Historia 2 - Galdera laburrak Flashcards
(260 cards)
1
Q
Esan zeintzuk diren mitxelenaren helburuak:
A
Hitzen lekukotasunak atzeratze mende batzuk
Hitz eraketa prozedura batzuen antzinakotasuna frogatu dokumentazioaren bidez
Gramatika sistemaren alderdi funtsezkoena azaldu
Akitanierako dokumentazioarekin lotzea
2
Q
Noiz galdu zen hasperena Mitxelenaren ustetan Hegoaldean:
A
13.mende inguruan
3
Q
Non aurkitzen dugu hasperena Erdi Aroan?
A
Iparraldeaz gainera: Araban eta Errioxan. Bizkaia eta Gipuzkoa ipar-ekialdean.
4
Q
Zein da Erdi Aroan aurkitutako postposizio zaharrena?
A
Prosekutiboa “non zehar” adierazten duena. 12. Mendean: ihanbeiti, arriascoyti
5
Q
Noizkoa da artikulua? Noiz eramaten da?
A
8-10. mendekoa, ez da aitzin euskarakoa Erdi Arokoa baizik.
→ Izen arruntek eta izenordainek artikulua eramaten dute ( behia, ederra)
→ Toponimia txikiek bai ( etxe-a, soro-a ) toponimia handiek mantentzeko joera ( Gasteiz Orio)
→ Pertsona izen gehienak artikuodunak Munnio Belaza, Cognamenak (izenaren eskubitara joaten diren argibideak) ez.
→ Izen zenbakarriak artikulodunak ( Andrea, echea ) zenbakaitzak gabeak ( ogui, ardum… )
6
Q
Zer estaen digu -tz duten lekukotasunek?
A
Mailegu erromantzea dela
7
Q
Zer ziren Misiolariak?
A
Misiolariak herrialde desberdinetara mugitzen zen jendea zen, bertako jendea erlijio katolikoan hezteko asmoa, euren lana errazteko hainbat hizkuntzaren gramatikak eta hiztegiak egin zituzten ( Jponiera, Ketxua… ).
8
Q
Zer egin nahi zuen Martin Luterok? (Protestantea)
A
Eliza zahar berritu eta ustelkeria garbitu. Honetaz gain Biblia bakarrik ezarri zuen oinarrian.
9
Q
Zer bultzatu zuen protestantismoak?
A
Bibliaren itzulpena hizkuntza modernoetara, tokian tokiko hizkuntzan erabiltzeko eta norberaren eta jainkoaren arteko erlazioa zuzena izateko.
10
Q
Zer bultzatuko du Trentoko batzarrak?
A
Kontraerreforma abian jarriko da eta honen parte den Trentoko batzarrak Protestantismoari aurre egiteko elizak latina erabiltzen jarraituko du eta elizgizonek Jainkoaren interprete bakarrak izaten jarraituko dute. Hala ere, Dotrinak bakarrik tokian tokiko hizkuntzan predikatu beharra ezarriko du.
11
Q
Zer egin zuen Dantek 14.Mendean?
A
De Vulgari eloquentia idatzi zuen, hizkuntza arrunt bat goi-mailako zereginetarako ere egokia dela aldarrikatzen zuen Saioa.
12
Q
Zer da Villers-Cotteres-eko ordenantza?
A
Frantzizko 1.Ak administrazioetan latina utzie eta herritarren hizkuntza erabiltzeko agindua, erreinuko edozein hizkuntzarentzat onuragarria izan zitekeen arrenfrantsesaren onerako erabili zen eta besteen kalterako.
13
Q
Zer dira Ermandadeak?
A
Bizkaian, Gipuzkoan eta Araban bandoen gerlan antolatutako taldeak, gerora batzar eta Aldundien kimuak. Ermandadeen “kuadernoetan” legeak jasoko dire eta gerora foruak idatzi.
14
Q
Zergaitik esaten zen euskera penintsulako lehen hizkuntza zela?
A
Euskara Bbabelgo hizkuntza edo ama hizkuntza: Bibliak kontatzen duen Bbaelgo dorrea eraikitzen hasi ziren Paradisuko hizkuntza erabiliz. Hau eraikitzen zebiltzan haserretu egin ziren eta jainkoak zigor gisa 72 “ama hizkuntza” sortu zituen. Euskara horietako bat zela oso jende gutxik ukatzen zuen inguruko hizkuntzen itxurarik ez zuelako.
15
Q
Zeintzuk ziren garai honetako beste bost hizkuntzak?
A
Latina: Kultur hizkuntz, elizarena, nolabaiteko maila zutenena.
Nafar erromantzea: Gorte giroan sortu zen, Nafarroako erresmako hizkuntza ofizial bilakatu zen latinaren kaltetan (literaturarik sortu ez arren). Euskararen lekua hartzen hasi zen baina gaztelaniak ordezkatu zuen 15. Mendean galdu zen.
Gaztelania: 13.Mendean Gaztelako erreinuko administrazio hizkuntza ofiziala. 14. mendean hezkuntza sarea eratzen da, ahal dutenak soilik joaten dira eskolara. Euskaldunak eskolaratzeaz gain, ezinbestekoa dute gazteleraz jakitea bizimodua ateratzeko.
Gaskoiera eta Bearnesa: Akitaniako erromantzeak okzitanieraren eremuan sortuak. (Okzitaniako edo Probentzako literatura ospetsua, trobadoreek egina.
Gaskoiera: Landetako hizkuntza. Lapurdi, Nafarroa beheko muturrean eta Gipuzkoako ekialdeko muturrea, Baionako dokumentu ofizialetan.
Bearnesa: Nafarroako erreinu txikietako hizkuntza ofiziala 17.mende hasierararte.
Frantsesa: Botere eta kultura hizkuntza. Gaskoiera eta Bearnesa ordezkatuko ditu Lapurdin eta Zuberoan Ville Cortesco ordenantzaren ondoren. Euskal Herrian ez da oraindik ahozkoan honen indarra nabaritzen.
16
Q
Zergaitik ezagutzen dugu ondo Nafarroa Garaiko egoera:
A
1587ko Herri zerrenda bati esker, bertan herrien %90 a euskalduntzat jotzen da eta 18. Menderarteko muga Lizarra eta Tafalla ziren. 16. mendean euskal lurraldeek populazioaren %60a hartu zuten eta hauetako %75/90 elebakarrak ziren.
17
Q
Garai honetan zein ziren Bizkaiko mendebaldeko mugak?
A
Balmaseda/Zalla eta Portugalete/Santurtzi ezkerraldea azkarrago erdaratu zen, eskuinaldeak gehiago iraun zuen, barakaldon 19. menderarte euskaraz egin zen.
18
Q
Zein lekukotasun ditugu Gasteizko euskarari buruz?
A
Navagiero: Gasteiztarrek gaztelaniaz egin euskara ulertu
Venturiano: handikiek gaztelaniaz, herri xeheak euskaraz
Landuccik: gaztelania euskara hiztegia egin, ustez Gasteizeko berriemaileekin.
19
Q
Zeintzuk ziren botererra iristeko mugak?
A
50000 marabediko fortuna eta gastelaniaz jakitea, alegia dirua eta gaztelaniaz jakitea
20
Q
Nolakoa da irakaskuntza:
A
- mendean garatuko da irakaskuntza euskal herrian erdaraz edo latinez. 1. Mailako eskolak: Iruñea, Burlata, Obanos eta Unibertsitatea: Oñati, Iratxe eta Iruñean. Ipar euskal herrian Baionako kolegioa latinez.
21
Q
Zer bultzatu zuen Juana 3.ak?
A
Leizarragaren Testamentu berriaren itzulpena.
-Landucci italiarrak lehen euskal hiztegia osatu zuen Nebrijaren eskutik
-Poesia profanoak dira Etxepare nafarrak 1545an argitaratu zituenak eta Lazarraga arabarrak prestaturik inprentan utzi zituenak.
-Refranes y Sentenciam bilbo inguruko biltzaileak batua: Etxepare Garazitarrak, Leizarraga, Madariaga, Gribai eta Pozak parte hartuta.
22
Q
Nor hasi zen ahozko tradizioa biltzen?
A
Garibai, Ibarguren Cachopin, Lazarraga, Zaldiia, bereziki ugariak dira: Garibai (1593) Refranes y Sentencias (1596), Bertrand Zalgize ( XVI-XVII) eta Ohienart (1657-1665).
23
Q
Nolakoak ziren Hegoaldeko dotrinak?
A
Maila apalekoak, dotrina txiki xumeak, elebidunak (euskaraz eta erdaraz irakasteko eginak).
24
Q
Zein xede zuen Betolatzaren dotrinak?
A
Dotrina irakasteaz gain, umeei irakurtzen ikasteko erabiliko zen, bigarren orrialdean, “Katon” edo “silabario” txiki bat darama.
25
Zeintzuk dira euskarak Nafarroako gortean zituen lekukotasun bakarrak?
Matxin Zalba eta Matxin San Martinen arteko gutunen euskal zatiak eta Henrike 3. Jaio zeneko euskal olerkia ( Gure príncipe don Henrique…Biak goi nafarreraz.
26
Nor izan zen Etxepareren babeslea?
Bernard lehete Bordeleko abokatu nagusia eta Morpain argitaratzailea.
27
Leizarraga non argitaratu zen?
Arroxelen argitaratu zen frantziako protestanteen gordelekuetako baten eta Haultin liburutegian argitaratu zen proestanteen argitatzaile garrantzizkoenetako baten. Leizarragaren grafia landua, ortografia berritzailea era zuzenean lotzen da protestanteekin edo frantsez erlijio erreformatzaileekin.
28
Zergaitik da ezaguna Pedro Madariaga?
Euskal hots batzuen lehen deskribapen zorrotzak egiteagaitik (bokal sudurkariak zeudela adierazi). Beraz, esan daiteke Madariagak lehenengo euskal ortografia tratua egin zuela euskaldunak euskaraz idaztera abimatzeaz gain.
29
Landucciren hiztegi elebiduna (gaztelania-euskara 1567) nork idatzi zuen?
Landuccik 3 arabarren edo 2 arabar eta gipuzkoar baten laguntzaz.
30
Zeintzuk izan ziren euskara Arkaikoko lehen lekukotasun zuzenak?
