękopisie, z powieści liczącej 15000 wersów została 1/3;
-Zachowane fragmenty: pobyt Tristana i Izoldy na dworze króla Marka, las Moreński, spotkanie Marka z Arturem;
-Autor mógł być żonglerem, raczej nie należał do stanu duchownego, język wskazuje na pochodzenie normańskie.
-tzw. wersja gminna - brutalność, realizm;
-Świat feudalny - duże znaczenie relacji feudalnych łączących postacie: Tristan jako wasal króla Marka; kwestie odpowiedzialności i prawa, działanie baronów, sąd nad Izoldą
-Figura króla w osobie Marka - słaba, ośmieszona;
-Dramatyczne, teatralne sceny: spotkania kochanków w ogrodzie i w sypialni króla, scena z trędowatymi, scena odnalezienia kochanków przez Marka w Lesie Moreńskim, przysięga Izoldy
66
Powieść o Tristanie - Tomasz z Anglii, ok. 1170
Najbardziej rozbudowane epizody: małżeństwo Tristana z Izoldą o Białych Dłoniach, śmierć kochanków.
- Tzw. wersja „dworna” (courtoise).
- Tomasz z Anglii być może był klerkiem na dworze Henryka II Plantageneta
- Styl pisania zdradza solidną kulturę klerykalną – znajomość retoryki i dialektyki.
- Kwestie feudalno-prawne nie interesują autora (w przeciwieństwie do Beroula).
- Nacisk położony na życie duchowne i bohaterów – wewnętrzne monologi, konflikty między sprzecznymi uczuciami, refleksja.
- Miłość – wynika z wyboru, nie z przeznaczenia – tradycja miłości dwornej.
67
Legenda o królu Arturze IX-XII w.
- Opiera się na reminiscencjach i wzmiankach w kronikach z IX-XII w.
- 1135 – trwały wizerunek Artura jako wielkiego bretońskiego władcy, godnego porównania z Aleksandrem i Karolem Wielkim.
- Król Artur historyczny – średniowieczny wizerunek władcy jest wynikiem syntezy kilku przekazów historycznych – np. relacja o bitwie pod Badon (516), w której przywódca Bretończyków Artur dał
odpór saskim najeźdźcom.
68
Geoffroy de Monmouth „Historia regum Britanniae”
- Geoffroy, urodzony w Monmouth w Walii na początku XII w.
- W „Historii królów Brytanii” poświęcił wiele miejsca życiu króla Artura,
- Uczynił z niego wielką postać historyczną, wykształconego i potężnego władcę, zdolnego zwyciężyć cesarza Rzymu.
- Ogromny sukces tego tekstu zapoczątkował sławę króla Artura. „Historia” dostarczyła francuskim autorom powieści niezbędnego uzasadnienia dla tematyki bretońskiej – przyczyniła się do powstania
powieści arturiańskiej.
69
Robert Wace, "Powieść o Brucie"
- Ok. 1150 – Okrągły Stół wymieniony po raz pierwszy w „Powieści o Brucie”. Legendarna historia Wielkiej Brytanii, francuska adaptacja „Historii królów Bretanii” Geoffroya de Monmouth.
- Powieść napisana dla króla Anglii Henryka II Plantageneta.
- Wace opowiada całe życie Artura, syna króla Unterpendragona - jego cudowne narodziny, jego wojny i podboje: Artur podbija Szkocję, Irlandię, Galię i zwycięża Rzymian.
- Wace łagodzi brutalność i przemoc charakteryzującą oryginał, czyniąc z Artura wzór chrześcijańskiego władcy, szlachetnego, sprawiedliwego i hojnego.
- Okrągły Stół jako miejsce idealne – przyciąga elitę rycerzy lecz pozwala uniknąć nierówności pomiędzy nimi.
70
Powieści Chretiena de Troyes jako powieści arturiańskie
- Rozgrywają się w czasach króla Artura, lecz nie opowiadają chronologicznie jego dziejów (w odróżnieniu od Wace’a).
- Król Artur nie jest głównym bohaterem powieści, lecz arbitrem i gwarantem wartości rycerskich i dwornych.
- Świat arturiański – dostarcza ram, w których żyją i działają bohaterowie kolejnych powieści.
- Przygoda – jako próba odwagi, człowieczeństwa, uczucia.
- Miłość – odgrywa ważną rolę, w 4 pierwszych – najważniejszą.
- Konflikt pomiędzy wartościami rycerskimi a miłością – siła napędowa akcji większości powieści.
- Bohater indywidualny – samotny rycerz, który wyrusza w drogę. Cel wędrówki – odkrycie samego siebie, odnalezienie miłości, spotkanie z innymi.
- Liczne elementy cudowności bretońskiej – dzięki której wędrówki i przygody nabierają głębi i tajemniczości.
71
Graal
- Graal pierwszy raz pojawił się u Chretiena de Troyes. W powieści „Percewal albo opowieść o Graalu” dziewczyna niesie Graal w procesji przymierzającej salę podczas uczty u króla Rybaka (Roi Pecheur).
- Chodzi o zwykłe naczynie, którego cudowne właściwości nie są jasno wytłumaczone.
- Na końcu czytelnik dowiaduje się, że w graalu przenoszona jest hostia dla ojca króla-rybaka.
72
Graal - kontynuacje "Persewala"
- Różne wersje podają całkowicie rozbieżne opisy Graala.
- W „Historii Graala” Roberta de Boron Graal to kielich podobny do naczynia liturgicznego.
- W „Pierwszej kontynuacji” – róg obfitości, unoszący się pośrodku Sali.
- W powieści „Peredur” to niesione przez dwie dziewczyny srebrne naczynie, na którym leży skąpana we krwi głowa mężczyzny.
73
Alegoria
- Pojedynczy motyw lub rozwinięty zespół motywów (sceneria, postacie, wydarzenia), których poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne, ukryte i domyślne, zwane alegorycznym.
