Rannsóknaraðferðir - Lokapróf Flashcards
Hugtök (74 cards)
1
Q
Hvað eru gagnreyndar vinnuaðferðir?
A
- Evidence based practice
- Í starfi sé unnið út frá hugmyndum sem taka mið af nýjum rannsóknum og þekkingu, þar sem notandinn er settur í fyrsta sætið
- Að setja fram spurningu
Að leita rannsókna til að svara spurningunni
- Að meta gildi rannsóknanna
- Að samhæfa niðurstöður, faglegt mat og viðhorf notenda
- Að leggja mat á útkomuna
- Til að geta beitt gagnreyndum vinnuaðferðum þurfa félagsráðgjafar að hafa öðlast hæfni í að lesa og meta niðurstöður rannsóknar
- Dæmi: Félagsráðgjafi notar meðferðaraðferð (t.d. lausnamiðaða nálgun) sem sýnt hefur verið fram á með rannsóknum að virki fyrir ungt fólk með kvíða.
- T.d.: Hvatningarviðtöld, HAM, Áfallamiðaða nálgun og svo framvegis.
2
Q
Hvað eru félagsvísindalegar rannsóknir?
A
- Social research/social sience research)
- Akademískar rannsóknir um samfélag manna sem byggja á félagsvísindalegum kenningum og hugtökum til að …
- Móta viðfangsefni rannsóknar
- Túlka niðurstöður rannsóknar
Þekkingarsköpun sem …
- Felur í sér athugun (exploration): Að leita skilnings
- Er kerfisbundin (systematic): Gerð á skipulegan hátt með þar til gerðum aðferðum
- Er empírísk (empirical): Byggir á gögnum
- Snýr að samfélaginu (social life): Fæst við alls konar viðfangsefni sem snúa að fólki
- Tvö meginsvið félagsvísindalegra rannsókna eru megindlegar og eigindlegar rannsóknaraðferðir
3
Q
Hvað er vísindaheimspeki?
A
- Byggja á mismunandi vísindaheimspeki:
- Þ.e. sýn rannsakanda á eðli heimsins og þar með hvernig best sé að rannsaka hann
- Hvers eðlis er veruleikinn?
- Hvert er samband rannsakanda við veruleikann og hvað er hægt að vita?
- Hvaða aðferðir er hægt að nota til að rannsaka veruleikann?
- Dæmi: Spurningar eins og „Getum við einhvern tíma vitað sannleikann?“ eða „Eru kenningar endanlega sannar eða alltaf breytilegar?“
- Hugtök eins og raunhyggja (empiricism) og rökhyggja (rationalism) tilheyra þessu sviði.
4
Q
Hvað er afleiðsla?
A
- Megindlegar rannsóknir byggja á afleiðslu
- Kenning - tilgáta - Mæling/greining - ákvörðun (hafna eða samþykkja tilgátu)
- Rökleiðsla þar sem við drögum ályktun frá almennu til sértæks.
- Dæmi:
- Forsenda: Allir nemendur í FRG eru félagsráðgjafarnemar.
- Anna er í FRG.
- Anna er félagsráðgjafarnemi.
5
Q
Hvað er aðleiðsla?
A
- Eigindlegar rannsóknir byggja á aðleiðslu
- Athugun - Greining (uppgötva þemu/mynstur) - Hugtök tengd við kenningu
- Rökleiðsla þar sem við drögum ályktun frá sértækum dæmum til almennra regla.
- Dæmi: Ef við skoðum 50 félagsráðgjafa og allir segjast nota gagnreyndar aðferðir - gæti það bent til þess að flestir félagsráðgjafar geri það.
6
Q
Hvað er úrtak?
A
- Úrtak (sample) er safn einstaklinga sem eru valdir úr skilgreindu þýði
- Ef tekið er stórt tilviljunarúrtak úr þýði ættu eiginleikar úrtaksins að líkjast eiginleikum þýðisins
Tilgangur þess að nota úrtak:
- Hagkvæmni með tilliti til:
– tíma
– kostnaðar
– starfsfólks
- Rétt valið úrtak gefur nægjanlega nákvæmni og getur gefið áreiðanlegar og réttmætar niðurstöður
Tveri meginflokkar úrtaka:
- Ekki-líkindaúrtök (non-probability samples)
– Líkur hvers einstaklings í þýðinu til að lenda í úrtakinu eru ekki þekktar
- Ekki hægt að reikna út skekkjumörk
- Því ekkert hægt að segja um alhæfingargildi
- Ekki endilega svo slæm, við bara vitum það ekki
- Líkindaúrtök (probability samples)
– Líkurnar á því að hver einstaklingur í þýðinu lendi í úrtakinu eru þekktar
- Hægt að reikna út skekkjumörk
- Grundvöllur ályktunartölfræði
- Gott ytra rannsóknarréttmæti (external validity)
7
Q
Hvað er þýði?