Etxepareren liburua (1545)
Ibarguren Cachopin-en kronikako euskal testuak (1558)
Landucciren hiztegia
Leizarragaren obrak
Garibairen errefrauak
Refranes y Sentencia 1596
Betolazaren doctrina 1596
Lazarragaren eskuizkribua
Betran Zalgizeren atsotitzak
31
Zein gutunen lekukotasunak ditugu garaian?
Matxin Zalbaren eta Martin de San Martinen arteko gutuntxoak
Juan Zumarragak arrebari idatzitako gutuna
Bertrand Etxauzek anaiari idatzitzako gutuna
32
Zeintzuk izan ziren 1716tik Aurrera autonomiari eutsi zioten lurralde bakarrak espainiako monarkian?
Nafarroako Erresuma
Bizkaiko jaurerria
Arabako konderria
Gipuzkoako probintzia
33
Zeri deitzen diote Provincias Vascongadas 17. Mende bukaeraz geroztik?
Mendebaldeko 3 herrialdeei
34
Nork hasi zuen tradizio garbizalea?
Larramendik hasi zuen tradizio garbizalea eta Heder eta Hunboltek bere obra ezagutu zuten, beraiek ezagutaraziko dituzte euskara eta Euskal Herrian alemanian
35
Zer esan nahi du diglosiak?
Elebitasunari esaten zaio, batez ere hizkuntza batek bestea baino prestigio gehiago duenean. Kasu honetan euskara gaztelania, gaskoiera eta frantsesaren menpe zeuden, foruak hizkuntza hauetan idatzita baitzeuden.
36
Zer da pidgina eta non sortu zen?
16. eta 17. Mendeetan Kanada ekialdeko itsasaldean eta Islandian euskaran oinarritutako pidginak sortu ziren arrantzale eta marinelen arteko komunikazioa posible izateko. Alegia euskara oinarritzat hartuta beste hizkuntzarekin nahasketa beraien artean ulertu ahal izateko.
37
Noiz hasi zen sortzen literatura laikoa?
Ipar Euskal Herriko mugimendu kulturalistak bultzaturik edo.
38
Non kokatzen zen 16.Mendean euskararen Nafar Hegoaldeko muga?
Lizarran eta Tafallan
39
Zein zen ekialdeko muga?
Gaur egun administratiboki Biarnoko Eskiulan eta Zuberoako azkena den Montorin
40
17. eta 18. Mendeean euskara egoera ulertzeko zein perimetro hartu behar dira gogoan?
Ahozko erabilera vs idatzizko erabilera
Erakunde publikoak vs Elizaren politikak
Irakaskuntza zibila vs irakaskuntza erlijiozkoa
41
Nafarroako erresumak sekula hartu izan al zuen euskara hizkuntza ofizialtzat?
Ez, foru berriak ere bearneses idatzi ziren.
42
Zer egin zuen Kalagurriko Sinodalek?
Euskararen alde hainbat neurri hartu. Euskaraz predikatzeko eta urtero kateximak euskaraz argitaratzeko agindua eman zuen ( Araban, Gipuzkoan eta Bizkaian 3 eskualdeetan euskararen aldaera desberdinak erabiltzen direla oharturik.
43
Non argitaratu ziren Ipar Euskal Herrian idatziriko erlijio liburuak?
Baionako, Akizeko eta Oloren elizbarrutien babesarekin:
→ Leon apezpikuaren agindun Doctrina Cristiana inprimatu zen
→ Lavieuxville apezpikuaren agindun Guiristinoen doctrina laburra, haur gastei irakhasteko.
→ Zuberoako jendearentzat eginiko Catechina Oloroeco.
44
Zer egin zuen Etxeberri Sarakoak?
Euskara irakaskuntzarako hizkuntza bihurtzeko garrantzia ikusteaz gain, lehen urratsa ere egin zuen Latina ikasteko gramatikaz euskaraz idatziz.
45
Zeintzuk ziren Euskara zahar eta klasikoko lekukotasunak?
Iparraldeko erlijiozko prosa liburu elebakarrak
Hegoaldeko dotrina eta eliza liburu elebidunak
Molde herrikoiak darabiltzaten testu xumeak:
→ Iruñean saritutako olerkiak
→ Egiaren kantak
→ Eibarko koplak
→ Bertso bizkaitarrak
→ Lasarteko bertso paperak
46
Euskara zahar eta klasikoan idatzitako dotrinak:
Irakurri 480. orritik aurrera
47
Zein lau literatur euskalki landu ziren?
Zuberera, Lapurtera, gipuzkera eta bizkaiera horietatik bi erabili ziren euskara estandar gisa: gipuzkera Hegoaldean eta lapurtera Iparraldean.
48
Nahiz eta eliteen gehiengoan euskaratik aldentzen joan zein hiru zio bildu ziren euskaltzaletasun modernoa zabaltzeko?
Bilbotik Maulerainoko elite euskaltzale bat dortu zen eta akzio:
→ linguistikoa ( hizkuntza duintzea)
→ erlijioso pedadogikoa ( herri euskalduna hezi beharra)
→ politikoa ( foruen defentsa)
49
Non errotu zen LEMko euskaltzaletasunaren azken garaien handia?
Iparraldean 1840tik aurrera eta handik zabaldu zen. Zazpiak bat goiburuak laburbiltzen ditu Euskara kohesio faktore nagusitzat hartuko da, tradizio komun bat bilduko dute, euskara batuaren beharra eta hizkuntz akademiaren beharra aipatuko dute.
50
Noiz kokatzen da LEM aren amaiera?
1876an Euskal Herriko azken foruen galerak sortu zuen euskal letren biziberritzearekin.
51
Landuciren zein beldur bilakatu zen egiantzeko?
19.mendearen bigarren zatian Euskara Bizkaia Gipuzkoetako mugaldeko herrietan soilik gorde zen eta Bonapartek araberaren hondarrak bizkaieraren bazterretan sailkatu zituen.
52
Arabako Iparraldean euskararen azken zantzuak non aurkitu ziren?
Aiara eta Zuian.
53
Zein izan zen 1778-1863 bitarteko galeran azpimarragarriena?
Belaunaldi batetik bestera ia bakarrik euskaraz hitz egitetik gaztelania hutsean aritzera heldu izana. Horretarako hiru faktore bildu ziren:
→ Hizkuntza presioa areagotzea
→ Euskarak Elizaren babesa ez-arian galtzea
→ Elite nafarren adostasuna
54
Toponimiaren arabera hizkuntza zein mugak banatzen zituen sartaldean eta sortaldean?
Barnealdea: Balmaseda eta Zalla eta kostaldean Portugalete eta Santurtzi.
55
Noiz hartu zuen diglosiak Euskal Herria?
Erdi Arotik Aurrera, latina edo kasuan kasuko erromantzea sartu ziren eta euskara administraziotik, hezkuntzatik eta jakintzatik kanpo geratu zen ahozko esparrura mugatuta. Hala ere, barneko joerak izan zuten eragin handiena: hizkuntza prestigio arrazoiek eta interes ekonomikoek.
56
Zein aldaketek bultzatu zuten eliteen ikuspuntua?
Eliteek erromantzez jakiteaz gain euskaraz ez zekitela erakustea edo jendaurrean hitz ez egitea dotoreziaren seinale bilakatu zen eta Larramendik gogor salatu zuen.
Aldaketa hauek desoreka sortu zuten eta desoreka honek pendulua beste aldera mugitzea lortu zuen elite batzuek euskararenganako hurbiltze mugimendua martxan jarriz, hegoaldean kezkaz ikusten zutelakoelizendeak euskara alde batera ustea gizartearen ordena kolokan jar zezakeelako. Beraz Larramendi eta beste batzuek herria zuzen doktrinatua zela ziurtatu zuten eta lana errazteko gramatika hiztegi eta oinarrizkotestuak ( dotrinak, sermoiak) sortzen hasi ziren.
57
XIX. Mendean mugimendu europarraz kutsatzeak euskaltzaletasuna zer ekarriko du?
Laikoak erakarriko ditu
58
Zer ekarri zuen Humbold ospetsuak Euskal Herrira?
Hizkuntza eta nazio-espiritu propioa gorde duen Euskal Herria
59
Garaiko gorabehera politiko larriak zirela eta zer gertatu zen erakundeekin?
Euskara herriarengan iristeko ezinbesteko bitartekotzat hartzen hasi zirela, beraz: euskarazko itzulpen, argitalpen, euskararen aldeko ekimenk egin ziren lehenengoz. Euskara eskolara eramateko saiakerak, erdara ikasteko batzen ere…
60
Hiribarrenari nola deitzen diogu?
Euskaltzain
61
Zergatik zegoen Euskal Herria Espainiako lurralde alfabetuaren barnean?
18. mendeko oinarrizko eskolen hazkundearengatik eta Arabako alfabetuen tasa apalak deseuskalduntze goiztiarraren arrazoi izan daitezke.
62
Jesusen Lagundiaken barnean, Mendiburu eta Kardaberatzek zer argitaratu zuten?
Dotrina, obra aszetiko eta deboziozko liburu elebakar duin ugari.
63
Zein zen euskara eskolan sartzeko zeukaten arrazoi nagusia?
Ume euskaldunei gaztelania hobeto erakusti ahal izatea.
64
Zer ekarri zuen iraultzak?
Europako lehen hizkuntza politikak eta iraultza bitartean orroren eskolak deseginziren, nahiz era giroa baretu zenean eskola berriak zabaldu.
65
çure alabnçaen beti esaten (Mis 42) eta asientu usoc beta diteçen ( Mis 54): jarri gaurko grafian azpimarratutako bi hitzak eta azaldu labur: ziur gaude nola ahoskatzen ziren?
zure alabantzaen utsok beta ditezen, ez gaude ziur <ç> horrek zenbaitetan frikaria ( /z//s/) edo afrikatua (/z//s/) adierazten zuen eta berdin.
66
Esan zein arkaismo dagoen testu zati honetan (eman arkaismoaren adibidea eta izena): conçebitu ninduan amac culpaetan (Mis 22).
Kasu honetan deklinatzerakoana itsasia ez da galtzen mantentzen da. Bestalde, “conçebitu” hitzeko <ç> hautsia e aurrean agertzen da.