- Powstaje ono na fundamencie znaczenia dosłownego, a łącząca je więź ma charakter
konwencjonalny.
- Opiera się na odpowiedniościach ustalonych przez tradycję literacką, kulturalną, religijną i
ikonologiczną.
- W przypadku alegorii średniowiecznej – różnica między alegorią a symbolem zaciera się –średniowieczna alegoria może wprowadzać znaczenia przenośne.
74
Psychomachia
- Retorycznym wyznacznikiem alegorii jest najczęściej personifikacja – uczuć, abstrakcyjnych pojęć, cnót albo wad.
- Jeden z najbardziej czytanych utworów alegorycznych średniowiecza – „Psychomachia” chrześcijańskiego autora późnego antyku – Prudencjusza (IV/Vw.)
- Wielki łaciński alegoryczno-moralny poemat dydaktyczny.
75
Powieść o Róży
- Utwór napisany przez dwóch różnych autorów w odstępie ok. 40 lat,
- Ok. 1225 – 1230 – Wilhelm z Lorris: wersy 1-4056.
- Ok. 1268 – 1282 – Jan z Meung: wersy 4057 – 22000.
- Określenie „powieść” w tytule – alegoria narracyjna, opowieść o poszukiwaniu sensu.
76
"Powieść o Róży"- Wilhelm z Lorris
- O autorze nie wiadomo nic, nazwiska i przybliżonej daty napisania utworu dowiadujemy się z tekstu drugiego autora.
- Być może był klerkiem – solidne wykształcenie klasyczne.
- Utwór niedokończony – urywa się w kluczowym momencie po ok. 4000 wersach.
- Część napisana przez Wilhelma – podręcznik dwornej sztuki kochana – miłość pojmowana jako narzędzie doskonalenia wewnętrznego człowieka. Cała opowieść jest opisem widzenia sennego.
- Posługuje się fikcją snu autobiograficznego – dwudziestoletni Wilhelm miał sen, który po kilku latach uznał za wart przedstawienia.
- Sen ma miejsce w maju – miesiącu miłości.
- Dzieło – opowieść o śnie, w którym młodzieniec pragnący zdobyć różę, przedmiot swych uczuć, poddany jest wielu trudnym doświadczeniom. Śniący młodzieniec (Kochanek) przechadzający się wśród pól odkrywa ogród otoczony murem. Na ścianie muru – alegoryczne malowidła
przedstawiające wady i przywary będące przeciwieństwem cnót dwornych. Są to między innymi: Nienawiść, Zdrada, Smutek, Ubóstwo, Skąpstwo.
- Ogród – wariant „ogrodu rozkoszy” – do którego wstęp mają tylko ludzie szlachetni i dworni. Przechadzając się po ogrodzie, do którego wprowadziła go panna Płocha, bohater dociera do źródła Narcyza – widzi w nim odbicie różanego ogrodu a w nim śliczny pączek różany.
77
"Powieść o Róży" Wilhelm z Lorris pt.2
- Strzały boga Amora sprawiają, że młodzieniec zakochuje się w Róży, staje się sługą Amora i przysięga wierność jego przykazaniom.
- Róża staje się alegorią ukochanej kobiety.
- Młodzieniec – kochanek pragnie zdobyć ukochaną.
- Mamy poza Młodzieńcem oraz Różą postaci pomagające (Sprzyjający, Przyjaciel, Litość, Szczerość) lub przeszkadzające (Groźny, Wstydliwość, Trwoga, Zły Język). Postacie Wstydliwość i Trwoga personifikują uczucia młodej, niewinnej dziewczyny.
- Psychomachia – obraz sprzecznych uczuć dziewczyny rozdartej pomiędzy przychylnością dla młodzieńca a ostrożnością i obawą.
- Przyjazne uczucia dziewczyny zwyciężają – zakochany młodzieniec, zachęcany przez Sprzyjającego, uzyskuje pocałunek dziewczyny – kulminacyjny moment pierwszej części powieści.
- Alegoria narracyjna w utworze Wilhelma z Lorris – kolejne obrazy układają się w ciąg zdarzeń a jednocześnie nakazują poszukiwanie ukrytych znaczeń.
- Alegoryczna historia – daje się zinterpretować jako metafora rytuału inicjacji: opowieść o przygodzie
młodego człowieka szukającego róży – wzór zachowań dla zakochanych, podręcznik sztuki miłosnej.
- Jedyny przedmiot utworu – miłość.
78
"Powieść o Róży" Jan z Meung
- Urodził się w Meung nad Loarą ok. 1240, zmarł 1305 w Paryżu.
- Człowiek wielkiej erudycji, tłumaczył z łaciny dzieła filozoficzne i moralne. Studiował w Paryżu, wziął udział w „sporze o uniwersytet”, występując przeciw zakonom żebraczym.
- Jan z Meung zachowuje alegoryczne ramy snu, ale nadaje mu odmienny sens – nie chodzi już o podręcznik miłosny, lecz o zwierciadło otaczającego świata.
- Akcja uboższa – kochanek rozpacza, Rozwaga stara się mu wyperswadować miłość, bóg Amor przychodzi kochankowi z pomocą i rozkazuje zdobyć wieżę, na końcu Natura interweniuje i kochanek zrywa różę.
- Przygody kochanka są pretekstem do przedstawienia obfitości innych zagadnień. W drugiej części autor utożsamia się z narratorem – zakochanym młodzieńcem pozostaje Wilhelm z Lorris, a ktoś inny opowiada jego przygody.
- Pojawia się ironiczny dystans wobec przygód kochanka – dyskredytacja reguł dwornej miłości.
- Druga część „Powieści o Róży” – polemika z utworem Wilhelma z Lorris !!!!!
- Obraz wszechświata, pytanie o miejsce i rolę człowieka. Dzieło Jana z Meung ujawia się jako encyklopedia obejmująca różne tezy, doktryny i doświadczenia dotyczące miłości – mająca stanowić lekarstwo na miłosną chorobę i związane z nią cierpienia.