A
- Þýði (population) er samansafn allra einstaklinga með tiltekna eiginleika:
- Íslendingar
- Reykvíkingar
- Nemar við HÍ
Dæmi um úrtak vs þýði:
- Þýði: Allur hópurinn sem við viljum rannsaka - Allir framhaldsskólanemar á Íslandi
- Úrtak: Lítill hópur valinn úr þýðinu til að safna gögnum - 500 nemendur úr 10 skólum
8
Q
Hvað er hentugleikaúrtak?
A
- Convenience sample
- Valið er í höndum rannsakanda
- Þátttakendur valdir vegna þess að þeir voru á réttum stað á réttum tíma fyrir rannsakanda
- T.D. fólk í kringlunni
- Ódýrasta aðferðin og tekur minnstan tíma
- Auðvelt að nálgast þátttakendur
- Miklar skekkjur og sjálfval þátttakenda
- Dæmi: Rannsakandi spyr nemendur í eigin bekk um netnotkun þeirra.
- Kostir: Ódýrast, tekur minnstan tíma, þægilegast
- Gallar: Skekkja við val þátttakenda, hefur ekkert alhæfingargildi
9
Q
Hvað er kvótaúrtak?
A
- Quota sample
- Kvótaúrtak er framlenging af matsúrtaki.
- Búum fyrst til flokka eða kvóta úr þýðinu frá ákveðnum atriðum sem byggja á mati (kyn, aldur og kynþáttur).
- Kvótaúrtak tryggir að hlutfall atriða verði það sama og í þýðinu.
- Getum notað hvaða aðferð sem er til að velja stök úr kvótanum.
- Dæmi: 100 þátttakendur: 50 karlar og 50 konur á aldrinum 18–30 ára.
- Kostir:
- Tryggir að hluthópar séu með í úrtakinu
- Hagkvæmt og fljótlegt
- Gott fyrir viðhorfskannanir eða forkannanir
- Gallar:
- Ekki tilviljunarkennt → hætt við skekkju
- Ekki hægt að fullyrða með sama öryggi um þýðið
- Rannsakandi getur ómeðvitað haft áhrif á hverjir eru valdir (valskekkja)
10
Q
Hvað er markvisst úrtak?
A
- Purposive sample
- Þátttakendur valdir í úrtakið af því við teljum þá henta vel eða geta gefið miklar upplýsingar
- “Verbal” einstaklingar með þroskahömlun
- Krakkar sem eru virkir þátttakendur í félagsmiðstöðvum
- Dæmi: Rannsókn á reynslu fatlaðs fólks af félagsþjónustu
- Kostir:
- Ódýrt og tekur lítinn tíma
- Góð svörun
- Mögulegt að yfirfæra á svipuð viðföng
- Gallar:
- Erfitt að alhæfa fyrir önnur viðföng
- Ekki dæmigert fyrir þýðið
- Niðurstöður háðar einkennum úrtaksins
- Algengt í eigindlegum rannsóknum
11
Q
Hvað er snjóboltaúrtak?
A
- Snowballing sampling
- Veljum hóp af þáttakendum og biðjum þá svo að benda okkur á aðra sem gætu tekið þátt í rannsókninni.
- Gott þegar verið er að vinna með eitthvað sjaldgæft.
- Dæmi: Rannsókn á fólki með sjaldgæfan sjúkdóm – einn þátttakandi bendir á annan o.s.frv.
- Kostir:
- Hjálpar að ná til hópa sem erfitt er að finna
- Skilvirk leið til að stækka úrtak
- Byggir á trausti og eykur þáttökuvilja
- Gallar:
- Getur leitt til einsleitni í úrtakinu
- Ekki tilviljunakennt og ekki alhæfanlegt
- Valskekkja
12
Q
Hvað er einfalt tilviljanaúrtak?