67
Ori escuan ezpata/ Çeure escuoz naraçu. Azaldu azpimarratutako adizkia zein errotakoa den eta esan: aztertu ditugun testuetan, non dago honelako beste bat?
erroa eraman aditzarena da eta “nachaçu” aurkitu dezakegu. Artzain liburuan.
68
Madalenaan an ey dauça / Viola tronpeta bague /ArrasErr 9-10). Azpimarratutako forma zer da? Nola dago osatuta? Banatu osagaitan eta definitu bakoitza zer den.
Madalena + a + n. Deklinatzerakoan duen itsatsia ez da erori artikulua gehitu zaio inesiboaren aurretik.
69
Armacaz ezin eguien leg[u] ez eçer ( ArrasErr 29). Pasarte honetan bada testua eremu jakin batean kokatzeko lain den ezaugarri bat: zein da ezaugarria, eta zein eremua?
-caz soziatibo marka, mendebaldeko sartaldeko ezaugarria da
70
Çe an daz Presebal ylic (ArrasErr 16.) Ordezkatu hitz bakoitza euskara batuan izango lukeen formarekin.
zeren han datza Persebal ilik
71
Ax adinhon ta axa hon “Sé acomodado, y serás bueno” (RS 31). Azaldu labur-labur zergatik diren ezberdinak azpimarratutako formak, eta itzuli biak euskara batura.
Izan hadi (nonbait) egonkortua eta ona izango haiz. 2. axa(n) geroaldia adierazten duen marka duelako.
72
Az ezac erroya, diratá beguia / ta mutil guextoac / quendu deyque arguia “Cría el cuervo, sacar te ha el ojo…” (RS 136). Azpimarratutako formako diakritikoak zer adierazten du testu honetan?
bere ostean /n/ bat ahoskatzen dela
73
Jagui çatez, Siluero, orrean (Laz). Azpimarratutakoa zer da? Aipatu haren osagaiak banan-banan.
“-rean” abltibo zaharraren marka da, beraz, “hortik” izango litzateke gaur egun.
74
Ychi eguioçu orreyn cureldo trataetan çabenorri (Laz). Azpimarratutako forman bada arkaismo bat eta Arabako euskararen berrikuntza bat: aipatu biak.
“çaben” Arabako (Sartaldekoa) berrikuntza da eta “orri” 2.graduko artikulua.
75
Ene anayari bere asentutic legu eguioçu (Ezkurra, 1569). Analizatu eta trinkoan azpimarratutakoa. Non aurkitzen ditugu honelako egiturak Euskara Arkaikoan?
Aditz oina + egin perifrasia normalean mendebaldean agertzen den perifrasia
76
Iangoycua, eguin dicit çure contra beccatu (LVP). Pasarte honetan badago testua ekialde hertsian kokatzeko bereziki baliagarri den ezaugarri bat: zein? (eman adibidea eta ezaugarriaren izena)
Ezaugarria ZUKETA ekialde hertsian
77
Falsu testimoniotic ecin ehor veguira: / Halaz condemnatu çuten Ieyncoa ere hilcera (LVP). Pasarte honetan testua erdialdean kokatzeko baliagarri den ezaugarri nabarmen bat dago: zein? (emn adibidea eta ezaugarriaren izena)
-he erdialdeko ablatiboa, testimoniotic
78
Vercen gayçaz cençacia çuhurcia handi da (LVP). Pasarte honetan berrikuntza fonetiko bat dago: zein? 8eman adibidea eta azaldu berrikuntza era trinkoan)
au > ai berrikuntza da. Ondorioz, gauça >
79
Erdi Aroko euskararen garaia bi eratara defini daiteke: eman bi definizioak
V-XV. mendeen arteko garai luzean zehar hitz egin zen euskara da, bestetik X-XV mendeen arteko euskara da, nolabaiteko lekukotasunak ditugunetik aurrerako garaia hartzen badugu aintzat. Azken honi mende bat kenduko litzaioke amaitzeko litzateke Erdi Aroko euskara.
80
Ezaugarri morfologiko batek bereizten ditu erabat akitanieraren lekukotasunak Erdi Arokoetatik: zein ezaugarririk?
Elkarketan eta eratorpenean erdi Aroan gertatu ziren bokal galerak eta neutralizazioak (iturri > Iturbide, baso > basahuri eta kontsonante galerak ardi > artalde, ogi> okin, behi > bertzain.
81
Noiz sortu zen artikulua:
Goi erdi Aroan X.mendeko lehen lekukotasunetanbadagoTrasken arabera VIII-x.mendeetan sortu zen artikulua Europan bezala bainaesan dezakegu Goi-erdiaroan X.m lehen lekukotasunetan badagoela.
82
Nolakoak dira Erdi Aroko lekukotasunak:
Gehienak zeharkakoak erdaraz idatzitako testuetan agertzen diren tiponio eta antroponimoak, euskaraz testu gutxi eta laburrak.
83
Erdi aroko euskararen mugak:
→ Iparraldekoa: Garonatik atzera, Gaskonian zehar
→ Hegoaldekoa: Burgos ipar-ekialdea, Errioxa, Erribera
→ Ekialdekoa: Pirineoetan barrena, kataluniaraino
→ Mendebaldekoa: Aiaraldea (elebiduna) eta Enkarterriak (nahasia).
Argienak: Hego mendebaldekoak, Burgos, Errioxa
84
Erdi Aroko euskara Pirinioetan barrena ekialderantz joanda noraino heltzen zen ziurtasunez? Zehaztu bailara?
Catalunyaraino. Pallars Garaian: Aneu haranetan zein Andorran eta Urgel garaian.
85
Petersonek ezarri du Errioxa Erdi Aroko euskara modernoa dela: eman argudio linguistiko bat.
Petersonez ustez zer behar da euskal jatorriko toponimia hedatzeko? Denbora Toponimien jamuste semantikoak eta fonetikoak adierazten dute ez dela idatziz jaso zen garaikoa lehenagokoa baizik. Errioxako euskara modernoa dela erakutsi du La mehederra edo ocharana toponimoak hurbilegi daudelako iparraldeko euskaratik erroma aurreko hizkuntza baten aztarnak izateko artikulua ere badu eta hori Erdi Aroko berrikuntza da.
86
Corominazen hiru irizpide erromanizazioarena.
Irizpide estatistikoa: Latinetik datozen leku izenak-aurre erromatarretik bereizi ondoren eskualdeka ehuneko ezberdinak, beraz erromanizazio berankorrago eta toponimo aurre erromatarren ehunekoa gorago.
Etimologiagintza: Indoeuropearrak (ie) eta ez Indoeuropearrak bereizi, euskaletimologia zehatzak emanez.
Pallarsko toponimiaren osagai erromanikoen lekukotasuna. Bertako osagai erromanikoek EUSKAL FONETIKAREN EZAUGARRIAK dituzte, ez katalnarenak ezta Aragoiko erromantzeenak. Latinetik datozen leku izenak euskararen barruan aldatuak izan dira.
87
Lakarraren arabera (1957) bi arrazoi nagusi egon ziren Erdi Aroan latinetik ez zetorren hizkuntzak idazten hasteko: eman bi arrazoiak ( izenak bakarrik):
Arrazoi erlijiosoak edo literarioak
88
Merino urrutiak zeren baitan eraiki zituen bere teoriak?
Euskoiberismoaren baitan
Euskara erroma aurreko garaitik datorrela uste du eta ez dela inoiz despopulatudemandakomendilerroan dagoelako toponimia gehien.
89
Nola banatzen dira Euskal toponimoak Errioxan zehar:
Toponimia ugari: Hegoaldeko mendizerretatik behera Ebroraino. Ibaian gorago, toponimia gehiago eta mendebalderago ere toponimia gehiago.
→ Errioxa garaian toponimian dentsitate handiena: Demandako mendilerroan
90
Errioxako toponimia noizkoa den jakiteko 3 hipotesi:
Erdi Aroko berpopulaketa: Sanchez albornoz historialariaren ustez, Errioxa garaia errekonkistatu zenan jenderik gabeko lurraldea zen etaIruñeako erreinuak euskaldunezberpopulatu zuen. -uri atzizkiak garbi erakusten du arabarrek berpopulatu zutela.
Behe inperiotik aurrerako hedapena: Mitxelenaren ustez godoen garaianhasiko zenberpopulaketa 5. eta 8. mendea. Naturala da pentsatzeaArabako eta ingurukojende soberakinak Oja eta Tiron, Oca eta Arlanzon ibaien eskualdera jo zutela.
Erromatarren aurreko euskal hizkuntzak Merino Urrutiak Errioxako euskara Erroma aurreko garaitik datorrela uste du eta ez dela eskualdea zekula despopulatu Demandakomendilerroan dagoelako toponimia gehien. Caro Barojak eta Antonio Tovardek uste dutekantauriko itsasoaren eta Demandako mendilerroaren artekolurraldean euskaraautrigoien garaitik datorrela.
91
Petersonen ustez zein hiru garai bereizten dira?
Petersonen ustez Errioxa aldeko euskara Erdi Aroan bakarrik eman dezakegu zihurtzat eta hiru garai bereizten ditu:
→ Arabako kondeen aurrekoa 8-9m: Araba Asturiaseko erreinuarekin harremanetan
→ Arabako kondeen garaia X.m: lekukotasunen garaia, kamuste semantikoa eta fonologikoa, hauek adierazten dute ez dela jaso zen garaikoa lehenagokoa baizik
→ Nafar garaia XI.m: Iruñeko erreinua Errioxa garairaino hedatu, hiriburu berria bertan ezarri zen: Naiaran.-uri amaierako herriak Zufiri.
92
Nolakoa da Errioxako euskara Petersonen ustetan:
Modernoa. EBZren ondokoa da eta Arabakoaren kidea.
93
Zein muga ditu mendebaldeko euskarak RS eta Saizen arabera.
Balmaseda alde batean eta zalla bestean usten ditu eta kostaldetik Portugalete alde euskaldunean eta Santurtzi erdaldunean.
94
Mikel Gorrotxategik zein hiru baieztapen ematen ditu.