79
"Powieść o Róży" Jan z Meung pt.2
- Utwór Jana z Meung – „zwierciadło zakochanych”. Przykłady słynnych kochanków, ofiar miłości – zapożyczony motyw ze starożytności (Lukrecja).
Przez usta postaci alegorycznych – Rozwaga, Przyjaciel, Zdradny Wygląd, Starucha – Jan z Meung przedstawia różne sytuacje miłosne, krytykuje dworną miłość, pokazuje hipokryzję miłości;
- Liczne sarkazmy pod adresem kobiet
- Krytyka małżeństwa jako instytucji przemocy (historia Abelarda i Heloizy);
- W ostatniej części utworu Jana z Meung pojawia się nowa postać – personifikacja Natury, ,,służebnicy’’ wszechświata. Natura decyduje o istnieniu świata stworzonego przez Boga – nie wolno przeciwstawiać się jej prawom;
- Miłość pojmowana jako akt prokreacji, konieczny do przedłużenia gatunku ludzkiego – na końcu natura daje sygnał do ataku na zamek Zazdrości
- Zdobycie Róży – spełnienie seksualnego pragnienia bohatera.
- Utwór Jana z Meung – literacka transpozycja filozoficznych i teologicznych summ, ilustrująca stan współczesnej autorowi wiedzy.
- Dzieło pragnie ogarnąć wszystkie aspekty doświadczenia ludzkiego – doktryna miłości jest oparta na pełnym poznaniu człowieka, odległa od zasad i reguł fin’amor.
80
Spór o "Powieść o Róży"
- Pierwsza debata literacka we Francji – na temat natury i estetyki dzieła literackiego –
udokumentowana listami.
- Dotyczy części napisanej przez Jana z Meung !
Przeciwstawia dwie grupy:
- Zwolenników „Powieści o Róży”, przedstawicieli tzw. prehumanizmu – Jan z Montreuil, Gontier Col i jego brat, kanonik katedry paryskiej Piotra.
- Przeciwników „Powieści o Róży” – poetkę Krystynę de Pizan i kancelarię Uniwersytetu Paryskiego Jana Gersona.
- 1401 – początek sporu – Jan z Montreuil redaguje traktat na cześć „Powieści o Róży” (zaginiony)
- Gwałtowna reakcja Krystyny de Pizan – publikuje list, w którym zarzuca Janowi z Meung rubaszność języka, nieokrzesanie i ubóstwo intelektualne, amoralność, a przede wszystkim – negatywną postawę wobec kobiet, pogardę i mizoginizm.
- Jan z Montreuil nie odpowiada osobiście, lecz za pośrednictwem Piotra i Gontiera Col – następuje wymiana listów. Do sporu włącza się Jan Gerson, wspierając Krystynę – ogłaszając traktat przeciw „Powieści o Róży” i wygłaszając serię kazań na temat niemoralnego charakteru utworu.
81
Bajki zwierzęce
- Bajki łacińskie są znane w średniowieczu z trzech kolekcji zainspirowanych bajkami Ezopa, lecz napisanych przez Fedrusa (I w.), Babriosa (II w.) i Awianusa (IV w.).
- Ok. 1180 – Maria z Francji tworzy pierwszy zbiór bajek po francusku (Ysopets) – jedna czwarta ze 103 tekstów jest jej oryginalnym wkładem.
82
Świat zwierząt jako satyryczny obraz społeczeństwa
- W średniowieczu rozmaite dzieła wykorzystują postaci zwierząt w celu satyrycznym.
- Najsłynniejsze z nich – „Powieść o lisie” : grupa tekstów (branches), powstałych w latach 1170-1250.
- Źródło: bajki antyczne, folklor, teksty łacińskie.
83
Rola bestiariuszy
- Bestiariusza – „Księga o naturze zwierząt” ma znaczenie moralizatorskie, nie naukowe.
- Bestiariusze przypisują zwierzętom ludzkie charaktery; uczucia i zachowania przedstawiają naukę moralną. Powstają w Anglii w XII w.
- Bestiariusze łacińskie przeznaczone są dla klerków, francuskie dla laików.
- Najstarszy bestiariusz francuski – Philippe de Thaon (ok. 1120).
- Bestiariusz łaciński Pierre’a de Beauvais (przed 1218).
84
"Powieść o lisie" - autorzy
- Mnisi i klerkowie zabawiali się wymyślaniem dalszych przygód wilka Ysengrimusa i lisa Reinardusa, tłumacząc je z łaciny na język pospolity, zwany wówczas romańskim („roman”).
- Dorzucali nowe epizody i w ten sposób powstaje „Powieść o lisie”, tzn. seria opowieści w języku romańskim, których bohaterem jest Renart.
- Autorzy (ok. 20) byli klerkami doskonale znającymi łacińską i neo-łacińską literaturę klasyczną.
85
Branches
- „Powieść o lisie” nie jest powieścią we współczesnym tego słowa znaczeniu, lecz luźnym zbiorem opowieści zwanych od czasów średniowiecza „branches” (gałęzie).
- Wyróżnia się od 25 do 27 „branches” liczących od 300 do 3000 wersów, czyli w sumie ok. 25000 wersów.
- Najstarsza „branche” pochodzi z ok. 1170, najmłodsze z ok. 1250.
- Od XIII w. „branches” są pogrupowane w zbiory.
86
Powiesc o Lisie jako parodia "chanson de geste", krytyka społeczeństwa feudalnego
- Prolog podkreśla oryginalność „Powieści o lisie”.
- Jej tematem nie są historie antyczne ani dzieje Tristana, lecz „straszna i zawzięta wojna, jaką wiódł Renart (Lis) z Izengrynem”.
- Młodsze „branches” ukazują zorganizowane społeczeństwo zwierząt, gdzie każde zwierzę posiada własne imię, funkcję i cechy charakteru.