Mendebaldeko muga zehaztea nahiz eta erraza ez izan:
→ Kostaldeko toponimia goiz erdaratu zen ( Ribalzaga < Arrizabaltzaga)
→ Aiara inguruko hizkuntza muga iraunkorra da. (Antzina elebiduna zela dirudi auzo izenek adierazten dutenez).
→ Enkarterrietako muga nahasia da.
95
Erdi Aroko dokumentuetan herritarrak bata bestetik bereizi behar direnean daramate sarritan izenaren ondoren? Hitz bat aski.
Jende arruntak ezizena eta maila goragoko jendeak herriaren izena edo aitaren izena genitiboarekin.
96
Euskararen historiareren ikuspegitik, zer egin zuen Aimery Picaudek? Zemagarren mendean?
XII.mendean (12.m) erromesentzako lehen euskal hitz zerrenda osatu zuen, bere ustez bidaiariak beharko lituzkeen hitz premiazkoenak bildurik. 16 hitz guztia, oro har zehazki transkribatuak, bai eta irakurtzen zein ulertzen zehatzak.
97
Euskal Hiztegi etimologikoak zertarako erabili ditu Erdi Aroko lekukotasunak?
Hitzen datazioak aurreratzeko
98
Amunna (1075) eta Damna Apolla (1079) lekukotasunek zer esaten digute XI. Mendeko euskarari buruz?
Lenis/fortis sistemaren bilakabidea ozenetan, alegia, ahulak desagertu arren /N/ eta /L/ indartsuek bizirauten deutela grafiarekin “Amunna”. Bestalde /L/ albokari indartsuari dagokionez akitanieran ez dugu lekukotua eta Erdi Aroan latinezko geminatua adierazteko erabiltzen zen adiera berdinarekin aurkitzen dugu.
99
Çutça (Iratxe, 1204), Uacoyçça “bakoitza” (Iratxe, 1339), Liçaracçu “Lizaratzu” Mocza “Motza” bezalakoetan latinez ezezagun ziren grafiak agertzen dira: zer adierazteko.
Frikari afrikatuen oposaketa adierazteko jatorrizko hizkuntzan existitzen diren grafiak konbinatuta erabiltzen ditu.
100
Irigoienek (1981) Nola azaldu du Garcia Hederra (1366) vs Lope Hederro (1366) lekukotasunen aldea?
-a 3.graduko artikulua den bezala, -o 1.graduko artikuluaren forma litzateke, -r galdua (Mendebaldean bezala) eta au > o monoptongatua (Iparraldean bezala) Hederra “el hermoso”, eta Hederro “este hermoso”
101
Azkarraga leku-izenaren lekukotasun zaharrenak Ascorragua dio zer da -gua hori zein hizkuntza tradiziori dagokio?
Ascorragua 1280 Nafar erromantzeari dagokio -( ga irakurri behar nafar erromantzean). Batzuetan Erdi Aroko euskarak laguntza ematen du aitzinerromantzea eraikitzeko ere.
102
Merino Urrutiaren teoria ezagun baten aldekoa zen, eta teoria honen arabera ulertzen zuen Errioxako toponimia: Zein teoria da hori?
Merino Urrutia teoria baten aldekoa zen eta teoria horren arabera nola ulertzen zen Errioxako toponimia. Merino Urrutiak euskoiberismoaren teoriaren baitan eraiki zituen bere ikerketak eta honen arabera ulertu zuen Errioxako toponimia, Mitxelena teoria horren oinarri ahulak agerian jarri arte.
103
Nori idatzi zion Juan Zumarraga Mexikoko lehen artzapezpikuak euskaraz 1537an?
Arrebari
104
Defini ezazu labur “gramatizazioa” zer den.
Errenazimendutik aurrera latinaren tradizioaren gainean eta haren kontzeptuak erabiliz Europako hizkuntzak lehenik, eta gero beste kontinenteetakoak deskribatzeko, ikasteko eta normaltzeko teknologiak (gramatikak, hiztegiak…) sortu zituen mugimendua da, orduan hasi eta gaur arte hedatzen dena.
105
Euskara Arkaikoan zer bultzatu zuten protestanteek lekuan lekuko hizkuntzetan?
Testamendu berria eta bibliaren itzulpena, katolikoek, bestalde, dotrinak tokian tokiko hizkuntzan irakastea. Protestantismoa hedatu ahala Bibliaren itzulpena bultzatu zen eta gutxienez TB itzulli ziren europako hizkuntza askotara, hainbat idatziz erabili gabe zeudenak. Erreforma protestantean aurre egiteko Trentoko eliz batzarrean dotrina tokian tokiko ikasteko tresna argitaratu
106
Monteanok El iceberg navarro liburuan zergatik baieztatu du Nafar erakundeek sortu zuten dokumentazioa icebergaren antzekoa dela.
Azaletik begiratuta erromantzeen masa txiki bat baino ez delako ikusten alegia lekukotasun idatzietan, hala ere urpean euskararenmasa handia zegoen, euskal hiztuneidagokiena.
107
Euskara Arkaikoko corpusaren izieraren aldetik badago asimetria izugarria zerk sortzen du?
Asimetria oso handia da, bai lekukotasunen tamainaren aldetik eta baita haien banaketa geografikoaren aldetik. Lekukotasunen %80a Leizarragaren idatziek egiten dute eta geografiaren aldetik sortaldeak, Mendebaldeko euskara (A,B) besteen aldean ondo xamar lekukotuta dago, era ezberdinetako eta leku ezberdinetako lekukotasunek ordezkatuta, eta areago Lazarragaren agerpenaz gero.
108
Misererea zeren itzulpena da?
Miserere Mei salmoaren euskal itzulpena da.
Artikulua: Erdi Aroan sortu zela uste dugu, Goi Erdi Aroan hain zuzen ere, X. mendeko lehen lekukotasunetan agertzen delako. Akitanierazkoetan aldiz, ez.
109
Gaur egun euskara Arkaikoak zein mende hartzen ditu bere baitan.
Gaur egungo Euskara Arkaikoak XV-XVI. mendeak hartzen ditu bere baitan (1400-1600), hau da, Europaren historian errenazimendua deitzen den kultur mugimenduaren garai osoa.
110
Hizkuntzaren alorren zein ondorio izan ditu Trentoko eliz-batzarrak?
Dotrinak tokian tokiko hizkuntzan ikasteko tresnak argitaratzea bultzatu zuen, eta erreformak lekua egin zien herri hizkuntzei, horrela lehendabiziko euskal dotrina katolikoak argitaratuz.
111
Non zeukaten gortea 1512ko konkistaren ondoan Nafarroako errege-erregiñek?
Pau-en.
112
Euskara Arkaikoan, Nafarroa Behereko eta Zuberoako ukipen-hizkuntza zein da?
Bearnesa
113
Sireroen (8) ceraen -r:
-r gabeko genitibo singularra da mendebalde zaharreko ezaugarria Eus Ark bokalak ez dira batuko eusk zahar bai → sirenaen > sireneen > sirenen gero eta r gehiago modernoago.
114
RS Soan aditz trinkoa doa
Soan aditz trinkoa duten perifrasiek ohikotasuna adierazten dute.
115
Diakritikoak (a,e)
Dieresia daramaten bokalen aurrekoa /u/ izan ohi da, eta dieresi hori aurreko bokala dela adierazteko erabiltzen da.
116
Ychi eguiocu orreyn cureldo trataetan cabenorri (Laz) Azpimarratuan arkaismo bat dago, zein?
2.graduko artikulu zaharra dago.
117
Aurreko galderako pasartean azpimarratutako formaren arabera berrikuntza asklusibo baten adibide da. Eman adibidea eta berrikuntzaren izena.
Araberaren hizketetan ZAITUEN > ZABEN NOR pluralgilea galdu da. Leiz. Gainerako hizkeretan erabiltzen den Nor 2p. ko it pluralgile markarik ez da erabiltzen.
118
Etxepareren kultur harremanek nondik nora garamatzate geografiaren aldetik? Bi herri izen bakarrik.
Donibane Garazitik Bordelera garamatzate
119
Zein hizkuntzatik itzuli zuen Leizarragak testamendu berria?
Nahiz eta hasiera batean pentsa protestante frantsesen baten testua, latineko Vulgata eta grezierako testua erabili zituela pentsatu, gaur egun Frantsezko testuan soilik oinarritu zela uste dugu.
120
Huná nic igorten çaituztet çuec bildotsac otsoén artera beçala (le 3) aipatu testuko aditz izena eta esan era horretako aditz izenak Euskara arkaikoan non aurkitzen ziren.
Igorten da kasu honetako aditz izena eta euskara arkaikoan eremu guztietan zehar erabiltzen ziren gaur egun?
121
deussec eztrauçue calteric eguinen hemen azpimarratutakoaren eremua zein da? Izan ahalik zehatzena, eremua mendebalderantz noraino hedatu zen zehazturik.
Kasu honetan Gipuzkoaraino eratu zen Azpeiti-Azkoiti aldera (Deba kenduta sartaldekoa) baina soilik NOR plurala denean. (Larramendin eta Misererean) ERADUN N-N-N denean Nafarroa osoan.
122
Oyharcabalen arabera, Euskara Zahar eta Klasikoan Lapurdiko eliteek zergatik hautatu zuten euskara idazteko eta irakurtzeko eta ez frantsesa.
Heziketa konturako euskara hautatu zuten, nahiz eta irakurtzen eta idazten ez jakin hizketan bazekitelako eta frantsesa bestalde, ez zeukaten eskura.
123
Zein lekukotasun aipatu dugu 1650 inguruan Bilbon euskarak zuen garrantziaren berme gisa?
Mikoleta (ren modu brebran), enkarguz idatzia da, bilbora zihoazenek euskara beharrezkoa ikusten zutelako.
124
Zer dira ororen eskolak?
Iparraldean elisak kudeatzen zuen oinarrizko eskolaratzea. Maila oso apalekoak ziren, jende xeheak irakurtzen ikas zezan euskaraz dotrinan hezi bitartean.
125
Azaldu labur Bonapartek zergatik deitu zion “berezkoa” Donibane-Loizuneko, Sarako eta Ainhoako aldakiak osatzen duten lapurteraren azpieuskalkiari?
Literatur hizkuntzan oinarritua zelako
126
Ceren Iaincoac niri hitzcuntça hunen ikhasteco ance aphur-bat emâ derautanaz gueroz… Materraren (Mat) pasarte honetan azpimarratutako formanola idatziko zuen Etxeparek eta nola Leizarragak.