- Otoczony dworem i baronami król Noble – lew – jest sprawiedliwy i majestatyczny, podczas gdy jego małżonka Dame Fiere (Dumna) jest pyszna i niemądra.
- Wilk Ysengrin (Izengryn), równie silny jak głupi, pełni u boku króla funkcje konetabla.
- Lis i Wilk walczą ze jak panowie feudalni.
- Satyra dotykająca wszystkie warstwy społeczne – ukazująca różne przywary rycerstwa, dworu, duchowieństwa i prostych wieśniaków, wykpiwająca wszelkie sprzeczności społeczeństwa średniowiecznego.
87
Fabliaux
- Słowo pochodzi z dialektu pikardzkiego, używane do XII wieku.
- Wywodzi się od fabel, fableau (z łacińskiego „fabula” – bajka) – oznacza „krótką bajkę”.
- W średniowieczu „fabliaux” były najczęściej używane do określania różnego typu opowieści –najczęściej o charakterze komicznym.
88
Fabliaux - forma
- „Fabliaux” – krótkie opowieści napisane ośmiozgłoskowcem. Mają prosty styl, składnie oraz język.
- Słownictwo potoczne, często obsceniczne, częste gry słów.
- Duża liczba dialogów, szybka narracja.
- Zróżnicowana publiczność.
-Bedier - "Wesołe powiastki wierszem".
-Przeznaczone do wykonywania ustnego.
89
Fabliaux - tematyka
-Fabliaux nie mają NIC wspólnego ze zwierzętami; Nie mają również styczności z fantastyką; przedstawiają świat ludzi, zgodny z rzeczywistością;
-Nie są to utwory erudycyjne czy napisane elokwentnym językiem - często obsceniczne, potoczne, gry słów.
- Często opowiadają o wydarzeniu, które zakłóca codzienny, zwykły bieg życia. To zakłócenie jest najczęściej związane z pieniędzmi, przyjemnościami zmysłowymi zmysłowymi – erotyką albo
łakomstwem.
- „Fabliaux” składa się z jednej lub wielu anegdot zorganizowanych wokół jednego motywu centralnego.
90
Fabliaux - postacie
-Przedstawiały prostych ludzi, przedstawicieli 3 stanu; rzadko byli to książęta czy rycerze;
- na ogół słabo scharakteryzowane, stypizowane.
91
Fabliaux - najważniejsze utwory i autorzy
- Pierwsze fabliaux – „Richeut” (anonimowe, ok. 1159-1170) – historia prostytutki, która wmawia
każdemu ze swoich dawnych kochanków (ksiądz, rycerz, mieszczanin), że jest ojcem jej syna.
- Większość fabliaux – anonimowa.
- Ok. 20 znanych autorów.
- Najsłynniejszy – Rutebeuf (XIII w.) – „O pani, która trzykrotnie obeszła kościół”
- Jean Bodel (ok. 1165-1210) – „Kiepskie marzenie”, „Krasula, księżna krowa”, „O Gombercie i dwóch
klerkach”.
- Jean de Conde (ok. 1275-1345) – „Rzecz o wydeptanej ścieżce”.
- Henri d’Andeli (XIII w.) – „Opowieść o Arystotelesie”.
- Gautier le Leu (XIII w.) – “Farbowany ksiądz”.
- Fabliaux anonimowe – „Wieśniak lekarzem”, „Jak chłop dostał się do raju oredując ze sobą”,
„Warkocze”, „Mieszczka z Orleanu”, „Jesteś tam”, „Chłopiec ze śniegu”, „Rzecz o kuropatwach”.
92
Fabliaux - treść
"Opowieści, w których trudno najeść się do syta" - obraz ludzkich słabości. Brak dworności, zaspokajanie ludzkich żądz. Rozwiązłość ukazywana pozytywnie, humorystycznie. Zastosowanie "krzywego zwierciadła"
93
Poezja liryczna XIII i XIV w. - ballada
- Etymologia – ballare (łac.) /baller (starofrancuski) – tańczyć
- Trzy zwrotki (podwójna ballada – pięć zwrotek) – zakończony refrenem.
- Przesłanie – krótsza strofa zaczynająca się często od słowa „książę” (mecenas, adresat ballady).
-Liczba wersów w zwrotce - od 6 do 14;
-Gatunek charakteryzuje się poprzez formę, a nie temat; tematyka może być różna: miłosna, dworna, religijna, polityczna, satyryczna.
94
Rondo
- Początkowo pieśń taneczna, związek z muzyką, tańcem - forma wiersza;
- Struktura kolista skupiona wokół centralnego motywu, wyraża się w powtarzalności;
- 8-15 wersów, 8- lub 10- zgłoskowych.
- Z dwoma rymami i refrenem dwukrotnie powtarzającym inicjalne słowa utworu.
- Od XIII wieku – schemat AB Aa abAB (duże litery oznaczają wersy refrenu).
- Koniec XIV wieku – schemat Abba abAB abbaAB.
95
Virelai
- Szczególna odmiana ronda.
- Etymologia – lai = virer (kręcić się, obracać) – odwołuje się do tańca i obecności refrenu.
- Jeden z wersów pełni rolę refrenu – najczęściej pojawia się na końcu każdej strofy.
96
Pieśń królewska (chant royal)
- Forma podobna do ballady, lecz dłuższa.
- Pięć strof o analogicznych rymach, zakończonych refrenem.
- Przesłanie.
- Pierwotne komponowane na cześć członków rodziny królewskiej.
- Główne odmiany – pieśń miłosna i modlitewna, często o charakterze maryjnym.
97
Guillaume de Machaut
- Uczony klerk i duchowny, poeta i najwybitniejszy kompozytor XIV-wiecznej Francji.
- 400 utworów, w tym 235 ballad, 76 rond, 39 virelais.
- „Le voir dit” – Rzecz o prawdzie (ok. 1362-1365).
- „Prise d’Alexandrie” – Zdobycie Aleksandrii (1369 r.).
98
Tematyka poezji Wilhelma de Machaut:
- Nowa poezja – dialog ze światem i afirmacja „ja”.
- Refleksja nad poezja i rolą poety.
- Inspiracja dworna – miłość i zmienność Fortuny.
- Teatralizacja „ja”.
- Nowe tematy – upływ czasu, starość, nieszczęścia epoki (dżuma, wojna).
99
Eustachy Deschamps
- Uważał się za ucznia Wilhelma de Machaut.
- Związany z dworem królewskim – Karola V i jego brata Ludwika Orleańskiego oraz Karola IV.
- 1400 utworów – 1032 ballady, 170 ronda, 142 pieśni królewskie, 84 virelais.
- „Zwierciadło małżeństwa” – niedokończone.
100
Tematyka poezji Eustachego Deschampsa
- Poezja okolicznościowa i poezja codzienności, w której humor miesza się z goryczą.
- Poeta nadworny – życie na dworze królewskim, wydarzenia polityczne, narodziny i śmierci wielmożów (poezja okolicznościowa).
- Tematy aktualne i moralizatorstwo – lekkomyślność króla, rozwiązłe obyczaje dworu, schizma w Kościele, wojna, wysokie podatki, epidemie.
- Poezja jako źródło zarobku i przywilejów – prośby o pieniądze, o urząd kościelny dla syna.
- Poezja jako odbicie codzienności – np. komentarz procesu sądowego, dobre rady dla córki, etc.
- Poezja jako wyraz „ja” – wygląd fizyczny, starość, samotność.
101
Krystyna de Pizan
- Ballady, ronda, virelais.
- Krystyna de Pizan zaczyna swoją karierę pisarską od poezji – poezja o inspiracji dwornej wzbogacona
osobistymi wątkami – śmierć męża, żal za utraconą miłością, wdowieństwo, samotność.
- Tematyka dworna – perspektywa kobieca: miłość dworna jako gra, której ofiarami są kobiety.
- „Sto ballad o kochanku i damie” (ok. 1394-1401).
102
Twórczość Krystyny de Pizan
-Dzieła pisane w obronie kobiet : List do boga Miłości (1399) ; listy dokumentujące udział w debacie o
Powieści o Róży (1401-1402); Księga o Mieście Pań (1404-1407).
- Dzieła o charakterze filozoficznym: Droga długiej nauki (1402-1403); Księga o zmienności Fortuny
(1400-1403).
- Dzieła o charakterze politycznym: Księga o czynach i dobrych obyczajach mądrego króla Karola V (ok.
1404); Księga o ciele politycznym (1406).
- Ostatnie dzieło: poemat poświęcony Joannie d’Arc – rzecz o Joannie d’Arc (1429).
103
Alain Chartier
- Sławę zawdzięcza poematowi „Piękna dama bez litości” – obnaża hipokryzję dwornej miłości,
odwraca porządek ról w grze miłosnej – niestałość przypisywaną kobiecie czyni cechą mężczyzny.
Kobieta jest panią sytuacji.
- Utwór wywołał spór poetycki – stał się przyczyną powstania poematów, które brały w obronę lub
potępiały bohaterkę.
- Villon odwoła się do Alaina Chartiera, aby wykpić tradycję dworną.
104
Karol Orleański
- W czasie Wojny stuletniej – uwięziony 25 października 1415, uwolniony w 1440.
- W czasie swojej niewoli pisze poezje.
- Poezja o inspiracji dwornej – ballady, ronda, skargi miłosne, pieśni.
- Tematyka osobista – uwięzienie, nadzieja na uwolnienie.
- Wyrafinowana forma, użycie alegorii.
105
Franciszek Villon
- Niewiele informacji na temat biografii poety. Większość ma charakter możliwy, prawdopodobny albo hipotetyczny. Wiedza o życiu Villona pochodzi z:
- sześciu zachowanych dokumentów paryskich, dotyczących działalności kryminalnej Villona,
- jego tekstów – przede wszystkim „Testamentu” (1461-1462),
- tzw. rękopisu Karola Orleańskiego (ok. 1458) – oprócz poezji księcia, zawiera teksty innych poetów, m. in. Villona.
106
Franciszek Villon - ballady - literackie legaty
- Matka – „Aby ubłagać łaski Najświętszej Panny”
- „Różycze mey królewnie”, „Ballada Wilona dla swey miłey”
- Ythier Marchant, kompan z czasów studiów – rondo – „Smierć, dajże mi odpocznienie”.
- Jean Cotart, adwokat Villona – „Ballada y modlitwa”
- Robert d’Estouteville, prewet paryski (szef policji) – “Ballada o miłości małżeńskiej”
107
Franciszek Villon - ballady końcowe
Zakończenie – dwie ballady karnawałowe:
- „Ballada w której Wilon pyta u wszystkich przebaczenia”
- „Ballada służąca na zakończenie” – prześmiewczy pogrzeb, podczas którego zmarły Villon
(męczennik miłości) wstaje, aby wypić „tęgi łyk wina”.
108
Legaty, tzw. Mały testament - charakterystyka
- Le lais – legaty, od czasownika „laisser” i „leguer”
- Według „Legatów” – napisane w przeddzień Bożego Narodzenia 1456 roku – w momencie włamania do Kolegium Nawarskiego. W rzeczywistości napisane trzy miesiące później, w marcu 1457, w chwili odkrycia włamania i aresztowania wspólnika Guy’a Tabariego.
- Villon ma 25 lat.
- Według tekstu chce opuścić Paryż z powodu zbyt okrutnej kochanki: „harda, zdradna, wroga”.
- Przedstawia się jako kochanek-męczennik – parodia dworności i Alaina Chartier.
- Villon nie zgadza się na nazwanie „Legatów” „Małym Testamentem”.
109
Mały testament, cz.2
„Legaty” są potrójną parodią:
- Parodia gatunku „conge” („pożegnanie”) – gatunek liryczny, w którym zawiedziony rycerz kochanek żegna się ze swoją damą.