Etxeparek: iqhasteco
Leizarragak: ikasteko
127
eta are eçaguntça gutitaco eta esquer-gabe içanê nincela (Mat) pasartean Euskara Arkaikoan testu guztietan aurkitu dugun arkaismo bat ageri da garbi: azpimarratu adibidea eta esan arkaismoaren izena.
Içanê: zirkunflexoa hitz amaieran n dagoela adierazteko erabiltzen zen.
128
Zein elizbarrutitan kokatu behar dugu kapanagaren dotrina (1656)?
Kalahorrako elizbarrutian
129
kapanagaren euskara, zergatik konparatu ohi dugu Mikoletarenarekin Aipatu bien hizkeren artean dagoen ezberdintasun handi bat.
Biak mendebaldeko lekukotasunak direlako, Mikoleta Bilbokoa eta Kapanaga Durangaldekoa. Hala ere, Mikoletaren testuetan arkaismo gehiago, aoristo gehiago aurkitu ditzazkegu kapanagarenean baino: aoristoak. Bestalde, Mikoletak, kapanagak hastapenean dauzkanbilakabideak aurreratuak dauzka.
RS ere konparatu izan da Mikoletarekin biak Bilbo ingurukoak direlako hala ere badira ezberdintasunak fonetikan, fonologian eta morfologian. Gainera RS polimorfismoa aurkitzen dugu, errefrau guztiak ez dira hizkera berekoak halabaina ez dago RS eta modu brevea baino batabestearengandik hurbilago dagoen testurik.
130
Ea echi daben confeseetea gariçumareen baten Kapanagaren pasartean azpimarratutako forma nolakoa zaitekeen?
Confesaetea. Kasu honetan ae
131
PeterBuke-ek Europa osoan sumatu zuen mugimendu batekin lotu dugu Lehen Euskara Modernoa (LEM) euskarak jasan zuen prestigio galera azaldu labur-labur zer gertatu zen.
Europako elite ilustratoak herriarengandik eta haren ohitura eta sineskerietatik urruntzen hasiko dira, EH ere berdina gertatzen da eta gero gutxiago moldatzen ziren euskaraz honen galera itzela eraginez, prestigio galduz eta honekin lurraldea. Une batean penduluak beste aldera egin zuen eta eliteak herriarengana hurbiltzeko euskaltzaletasunaren sorreran eman zen eta literatura hizkuntza berri bat ezartzeko asmoa EH osoan.
132
LEM an zein izan zen euskara lantzeko lehenengo arrazoia eta denbora luzez eraginkorrena?
Bilbotik Mauleraino Elite euskaltzale baten sorrera zegoenez, hasuek hasiera batean herriarengandik gehiegi aldendu ziren eta iraultza ez egiteko eta herriarengana berriz gerturatzeko euskara bultzatu zuten.
133
Nor da tradizioaren “asmakuntzaren” aurrekari nagusia? Nor da bere pertsonaiaasmatu ezagunena?
Xaho, bere asmakuntza garrantzitsuena Tubal → Aitor: Aitorren semeak Aita-an en semeak, aitor-or en semeak Abadiak Lore Jokoak asmatu zuen euskal kultura sustatzeko jaialdiak eta Bonapartek: ekarpen garrantzitsua: Euskal Herriaren mapa dialektologikoa erdal antzokian.
134
“Arlotea” non sortu zen eta zergatik?
XVIII.mendearen erdialdean, Bilbon, etengabe arlotadas “arlotekeriak” egiten dituen eta (figura bortitz, ikasigabe, nekazari, inkultua), nola ez, erdaraz gaizki moldatzen den baserritarra deskribatzeko. Momentuan, Frantsesa eta gaztelania zekitenak maila gorengoko letradun eta aberatsak zirelako eta euskara erabiltzen zutenak baserritar, txiro eta ezjakinenak.
135
Aipatu XIX. Mendean euskarak Nafarroan biziki atzera egin izanaren hiru arrazoi nagusietako bat (bakarrik).
Jimeno Jurio: Gaztelaniaren presioa
Elisak euskara abandonatu zuela Trentoren ondoren
Eliteen konplizitatea elizaren erabakiarekin
→ Gaztelaniaren presioa handitu (eskola gaztelaniaz gora egiteko ezinbestekoa)
→ Elizaren babesa galdu: predikari euskaldunak bidaltzen hasi ziren herri euskaldunetara eta horrek kexak sortu zituen.
→ Eliteen adostasuna: eta konplizitatea elizaren erabakiekin: (eliz auzietako txandak jadanik ez ziren bi eusk. eta gazt. bakarra baizik GinForald.kexak, Nafarroak ez.
136
Xabier Muñibek Peñafloridako kondeak zer sortu zuen?
Euskal Herriko Adizkideen elkartea sortu zuen, eta Azkoitiko salduntxoak elkartea
137
Nortzuk ziren eliteen jarreraz gehien kexatzen zirenak?
Larramendi, Kardaberatz eta Iztueta.
138
Zerk ekarri zuen euskal pizkundea?
Euskal foruen galerak
139
Zer egin zuen Sabino Aranak?
Ortografia Bizkaitarrari buruzko lan bat
140
Euskaltzaletasuna indartzeko hiru aro:
Linguistikoa: (Hizkuntza duintzea)
Erlijioso pedadogikoa (Herri euskalduna hezi beharra)
Politikoa: (Foruen defentsa)
141
Abanguardiako zein hiru une bereiz daitezke:
Predikazio aldia: (Larramendirekin lotua) → Helburua: Herriaren doktrinatze onak Herritar elebakarrei erlijio heziketa bermatu beharra dago, horretarako Predikari euskaldun onak.
→ Zarauzko konbentuan frantziskotarrek fraile euskaldunei lehentasuna.
Herriarengana itzuli behar: Nekazariak antzinako baloreen babesle, nazioaren espirituaren ikur- Peru Abarka, baserritar munduan, tradizioak pisua.
Hunboltek: EH goraipatu, hizkuntza perfektua zela
Iztueta: liberala baina lehengo ohiturak eta hizkuntza gorde
Foruei dagozkien kezkak: Euskara foruak defendatzeko arma
142
Zer idatzi zuen Jorge Montemayorrek 1559an?
Los siete libros de la Diana (1559) Europa osoan itzuli eta imitatu zenetik Europa osoan arrakastatsua XVI.m.
143
Zer gertatu zen Mitxelenak Landucciren hiztegia aztertu zuenean?
Landuccik ordezkatzen duen hizkera ez datorrela bat Bonaparteren batekin ere → Euskalki berria → Hegoaldekoa → Bizkaiera eta Gipuzkerako muga lektala iradokitzen zuena. Mendebaldeko euskara zaharra MEZ.
→ Bizkaiera, Gipuzkera eta Arabera deituko ziren euskalkien aurrekaria. Zuloagaren arabera a + a > ea litzateke MEZ ezaugarri definitzailea.
144
Laz nic eçin ancitu neydi aynbat denporâ on derechadan gauçea
Nik ezin ahaztu nezake hainbat denbora (tan) on deritzadan gauza.
Aldaketa semantikoa izan du, esanahi aldaera
145
Idi- erroa zertarako erabiltzen zen eusk arkaikoan?
egin-en ahalera adierazteko
146
Silveroc Sirena ecusen nola litzateke azpimarratutakoa euskara batuan? Eta guk nola esango genuke?
E.B zekusen litzateke (hark hura ikusi, lehenaldia). Guk ikusi zuen esango genuke.
147
kap: erraçôea cer dan jaquin daguian eran eta Jaungoikuan Arimea eman deguion artean eusk batuan.
arrazoia zer den jakin dezakeenetik eta Jaungoikoari Arima eman diezaiokeen artean.
148
Leloren kantua zergaitik da ezaguna?
Apokrifoa eta berankorra
149
Euskara Arkaikoko bi dotrina ezagutzen ditugu? Zein?
Betalatzaren dotrina (1596)
Sancho de Elsoren doctrina elebiduna (1561)
150
Euskara Arkaikoaren corpusa hein handi batean heterogeneoa dela esaten dugu, maila ezberdinak aurkitzen baititugu, besteak beste: eman ezazu maila formalaren eta informalaren adibide bana:
Maila formalean: Leizarraga
Maila informalean: Ahozko jardunean botatako irainak
151
Zein arazo dugu testuen edizioekin Euskara Arkaikoan?
Edizio berri bakoitza testuaren ezagutzen eta ulerpenean aurrerapausu bat izan beharrean, Euskara Arkaikoko edizioak behin betikotzat emanak balira bezala bizi gara eta horiek faksimile gisara berrargitaratzea edo harek plagiatuz berritzat aurkezten diren edizioak egitera mugatu da askotan egindako lana
152
Zer da kantabrismoa?
Kantabrismoak euskaldunak erromatarren garaiko kantabriarren ondorengotzat jo eta inoiz garaitu gabeko herritzat egiten zituen.
153
Pozak (1587) egin zuen zerbait bere garaiko hoberenetarikoa dela aldarrikatu du drakronista ospetsu bat: zer da hori eta zeinek aldarrikatu zuen?
Coseriusek aldarrikatu zuen Poza (1587) inor baino lehenago Europako hainbat hizkuntzaren arteko erlazio genetikoak asmatzeko gauza zela.
154
Nongoa izan daiteke Ibarguren Cachopinen kronikako hiztegietako euskara
Arabako euskara edo…
155
Zein da Landucciren hiztegiaren gaztelaniazko iturria
XV.m Antonio de Nebrijaren vocabulario español-latino
156
Zer nahi zuen Dominique Joseph Garat lapurtarrak?
Frenizia Berria deituko zen estatu berriren hizkuntza bakarra esukara nahi zuen izatea eta eskolatzeko hizkuntza.
157
Nork berpiztu zuen euskaltzaletasuna?
Agustin Xahok eta Anton Abadiak eta 1851an Abadiari esker antolatu ziren Lore jokoak.
158
Nork ekarri zuen esukara mundura?
Francisque Michel eta Julie Vinson bezalako jakitunek.
159
Zer zor diogu Larramendiri?