- Parodia testamentu literackiego – jako rycerz, który wyrusza w długą podróż rozdaje swoje
dobra – fikcyjne legaty, o charakterze satyrycznym.
- Parodia „songe” („sen”) – popularny gatunek, w którym narrator opowiada o tym, co przeżył
podczas snu – Villon wyszydza wiedzę uniwersytecką, scholastyczną.
- 320 wersów, ośmiozgłoskowych, podzielonych na 40 strof ośmiowersowych.
Trzy części:
- Zimowa sceneria – Villon jako kochanek-męczennik, który chce uciec do Angers.
- Legaty – przedmioty, które pozostawia, parodia prawdziwego testamentu.
- Legaty – komiczne, prześmiewcze, fantastyczne, bez wartości – ludzie opisani za pomocą przedmiotów, przywołanie obrazu Paryża – świat uniwersytecki, prawniczy, ludzi marginesu.
- Sześć strof konkluzji – „entroubli” Villona – stan mistyczny, ekstazy – Villon używa słownictwa scholastycznego, żeby opisać działanie mózgu.
- Na koniec – atrament zmarzł, świeca zgasła.
- Autobiografia czy fikcja? – wiele możliwości interpretacji.
110
Wielki testament - forma i kompozycja
- Napisany po październiku 1461 – Villon ma 30 lat. Niektóre części jednak napisane zostały wcześniej.
- W przeciwieństwie do „Legatów” ballady włączone są do serii strof ośmiowersowych – 186 strof, 2023 wersy. Niektóre strofy stanowią wprowadzenie do ballad.
- Antologia poetycka – 15 ballad, 1 podwójna ballada i 3 ronda.
- Villon udaje, że dyktuje swojemu klerkowi Freminowi.
111
Wielki testament - części
- Nienawiść do prześladowcy – biskupa Thibaut d’Aussigny, podziękowanie dla króla Ludwika IX za uwolnienie.
- Rachunek sumienia – historia Aleksandra i Diomedesa – to bieda prowadzi do zbrodni.
- Medytacja o przemijaniu – toposy.
- Villon opłakuje życie, które przemija – aluzja do „danse macabre” – śmierć zrównuje wszystkich ludzi (podobnie jak Fortuna ze swym kołem).
- Legaty – właściwy korpus tekstu, aluzje do współczesności (niektóre postacie z Legatów na to wskazują).
- Bliscy – matka, Guillaume de Villon (Wilhelm de Villon).
- Możni – świat prawników, finansistów, mnichów, prewet (szef paryskiej policji) Robert d’Estouteville
- Ubodzy – kobiety, rzezimieszki, kompanii.
- 6 strof poświęconych śmierci.
- Ostatnia wola – refleksje moralne – nie można uciec przez przeznaczeniem, ostatnie postanowienia
– egzekutor testamentu, epitafium, pogrzeb, ostatnie pożegnanie.
112
Specyfika teatru średniowiecznego
- Między teatrem starożytnym a teatrem średniowiecznym istnieje głęboka przepaść – teatr średniowieczny nie zna reguł teatru klasycznego, nie uznaje godności czasu, miejsca i akcji (zasada trzech jedności). Sztuki nie są podzielone ani na sceny, ani na akty.
- Teatralność całej literatury średniowiecznej – co najmniej do XIII wieku, granica między tym, co jest teatralne a co nim nie jest – trudność ustalenia („ukryta” bądź „rozproszona” teatralność literatury średniowiecznej).
- Począwszy od XIII wieku teoretycznie wszystkiemu można było nadać formę sceniczną.
- Teatr zajmował ważne miejsce w życiu społeczny – spektakl teatralny – wyjątkowe wydarzenie, towarzyszące świętom, uczestniczy w nim cała wspólnota.
- Pierwsze próby teatralne narodziły się w języku liturgii, po łacinie, i we wnętrzu świątyni – w tym samym czasie na skrzyżowaniach dróg i na placach targowych (żonglerzy) gromadzili wokół siebie gawiedź spragnioną widowiska – teatr uliczny, który posługiwał się językiem ludu.
- Nowy teatr – rozwój kultury związanej z cywilizacją miejską – przedstawienie teatralne wymagało infrastruktury materialnej i środków finansowych, które tylko miasto zdolne było zapewnić.
113
Dramat liturgiczny
-Odgrywane wewnątrz kościołów, towarszyszą liturgii;
-Wykonywane przez zakonników;
-Początkowo w języku łacińskim;
-Przewaga gestu, ruchu, śpiewu nad słowem
-Cel - celebracja, wspólnotowe przeżywanie unaocznionych wydarzeń z Ewangelii
-krótkie, proste dialogi przepisane z Ewangelii (VIsitatio Sepulchri - najwcześniejsze świadectwo dramatu liturgicznego w 923-934, Limoges)
114
Jeu d'Adam - gra o Adamie (XII w.)
- Sztuka przełomowa, kamień milowy: dużo dłuższy dramat od pozostałych;
-Anonimowa sztuka wykazująca podobieństwo z dramatem liturgicznym;
-Praktycznie cały dramat w języku narodowym, partie liturgiczne i didaskalia w j. łacińskim;
-był ZA DŁUGI, aby wystawiać go podczas mszy;
-przedstawienie musiało być atrakcyjne dla widza;
-Bóg- Adam - relacja senior-wasal; terminologia feudalna.
- Księga Rodzaju – sceny kuszenia i grzechu pierwszych rodziców, wygnanie z raju i zabójstwo Abla.
- Kończy się procesją postaci ze Starego Testamentu, zapowiadających przyjście Mesjasza, oraz kazaniem na temat Sądu Ostatecznego;
-Cel dydaktyczny - pokazać grzech i jakie są jego skutki przy użyciu terminologii feudalnej. Z drugiej strony indywidualizm i nacisk na wolność i odpowiedzialność człowieka.
115
Fenomen Arras - XIII w.
- W XIII wieku – ważny ośrodek ekonomiczny i kulturalny, jedno z najludniejszych miast Francji (20-30 tys.).
- Rozwój handlu i rzemiosła.
- Bogactwo – produkcja tkanin i drogocennych artystycznych tapiserii dzięki importowi angielskiej wełny.
- Ukonstytuowanie się bogatego patrycjatu – władza w mieście spoczywa w rękach kilku rodzin kupieckich.
- Rozbudowanie zainteresowań kulturalnych – w XIII wieku Arras stało się głównym miejskim ośrodkiem życia umysłowego i kultury mieszczańskiej, obejmującej aktywność teatralną,
- Dramatopisarze związani z Arras – Jean Bodel i Adam de la Halle.
116
Jean Bodel
- Pochodził z Arras, autor „chansons de geste” (Pieśni o Saksonach), pastoreli „Conges” (Pożegnań), w których trędowaty żegna się ze światem, fabliaux.
- Autor „Gry o świętym Mikołaju” (ok. 1198-1202)
- Hipoteza – sztuka wystawiona 5 grudnia 1202 albo 1201 r. w wigilię św. Mikołaja (prolog).
„Gra o świętym Mikołaju”
- Najstarszy znany nam mirakl dramatyczny w języku starofrancuskim.
- Sztuka Bodela sławi potęgę i dobroć św. Mikołaja przez ukazanie jednego z jego cudów.
- Złożoność przedstawionego świata.
- Połączenie powagi i komizmu – poważny temat sięgający do tradycji hagiograficznej i groteskowy obraz dworu króla Saracenów, realistyczna karczma.
- Rzeczywistość mieszczańska, bliska mieszkańcom Arras – obecna obok wzniosłego przesłania.
- Przesłanie duchowe – od heroizmu krzyżowców ważniejsza wydaje się wiara prostego, świeckiego człowieka.
Dworniś z Arras
- Anonimowa sztuka „Dworniś z Arras” – adaptacja ewangelicznej przypowieści o synu marnotrawnym, przeniesiona w czasy współczesne, w świat Arras.
- Sztuka religijna – cel dydaktyczny i moralizatorski osiągnięty również przy użyciu środków komediowych – dwie trzecie tekstu zajmuje rozbudowana scena rozgrywająca się w karczmie.
117
Adam de la Halle
- Zwany le Bossu – garbus.
- Pochodził z Arras – poeta i muzyk.
- W latach 1260-1275 działał w Arras – członek stowarzyszenia poetów „Puy d’Arras”.
- Zmarł we Włoszech.
- Dramaturg i truwer
- Autor sztuk teatralnych – „Gra o altanie” i „Gra o Robinie i Marynce”.
118
Gra o altanie (Jeu de feuillee)
- Bohaterami są nazwani po imieniu mieszkańcy miasta Arras, a jej autor jest zarazem jej czołową postacią.
- Sztuka wystawiona prawdopodobnie 4 czerwca 1276 r. w Arras, pełna aluzji do aktualnych realiów.
- Tytuł kryje zagadkę: słowo feuillee może oznaczać zarówno uplecioną z liści altanę, przygotowaną dla zjawiających się w sztuce wróżek, jak i liściastą gałąź, służącą za szyld karczmy, a także – folie, szaleństwo
- Sztuka wielowątkowa, trudna do streszczenia, obfitująca w reminiscencje: literackie, świadczące o kulturze literackiej autora i jego odbiorców.
- Po raz pierwszy mamy do czynienia z całkowicie oryginalną kompozycją dramatyczną, nie wywodzącą się z istniejących źródeł narracyjnych (biblijnych, hagiograficznych).
Różne możliwości interpretacji:
- Utwór wyłącznie komiczny, karnawałowa zabawa kpiąca ze wszystkich i wszystkiego.
- Satyra moralna czy polityczno-społeczna – wymierzona w całe społeczeństwo miasta Arras, podejmująca aktualne tematy (np. dyskusja na temat ,,clercs bigames’’).
- Perspektywa autobiograficzna – wyznanie osobistego kryzysu, wyraz pełnego goryczy spojrzenia na świat, rodzaj psychodramatu.
- Pierwsza realizacja teatru aktualności – przeskakując z tematu na temat, komentuje bieżącą rzeczywistość, czerpiąc z tradycji, wprowadza na scenę znane skądinąd miejsca, postacie, sytuacje.
119
Gra o Robinie i Marynce
- Pastorela dramatyczna – konfrontacja świata rycerzy i pasterzy.
- Czasem określany jako pierwsza w dziejach teatru francuskiego opera komiczna.
- Intryga trzyma się wiernie schematu ,,pastourelle’’ – rycerz chciałby zyskać miłość pasterki, ta opiera się i pozostaje wierna swojemu Robinowi. Jawne odniesienie do powszechnie znanego modelu fabularnego
- Oryginalność Adama de la Halle – zindywidualizowane i rozbudowane postacie, niekonwencjonalna postać kobieca, imponująca stałością i odwagą w obliczu niebezpieczeństwa, charakteryzująca się dowcipem i inteligencją;
Rozbieżne interpretacje :
- Ewokacja idyllicznego, wyidealizowanego obrazu świata, projekcja nierealnych marzeń;
Charakter parodystyczny sztuki – prześmiewcza krytyka pod adresem prostackich chłopów, ukazanych jako nieokrzesanych gburów, nieuków i głupców.
120
Rutebeuf
- Najsłynniejszy z poetów XIII wieku – zmarł ok. 1285.
- Prawdopodobnie pochodził z Szampanii, mieszkał w Paryżu.
- Tworzył w latach 1248-1271 – dzieła hagiograficzne („Żywot św. Marii Egipcjanki”), poematy
polemiczne, dzieła satyryczne („Lis na opak”).
- „Cud o Teofilu” jest jedynym utworem w pełni dramatycznym Rutebeufa.