Euskara normaltzeko oinarriak, euskarari hiztunentzako balioa eman zion, oinarrizko hizkuntza tresnak sortu zituen eta helburu konpartituak finkatu zituen, euskarari buruz gaztelania Eder batean idatzitako liburuekin.
→ Euskararen Espainiako antzinatasun eta unibertsaltasunaz
→ Ezina ekinez: Euskararen artea (edo gramatika)
→ Gaztelaniaren, euskararen eta latinaren hiztegi hirukoitza
160
Euskara Arkaikoan Gasteizen euskarak zuen egoerari buruz hiru lekukotasun ditugu eta hirurek partekatzen dute berezitasun bat, zein?
Hirurak italiarrak dira
→ Navagrero: (1528)
→ Venturino (1571)
→ Landucci (1562)
161
Andres Pozaren lana (1587) zergatik da garrantzizko hizkuntzalaritzaren historian.
Lehenengoz, Esteban Garibai (1571) eta Baltasar Etxaberen (1607) lanarekin batera, bere hizkuntzaren, euskararen gorazarretan idatzi zuelako, eta haren idazkeraren eta gramatikaren zenbait zertzelada ere aipatzen dituelako.
162
Zeri deitzen diote Vascongadas?
Araba, Bizkaia, eta Gipuzkoako euskalduntze berankorrai, Vasconizadas edo “euskaldunduak” ere esaten zaie.
163
Zergatik ez zen hasieran euskaraz idazten?
Honetan tradizioak garrantzi andia du eta euskara ez zen inungo tradizioan kokatzen. Aldiz, erromantzeak latin tradizioan kokatzen dira. Gainera Nafarroan XX.Menderarte ez dago gorteetan erabat elebakar den jenderik, honegatik ez dago hizkuntza idatziz egokitzeko ahaleginik.
164
Erdi Aroko lekukotasunak nolakoak dira?
Bi motatako lekukotasunak ditugu, euskara bazela eta non zegoen esaten dutenak. Gehienak antroponimoak eta toponimoak, Akitanieran bezalaxe baina ñabarrago eta ugariago. Lekukotasun gehienak zeharkakoak dira, erdal testuetan tartekatutako hitzak. Lekukotasun zuzenak ere badira, baina gutxi eta laburrak.
165
Zeintzuk dira Erdi Aroko euskara aztertzeko zailtasunak?
→ Garai hartako historiaren ñabartasuna
→ Azterketaren egoera
→ Dokumentazioaren izarea
→ Dokumentazioaren ulerpena
166
Nola deitzen zioten Goi Erdi Aroari eta zergatik?
“Garai iluna” Goi Erdi Aroko baskoietan lehengo tribuen ezaugarriak ikusten zituzten.
167
Zer zen rusticani eta bugari?
Erromako inperioa desegin aurretik, Erromak Bordele-Astorga galtzada zaintzeko ipini zituen tropak garrantzi berezia hartu zutenak ( baserritarrak eta kaletarrak)
168
Zer da Onomastika eta zer gertatzen da?
Antroponimoak, pertsona izenak, aztertzen duen zientzia da, pertsonen izenak. Askotan ofiziokoengan baino interez handiagoa pizten du zaletuengan. Hala ere azterketa hauek fidagarriak izateko testuingurua beharko litzateke, dokumentuaren data, sorta bereko gainerakoekin duen erlazioa, grafia nola interpretatu…
169
Erdi aroko dokumentazioa?
Mitxelenaren azterketatik bizi gara: Iratxeko diploma bilduma eta Donemiliagako kartilarioa, baina hauek zaharkituta geratu dira.
Gaur egun: Eusko Ikaskuntzaren Fuentes Documentales Medievales del Pais Vasco, CSIk argitaratutako Fuentes Historicas Aragonesas…
170
Erdi Aroko Corpusaren asimetría?
Denboran jauzi handia 8-9 mendera arte hilerri gutxi batzuk baino ez “Garai iluna” X.m aurrera ugariago.
Espazioaren aldetik: dokumentazio ugariago eta zaharrago Errioxa, Araban eta Nafarroan (Gipuzkoa eta Bizkaia berankorragoak).
171
Dokumentazioaren Faltsutzeak zer dira?
Dokumentuak berariaz sortu edo manipulatuak, lur-sail, etxe edo herrien jabegoa bermatzeko, gertakari historikoak dokumentatzeko… Asturiaseko Goi erdiaroko dokumentazioaren %75a faltsua omen zen.
172
Eskribauaren nolakoak?
Ez da argi egoten leku-izen bereziaren eta lekuaren deskribapenaren arteko bereizkuntza (sagastira/Sagastira). Eskribau euskaldunak gazteleraz idatzi behar duenean lekuaren izena itzuliko du S.Sebastian, eskribau arrotzak aldiz, Donostia idatziko du beti ez dakielako itzulpena.
173
Zein da euskarazko lekukotasunik zaharrena?
AL-HIMYARI historialari arabeak “usain gozozko lorategiaren liburuan, 14.mendekoan (bere iturri geografikoen arabera 11-12.mendekoa), Iruñeako biztanleriari buruz, gehienak euskaraz hitz egiten dutela dio, horregaitik ulertezinak direla.
174
Erdi Aroan: Euskara eguneroko hizkuntza gisa erabiltzen zela dioten lekukotasunak:
1276 Beriain, en bascuentz
1376 Ibargoiti: un vicario que habla vasco con todos los de la villa
→ leireko monasterioan:
1045-1051 RUSTICO VOCABULARIO: ATABURU/ Aurcha (Antso erregea, zeina Abarka deitua)
ERRIOXAN OJOCASTROko biztanleei, auzietan lekukotasuna euskaraz emateko eskubidea eman zitzaien.
HUESCAN: Ordenanzas municipales dokumentuak euskara debekatzen du azokara joaten diren merkatariei.
175
Euskal toponimo baten azalpen etimologiko zaharrena:
Santa Maria de Axpe monasterioari buruzkoa da eta Donemiliagako kartularioan dago, IZPEA (haitz azpian) Aker Caltua, Aker Zaltua (akerren basoa).
176
Zein da alatiboaren lekukotasunik zaharrena?
Harbidera bidean nahiz eta hasieran absolutiboa zela ulertu (Erroma bidean)
177
Zergatik dira ezizenak izenak baino lekukotasun hobeak?
Ezizenek errealitatearen zerbait azaltzen dutelako.
178
Gonzalo de Berceo idazleak Donemiliagako fraileak erabilitako euskarazko lekukotasunak?
Ablatiboa-rean-dik Nondik Escurean
→ Azcona: lantza
→ Don beldur: Deabruaren izena
→ Zatico: Ogi papurra
→ Gabe: Eroa
179
Euskaraz agertzen diren zerga izenak:
→ Opil arinzada: ogia eta ardoaren neurria
→ On bazendu avaria: si tuvieseis vos a bien la cena
→ Azaguerrico zerfa: agerikoa ala gerrikoa
180
Giza eta gizarte zientzietan, zergatik da zailagoa objektibotasuna lortzen?
Ikertzailea ikergaitik bereiztea zailagoa gertatzen delako, maiz ikertzailea bera delako ikergaia, gizakia eta gizakia inguratzen duen oro delako aztergai. Gainera, emaitzak interpretatzerako orduan ikerlariaren testuinguruak (kulturalak, sozialak, politikoak…) eragin dezake.
181
Historialarientzat, objektibotasuna hiru zutabetan oinarritzen da: zeinetan?
Historian objektibotasuna hiru zutabetan oinarritu ohi da: iturri egiazko eta egiaztagarrietan, partekatutako metodoaren zorroztasunean eta gainerako adituekiko kontrastean.
182
XIX. mendera arte zeri egozten zioten hizkuntza-aldaketa?
Ustelkeriatzat
183
Zer da protohistoria?
Historia ez den baina nolabaiteko lekukotasunak dituen garaia
184
Zertan oinarritu zen losif Stalin (1878-1953) hizkuntzaren kanpoko historiak barneko
historian eragin garrantzizkorik ez duela baieztatzeko?
Stalinek zioen Frantziako Iraultzak eta Errusiako Iraultzak gizartea erabat aldatu arren, lexikoaz aparte, hizkuntza ez zela batere aldatu.
185
Zer da hizkuntza baten corpusa?
Hizkuntza baten corpusa hizkuntza horretako lekukotasunen bilduma da. Corpusa abiapuntua izanik, lortu ahalko dituen ondorioetan garrantzia izango dute haren izaera eta egoerak
186
Zergatik esaten dugu euskal testu corpusa asimetrikoa dela?
Ez daude euskalki guztiak berdin ordezkatuta.
XVI: Lazarraga (A), RS (B), Leizarraga (L) eta Etxepare (BN).
XVII: Sancho de Elsoren doctrina galdua (GN)
XVIII: Otxos Arinen dotrina (G)
XIX: Bonaparek dokumentatu gabeko lehen lekukotasunak erdietsi. Araban eta Nafarroan larriki galtzen hasi zenez hizkera asko lekukotasun gabe hil ziren. Erdi Aroan Errioxakoak eta Erronkaritik ekialderagoko Pirinioetakoak bezala.
187
Euskal Herrian, nor izan dugu aitzindari bilbiografia materiala lantzen? Zein gai zehatz ekarri zuen berak gurera?
Vinsonen ondroen berandu heldu zaio honi euskaraz, baina geroz eta preziatuagoa da izan dituen emaitzengatik: Aro garaikidean aurrekari dugu Koro Segurola (2001) ur-marken teknika aurkeztu baitzuen, harrezkero hainbat testuen datazioan lagundu baitu. Koldo Ulibarrik (2009) Viva Jesus dotrina izengabea eta datagabea datatzeko inprimakiko elementu grafikoak erabiliz egin zuen saio polita.
188
Zein da hizkuntzaren atalik aldagaitzena?
Gramatika (sintaxia, morfologia) eta oinarrizko lexikoa (gizakiaren esperientzia arrunt edo unibertsalari dagozkionak: begia, hanka…)
189
Euskara arkaikoaren eta Euskara Zaharraren arteko muga zein urtetan ezartzen dugu? Zertan oinarritzen da muga hori?
Barne historiaren arrazoietan oinarritzen dena. 1600dik aurrera arkaismo zenbait osoki galdu ziren eta berrikuntza zenbait abian jarri: aoristorik ez, bokal sudurkariak ia osokoi (Ekialdean ezik) galdu eta aditz trinkoen erabilera murriztu zen. ?????
190
Giza-hizkuntza batez mintzatu ahal izateko gorputz atal zenbaiten garapen ebolutiboa behar izan zen, nagusiki birena: zein dira gorputz atal bi horiek?
Burmuinarena eta artikulazio-organoak
191
Zein da hizkuntza arteko erlazio genetikoa frogatutzat emateko eskatu behar dugun froga?
Maileguak eta etorki komunari zor zaizkionak (hauek dira erlazio genetikoa frogatzeko balio duten bakarrak).
192
Zein da baskoiberismoaren arazo nagusia?
Arazo nagusia, iberiera irakurri irakurtzen bada ere, ulergaitza dela da. Hau konpontzeko bide bakarra idazki elebidun bat aurkitzea litzateke, Rosetta harriak egiptioera zaharraren hieroglifikoak dezifratzen lagundu zuen moduan.
193
Zer dio glotokronologiak oinarrizko lexikoaren bilakabideaz?
Oso zaila da, munduko hizkuntza guztientzat berdin balio duen lexikoko hitz zerrenda bateratu bat egitea.
194
Frogatu ote daiteke bi hizkuntza elkarrekin genetikoki lotuta EZ daudela? Zergatik?
Hala, ezin daiteke frogatu bi hizkuntza elkarrekin genetikoki lotuta ez daudenik: erlazioa hain izan liteke aspaldikoa, non ez duen gaur antzemateko aztarnarik.
195
Lau antzekotasun mota daude hizkuntzak beren artean konparatzen direnean: eman lauren izenak (izenak bakarrik)
Fonologia sistema, silabaren egitura, tipología eta antzeko atzizkiak.
196
Zergatik esaten dugu aitzin-hizkuntzak "eskematikoak." direla?
Gaurko baliabideekin ez dago orduko AH hura osorik berreskuratzerik. Berreraiketa eskematikoa da, hutsunez betea: besteak beste, orduko hizkuntzaren ñabardura dialektal eta soziolinguistikotik ezer gutxi berreskuratzen uzten digu
197
/t/ herskari ahulari zein alofono zegokion kokagune indartsuan Martineten arabera? Eta kokagune ahulean? (aipatu alofonoak eta deskribatu nolakoak diren)
/t/: [to] kokagune ahulean eta [] indartsuan
198
Azaldu era trinkoan /T/ herskari indartsuaren geroko bilakabidea
/T/: *thà x àh – (> 0)
199
Eus, balea< lat, ballaena. Azaldu era trinioan batetik bestera albokarian eta sudurkarian gertatu diren aldaketak. Aipatu urrats guztiak: latina > aitzineuskara > euskara.
Balea: lat.ballenaàAE *balena > eusk. balea.
200
Balea bezalako maileguetan atzematen dugun albokarien hots-aldaketa hori kontuan harturik, zein ondorio atera daiteke ondare zaharreko bele eta alaba hitzei buruz Mitxelenaren paradigman?
Latinez ll geminatua zuten mailegu zaharretan, albokaria dugu, orduko euskaldunek geminatua beren L bortitzarekin identifikatu zutelako seinale. Adibidez: lat. ballena > AE *baLena > eus. balea
201
Zergaitik urzi zuen Mitxelenak /m/ aitzineuskararen sistematik kanpo?
/m/ ere, arrazoi asko dago AE-n ez zegoela uste izateko, maileguetatik eta fonosinbolismoetatik at, testuinguru sudurkarietan sortzen zen /b/-ren alofono gisa bakarrik baizik.
202
Azaldu labur: zer da Erro Monosilabikoaren Teooria?
Erro berriak, mailegu berriak eta gramatika zaharreko zenbait prozesu ezagutzeko teoría da.
203
Zein fenomenoren ondorio dira adar, zezen eta gogor bezalako hitzak? Nolakoa izan zen?
Zein fenomenoren: Antzinako CVC erro berriak.
204
Nola azaltzen da ni, gu, al, ote, eta edo bezalako ondare zaharreko hitzak? Nolakoa izan zen?
Nola azaltzen da: Partikula gramatikalak CVC-tik kanpo daude.
205
Zergatik da hain zaila harmonia tipologikoa duten hizkuntzak aurkitzea?
Izan ere, kidetasun tipologikoak munduko lau bazterretako hizkuntzetan ager daitezke, inolako ahaidetasunik ez duten hizkuntzetan (ergatibotasuna adibidez). Gainera, gerta daiteke hizkuntza familia bereko hizkuntzek ez partekatzea tipologia bera. Beraz, ez da aski ahaidetasuna frogatzeko.
206
Azaldu labur zergatik uste dugun behinolako aitzineuskara adjektibo gutxiko edo adjektiborik gabeko hizkuntza bide zela
Dixonek ezarritako adjektiboen hierarkian ez dago bat ere CVC erroduna, beraz, ez dago AEZ-en ziurtasunez koka dezakegun izenondorik.
207
Kontsonante bortitzak nola sortu ziren Lakarraren eta Begiristainen arabera?
Hitz hasieran ez dagoela neutraltzerik, baizik eta C saila: Txistukariez den bezain batean, sVC edo zVC izango genuen beti AEZn.
208
Zein dira Erroma garaiko euskararen auzo hizkuntzak?
Zeltezko -ika (Gernika) eta – ama (Zagama) daramaten hitzak. 31. Akitania, oro har, bitan bana daiteke: Ekialdeko zatia, non idazkunak oso ugariak diren; eta mendebaldeko zatia, non idazkunak ia bakarrik hiriburuetan agertzen diren. Aurkikuntzarik harrigarriena Rin ibaia dragatzen eta garbitzen ari zirelarik egina izan zen, non akitaniar izenak dituzten
209
Nola azaltzen da akitanieraren lekukotasun gehienak Akitaniaren ekialdean egotea?
Ekialdean idazkunak oso ugariak dira eta civitas edo hiriaren bazter guztietan kokatzen dira, hiruburura mugatuak izan gabe; lurralde honetan konbenatarren (conuenae) eta auskiarren (ausci) hiriak dira idazkun gehien eman dituztnak: konbenatarrek 500 inguru, auskiarrek 85 eta konsorandarrek 20.
210
Zer da "substratua"?
Bi hizkuntza denbora luzez elkarren eraginenpean egon ondoren, bat hil eta besteak hil denaren aztarnak izateari deritzo substratua, galdutako hizkuntzak hizkuntza menderatzailean utzitako aztarnak.
211
"Maileguak zaharrago eta..." osa ezazu Mitxelenak maileguen itxuraz. ezarri
zuen paradoxa antzeko inizpide biak.
Zenbat eta zaharrago, jatorrizko formatik gertuago egongo dira eta, orobat, zaharrago eta aldatuago. Euskal mailegu zaharrenak jatorrizkotik (latinetik) gertuago egongo dira (erromantzezko aldaketa gutxiagorekin); aldi berean, berriz, zaharrago diren neurrian euskararen barnean aldaketa gehiago jasango zituzten.
212
Etxenike gaztelaniak jatorriz euskal substratu nabarmena duela uste dutenetakoa da; zein lurraldetan kokatu du berak, bada, gaztelaniaren jaiotza?
Euskal lurraldetan jaio zela dio, orduan Bizkaia, Araba eta Burgosko ipar-ekialdea bederen hartuko zuen mendebaldeko Euskal Herri zabalako gartako hiztun elebidunen artean edo.
213
Nolatan erabili ditzakegu latinetik edo erromantzeetatik hartutako maileguak ondare zaharreko euskal hitzetan gertatu diren hots-aldaketak datatzeko?
Hots-aldaketa hauen eraginez sortu ziren herri izenetan-eta gaur dakuskigun euskaraerdara bikoiztasunak. Izan ere, erdal izenek euskal forma zaharrena (l eta n-duna) gorde dute, eta euskal izenek aldaketak pairatu dituzte euskararen barruan, eta forma berriak hartu dituzte.
214
Coseriu-ren arabera, zer dira "dialektoak""?
Coseriuk (1957) gogoratu bezala, dialektoak ez dira aurrez existitzen: ondoren definitzen dira ikertzaileak hautatzen dituen isoglosen bitartez. Beraz, ez dira gauzak, hizkuntz aldakortasunaren konplexutasun mugagabea ulertzeko (trinkotzeko) erabiltzen ditugun abstrakzioak baizik. Ikertzaileak zein ezaugarri kontuan hartu eta honen arabera dialekto gehiago edo gutxiago aterako zaizkio, eta mugak hemen edo han ipiniko ditu.
215
Mendebaldeko baltz aldaera oso zaharra ez dela jakiteko, zein argudio indartsu dugu?
Petersonek Errioxako euskara MODERNOA dela erakutsi du: toponimoak hurbilegi daude iparralderagoko euskaratik Erroma aurreko hizkuntza baten aztarnak izateko.
Baltz eta barri berrikuntza ezagunek erakusten digute Errioxako euskara Arabako Erdi Aroko euskararekin lotuta dagoela
216
Mitxelenaren Euskara Batu Zaharraren garapenari funtsezko zerbait falta zaio euskalki historikoen aitzin-hizkuntzatzat har dezagun: zer?
Mitxelenak V-VI. mendeetan kokatu zuen. Dakigunez, aitzin-hizkuntza hori berreraikitzeke dago; Zehazki, barneberreraiketaz baliatu behar gara nagusiki. Dialektalizazio-hipotesiak ere landu behar ditugu, alegia, EBZtik euskara historikoko euskalkietara nola heldu den proposatu.
217
Zein garaitan kokatzen dugu Mendebaleko Euskara Zaharra (MEZ) deritzagun dialektoa?
“Mendebaleko Euskara Zaharra” (MEZ) antzinako dialektoaz hitz egiten dugu, Euskara Batu Zaharraren dialektalizaziotik sortutako lehen dialekto-eremuetako bat, X. mendetik aurrera eratuz joan zena, gero bizkaiera, gipuzkera eta arabera deituko ziren euskalkien aurrekaria. MEZ Erdi Aroan Arabako Lautadatik abiatuta norabide guztietan (Errioxa eta Burgos, Bizkai, Gipuzkoa eta Nafarroarantz) hedatu zen.