121
Cud o Teofilu
- Historia klerka Teofila, który oddał duszę diabłu, aby odzyskać utracone godności i którego Matka Boska uratowała od wiecznego potępienia – znana od V-VI w. – napisana po grecku przez Eutychiana z Adany, przełożona na łacinę w IX w. przez Pawła Diakona.
- Rutebeuf inspirował się wersją Gautiera de Coinci z początku XIII w. – 2029 wersów ośmiozgłoskowych tekstu narracyjnego przerobił na sztukę liczącą 663 wersy.
- „Cud o Teofilu” Rutebeufa jest pierwszym zachowanym dramatycznym miraklem maryjnym * w porównaniu z dramatami z Arras – brak osadzenia dydaktycznego przesłania w kontekście współczesności, jest bardziej abstrakcyjny, pozaczasowy .
- Dramatyzacja bardzo znanej legendy – Rutebeuf trzyma się wiernie przekazanego przez tradycję przekazu, nie wzbogaca akcji pokaźnymi wstawkami z własnej fantazji.
- Powieść Rutebeufa jest czystszą, bardziej jednoznaczną postacią miraklu niż „Gra o świętym Mikołaju” Bodela – cała uwaga skupiona jest na dziejach winy i zagrożenia człowieka, którego tylko cud może ocalić. Zwięzłość, skrótowość, pewna hieratyczność idą w parze z barwnym, konkretnym i pełnym energii językiem, zapewniającym sztuce swoisty realizm.
- Teofil skarży się na swoją trudną sytuację i wrogość biskupa.
- Sztuka kończy się uroczystym „Te Deum”
122
Teatr w XIV i XV w.
-Kontynuacja XIII w. teatru związanego ze środowiskiem miejskim i przestrzenią miasta.
- W teatrze religijnym – stopniowe przechodzenie od „Pasji” narracyjnych do XIV-wiecznych form
dramatyzowanych, a następnie do wielkich misteriów XV w.
- Produkcja dramatyczna końca średniowiecza – bogata i różnorodna.
- Krótkie formy sceniczne współistnieją z formami rozbudowanymi, a teatr śmiechu i kontestacji
sąsiaduje z teatrem tworzonym ku zbudowaniu i chwale Bożej.
123
Mirakle maryjne
- Mirakl - średniowieczny dramat religijny przedstawiający cudowne wydarzenia z życia świętych i męczenników.
- Prototyp miraklu maryjnego – „Cud o Teofilu” Rutebeufa – jest to pierwszy zachowany mirakl maryjny w języku francuskim.
2 schematy:
- Matka Boska przychodzi, aby obronić swojego czciciela, bądź czcicielkę, niesprawiedliwe oskarżonego.
- Matka Boska występuje w roli adwokatki rodzaju ludzkiego – pośredniczki między wiernym a jej Synem (podobnie jak w balladzie Villona).
-"Cuda Matki Bożej, w których występują osoby";
124
Misteria
- XV-wieczne i XVI-wieczne misteria – ukoronowanie i podsumowanie całej twórczości teatralnej średniowiecza.
- Najważniejszy temat – wielkie wydarzenia ze Starego i Nowego Testamentu.
- Ogromne widowiska – opowiadające w formie dramatycznej historię Jezusa Chrystusa (Narodzenie, Męka, Zmartwychwstanie), a zarazem historię ludzkości na drodze do zbawienia.
- Główna intencja – uobecnienie momentu, w którym poprzez śmierć Boga został ustanowiony świat chrześcijański.
- Misteria świętych – powrót tu i teraz do czasu, kiedy święty patron otoczył opieką całe miasto albo wybraną społeczność.
- Zdaniem teatru - przeniesienie aktorów i widzów do początków świata i stworzenia, stanowiących fundament tych wartości, na których opiera się cała społeczność.
125
Inscenizacja misteriów
- Od końca XIV w. – przedstawieniami misteriów zajmowały się bractwa, pośród których jednym z najsłynniejszych było paryskie Bractwo Męki Pańskiej.
- W XV w. – przedstawienia wielkich misteriów mogły trwać wiele dni, a nawet miesięcy, wymagały precyzyjnej organizacji, niemałych nakładów materialnych i finansowych.
- Przerwane nakazem administracyjnym – 17 listopada 1548 r. Parlament paryski zabronił Bractwu Męki Pańskiej wystawiania „Pasji” oraz „innych świętych misteriów”, jako widowisk, które zamiast budować i pouczać, powodują zgorszenie i wystawiają religię na pośmiewisko.
126
Najsłynniejsze misteria - PASJE
- Wielkie XV-wieczne „Pasje” – przedstawienia o Męce Pańskiej.
- „Passion d’Arras” Eustache’a Marcade – 1420.
- „Pasja” Arnoula Grebana – 1452 (cztery dni – narodzenie, życie, męka i zmartwychwstanie).
- “Pasja” Jeana Michela – 1486 – przeróbka tekstu Grebana (drugi i trzeci dzień).
- Teksty „Pasji” poszerzają się o nowe elementy, wchłaniając epizody ze Starego Testamentu oraz ewangelii apokryficznych, znaczenia nabierają drugoplanowe postacie – Anna i Joachim – rodzice Matki Bożej, Judasz, Łazarz, Maria Magdalena.
127
Inne spektakle, inscenizacje
-Farsy - udramatyzowanie fabliaux; pokazuje typowe postacie, ulubiony temat - dole i niedole życia małżeńskiego;
-tematy antyfeministyczne, wyśmiewanie księży i mnichów; "oszukanie oszusta" ("Mistrz Piotr Pachelin")
-Moralitety - ilustracja tez chrześcijańskiej doktryny – za sprawą Chrystusa człowiek może się podnieść z upadku i dostąpić zbawienia.
- Akcja odbywa się w czasie mitycznym, „nunc et semper”, zlokalizowana jest na ziemi, między niebem a piekłem.
- Jednostkowy bohater reprezentuje całą ludzkość.
- Walka dobra ze złem przedstawiona w postaci psychomachii – sporu postaci alegorycznych.