218
Erdi Aroa akitanieratik bereizteko ezaugarri fonetiko bat aipa dezakegu: zein?
Elkarketan eta eratorpenean gertatutako bokal galerak eta neutralizazioak zein kontsonante galerak eta aldaketak (Erdi Aroan gertatu ziren)
219
Errioxa eta Burgosko euskal toponimiaren mendebaldeko muga nun dago? Eman ahal duzun erantzunik zehatzena.
Demandako mendilerroan, eta Burgosen mendebalderago Ibeas de Juarros herriraino.
220
Petersonek bi argudio linguistiko eman ditu Errioxako euskal toponimia Arabako kondeen garaian agertu arren (X.mn) lehenagokoa (VIII-IX. mn. ) dela aldezteko: zein argudio?
Toponimiaren hedadura handia eta haren kamuste fonetikoa.
221
Noizkoak dira Donemiliagako glosak?
901-1050 artean
222
Aymeric Picauden hitz zerrendan, nola azaltzen dugu “panem, ogui” izatea, baina “donum, echea”?
Zenbakarriak mugatuan ematen ditu, eta zenbakaitzak mugagabean.
223
Pater Noster Txikian nola irakurri behar da guaradela eta zein hizkuntzaren grafia-ohituren ezaugarritzat jo dugu hori?
224
Azaldu labur: zer zuen ona eta zer txarra Euskara Arkaikoaren hasiera 1545 jartzeak?
Alde du lekukotasunak gehiago eta hobeak direla hortik aurrera, eta data aski sinbolikoa dela, baina era berean, data hautatzeko irizpideak kanpoko historiari dagozkio, ez barnekoari.
225
Defini ezazu Aroux-ek “gramatizazioa” zer den.
Latin tradizioan oinarrituz hizkuntza bat garatzeko eta ikasteko teknologiak sortu zituen mugimendua da
226
Pedro Madariagak ortografia unibertsal bat antolatu nahi zuen, baina euskarari buruzko kapituluan bi hots deskribatu eta grafia berezia eman zien: zein dira hots horiek?
Bokal sudurkariak eta…
227
Deskriba ezazu era trinkoan çeure iz santuetan justu irten çençan (Miserere 14) pasarteko aditz perifrasia eta itzuli (perifrasia bakarrik) euskara batura.
[ad.oin + *ezan] --> irten/atera zen
228
orduan nayco deçu ofrenda andia / orduan chaala eta aria (Miserere 58-59). Pasarte horretan arcaísmo bat dago: eman adibideak eta arkaismoaren izena.
Bokal batugabeak (chaala eta aaria) (aner eta diego ez gaude ziur)
229
Arrasateko erreketa eskura dugun hizkuntza arkaikoaren alerik zaharrena bide da. Zein hizkuntza-ezaugarri aipatu du Lakarrak ideia horren alde?
Hapaxak
230
Bergararroc asi dira / Trajioe baten azmaçean (Arrasate 24-25). Jar
grafian, orduko ahoskera ahalik fidelena adieraziz.
ezazu gaurko
Bergararrok asi dira traxioe baten asmatzean
231
Aurreko galderako pasartean arkaismo sintaktiko handi bat dago: zein da arkaismoa eta zein adibidea?
TOG-en bat dugu: "trajioe baten asmaçean"
232
Refranes y Sentencias-en Darmstadt-eko unicum-az gain, beste hiru aleren nolabaiteko berriak dauzkagu: zein dira ale horick? (jabeen izenak bakarrik)
Oihenart, Larramendi eta Urquijo
233
Refranes y Sentencias-en hasieran inprimagilea Porralis dela jartzen du. Horri dagokionez, zer deskubritu du Ulibarrik azkenotan, ordea?
Ordurako Porralis hila zela eta Matias Maresek inprimatua dela.
234
Ce eyquec maurtuti hoeaneâ / ederr eztanic calean "No hagas quando fueres por el desierto.." (R$ 36). Deskribatu era trinkoan azpimarratutako adizkin (erroa + atzizkia).
[_egin_ erroa + ke + k]
235
Aurreko galderako hoeaned formak zer esan nahi du? Gainera, badu testa kokatzen laguntzen duen ezaugarri bat: zein da ezaugarria eta zein eremutan kokatzen du testua?
Hoanean izango litzateke gaur egungo euskaran. a +a=ea dago (hoa + an=hoean), eta horrek mendebaldean kokatzen gaitu
236
Neurez ez dot, / balinde baniquezu "De mío, no tengo, / si me diessen daros eya" (R$ 91). Azken bi aditz trinkoak, zein errotakoak dira? Nola itzuliko zenituzke euskara batura?
*enin errokoak dira. Euskara batuan: emango balidate, emango nizuke.
237
Lazarragaren eskuizkribuan Monumenta Linguae Vasconum-eko ediziogileek hiru atal banatu dituzte, A, B eta C: zer biltzen du bakoitzak?
A atalak testu nagusiak biltzen ditu, artzain-liburua eta poemak. B atalak ertzetako testu arruntetik kanpoko geroagoko idatziak. C atalak bigarren mailako testu txikiak.
238
Lazarraga agertu baino lehenago, zein zen araberaren lekukotasun nagusia?
Landucciren hiztegia
239
Noraino heldu da -ketan aditz-izen berria Arabatik abiatuta?
Debagoieneraino
240
Doristeoc eta Sirenac eguin euen euren byajea (Laz I). Bokal arteko berdin izan daiteke /b/ zein /u/ garai hartan. Zergatik ezarri dugu kasu horretan /u/ dela?
euden-en hurrengo pausoa delako euen, eben gertatu aurrekoa, eta Lazarragan pauso honetan gaude.
241
Azpimarratutakoan arkaismo bat eta araberaren berrikuntza bat daude bilduta: ychi eguioçu orreyn cureldo trataetan sabenorri (Laz 19-20). Zein da zein?
(a) berrikuntza (adibidea eta izena):
(b) arkaismoa (berdin):
a) berrikuntza: *_edun_-eko _dau_ vs _dut_ konbinazioa
b) arkaismoa: ?
242
Etxeparek Bordelen argitaratu zuen bere liburua. Bordelekiko lotura horren arabera, nolakoa bide zen gure poeta? (bizpahiru adjektibo ematea aski da).
Errenazentista eta humanista
243
Lafonek bi idaztaldi sumatu zituen Linguae Vasconum Primitiae-n, baina Mounole & Lakarrak beste era batera azaldu dituzte hark bildutako frogak: nola?
Ez direla bi idatzaldi, zuzentzaileen eskua baizik.
244
Etxepare Errenazimentuko gizona da, eta ez Erdi Arokoa. Eman baieztapen hau bermatzeko liburuaren formazko ezaugarri bat (bat bakarrik).
Egilearen izena obraren buruan agertzea
245
Hurrengo pasartean badaude ekialde hertsiko bi ezaugarri: Haren faltaz hassi nuçu iauguitiaz dolucen "Haren faltaz hasi naiz etortzeaz damutzen" (Etxep 14). Aipatu adibideak eta ezaugarrien izenak.
1. nuçu --> monoptongazioa aditzetan 2. iaugitiaz --> ea > ia
246
Analiza ezazu era trinkoan azpimarratutakoa eta esan euskara batuan nola esango genukeen: lustician ençun vaninz sarri ialgui ninçaten (Etxep 13).
[partizipioa mugagabeanv + izan] --> entzuna izan banintz
247
Agricola finlandiarrak eta orduko hainbatek bezala, zein teknika uste dugu erabili zuela Leizarragak Testamentu Berria itzultzeko? Eman teknikaren izena bakarrik.
simplex translatio
248
Mounolek eta Lakarrak erakutsi dute frantses ereduarekiko mendekotasun handia duela Leizarragaren itzulpenak. Eman baieztapen horren frogetako bat (bat bakarrik).
car ilz heriteront la terre / hec lurra heretaturen baitute
249
Esan ote daiteke Leizarragak euskara batu bat landu nahi izan zuela?
Bai
250
Eta discipuluetarat itzulirie, appart erran ciecen (Le 10, 32). Itzul ezazu azpimarratutakoa euskara batura haren adiera ahalik zenatzena jasoz
Diszipuluetarantz
251
Hund nic igorten çaituztet çuee bildotsac otsoén artera beçala (Le 10, 3). Aditz-izen mota hori non aurkitzen da euskara Arkaikoan eta non gaur egun?
EH osoan, orain soilik ekialdean eta mendebalde hertsian
252
esquerrac rendatzen drauzquiat (Le 10, 21). Azpimarratutako aditz laguntzailea zein errotakoa da? Itzul ezazu euskara batura.
*_eradun_ errokoa da, gaur egun "dizkiat"
253
Egile hauen artean nork argitaratu zuen gipuzkerazko lehenengo dotrina?
(a) Otxoa. Arin (zuzena)
(b) Madariaga: (c) Larramendi.
254
Bidegarai kaputxikouk 167Sean zer aurkeztu zuen Nafarroako Estatuen aurrean finantza zezaten, eta zein izan da istorioaren amaiera?
Bidegarairen gramatika eta hiztegia, baina testuak galdu egin dira.
255
Materrak dotrinan (1617), nongo euskara darabilela esaten du hitzaurrean?
Sarako euskara
256
Hartaracotçat deliberatu dut liburucho hunen eguitera (Materra 37-38). Transkriba ezazu gaurko grafian arpimarratutako hitza. Materra ex, gainerako Tparraldeko testuetan zein hots irudikatu ohi du sch> gratiak?
nie RiticNaica hunetan daquidan guztia guri gor bai-terauteut (Mat
35).
Gaur egungo t palatala
257
Azpimarratutakonk daukan bereizgarriari zein izena eman diogu?
Grafia etimologikoa
258
Lehen Euskara Modernos pendulua bailitzan deskribatu dugu. Pendulua bestaldera egiten hasten denean zer sortu zuten euskal eliteek?
Euskal Herriko Adiskideen Elkartea
259
Iztuetak (1824) zein lotura ezarri zuen euskararen eta dantzen artean?
48 plazako dantzak gutxiesteak euskararen galtzea indartu zuen
260