A
- Simple random sample
- Allir hafa jafna möguleika á að komast í úrtakið
- Líkindaúrtak í sinni einföldustu mynd
- Allir hafa jafna möguleika á að lenda í úrtakinu
- Dæmi: Rannsakandi dregur 300 einstaklinga af handahófi úr þjóðskrá.
- Kostir:
- Gefur hámarks líkur á að úrtakið sé lýsandi fyrir þýðið
- Minnkar skekkju vegna vals
- Góð forsenda fyrir tölfræðilega ályktun
- Gallar:
- Getur verið erfitt í framkvæmd ef þýðið er stórt eða óaðgengilegt
- Krefst aðgengis að heildarlista yfir allt þýðið
- Dýrt eða tímafrekt í sumum tilfellum
13
Q
Hvað er lagskipt tilviljanaúrtak?
A
- Stratified random sample
- Skiptum þýðinu í lög (strata) á grundvelli sameiginlegra eiginleika, til dæmis eftir kyni eða aldri
- Tökum tilviljunarúrtak úr hverju lagi
- Tryggir að í úrtakinu sé ákveðinn fjöldi úr hverju „lagi“
- Dæmi: Þýði = 60% konur, 40% karlar ⇒ velja í sama hlutfalli í úrtak.
- Kostir:
- Tryggir að öll undirþýði / hópar séu fulltrúaðir
- Minnkar úrtaksskekkju, sérstaklega ef hópar eru ólíkir
- Gerir nákvæmari samanburð milli hópa
- Hentar vel þegar lýðfræðileg breytileiki er mikil
- Gallar:
- Þarf að vita hvernig þýðið skiptist (upplýsingar um hópa)
- Flóknara í framkvæmd en einfalt slembiúrtak
- Krefst sérstaks slembivals fyrir hvern hóp
14
Q
Hvað er kerfisbundið tilviljanaúrtak?
A
- Systematic sample
- Kerfisbundin aðferð við að velja í úrtak
- Dæmi: Rannsakandi velur hverja 5. manneskju af lista með 1000 nöfnum.
- Kostir:
- Auðvelt og fljótlegt í framkvæmd
- Gefur ágætlega dreift úrtak
Gott þegar þýðisskrá er til
- Líklegt að úrtakið verði nokkurn veginn fulltrúagilt
- Gallar:
- Ef röðun þýðisins fylgir mynstri, getur það skekkt úrtakið
- Ekki jafn nákvæmt og einfalt slembiúrtak í öllum tilfellum
- Hentar ekki ef þýðisskrá vantar eða er óáreiðanleg
15
Q
Hvað er klasaúrtak?
A
- Cluster sampling
- Í þýðinu eru skilgreindir ákveðnir klasar
- Sveitarfélög, skólar, hverfi
- Klasar valdir eftir tilviljun
- Dæmi: Rannsókn á skólagöngu barna – 10 skólar valdir af handahófi og öll börn í þeim rannsökuð.
- Kostir:
- Hentar vel fyrir stór og dreifð þýði
- Ódýrara og skilvirkara en að safna víða um land
- Einfaldara í framkvæmd þegar engin heildarskrá yfir allt þýðið er til
- Gallar:
- Getur haft meiri úrtaksskekkju ef klasar eru mjög ólíkir
- Einstaklingar innan sama klasa líkari hver öðrum (hópskekkja / intraclass correlation)
- Alhæfing getur orðið veikari en í slembiúrtaki með stökum
16
Q
Hvað er úrtakadreifing?
A
- Úrtakadreifing (sampling distribution) er dreifing tölfræðilegra mælinga (t.d. meðaltala) sem fengnar eru úr mörgum úrtökum af sömu stærð úr sama þýði
- Úrtakadreifingin hefur bjöllulaga lögun (normaldreifingu) ef úrtakið er nógu stórt
17
Q
Hvað er ytra réttmæti?
A
- Getum við notað niðurstöðurnar til að draga ályktanir um stærri hóp?
- Ekki jafn mikilvægt í öllum rannsóknum
– Mikilvægt t.d. í kosningarannsókn þar sem segja má að tilgangurinn sé að yfirfæra niðurstöður yfir á stærri hóp
– Minna mikilvægt t.d. í sálfræðilegum tilraunum
– Ekki þörf á að huga að þessu t.d. þegar skoðuð eru tengsl tveggja breyta á meðal allra en ekki bara í tilteknum hópi
- Oft talað um að rannsókn hafi alhæfingargildi
- Til að tryggja að hægt sé að alhæfa út frá niðurstöðum er mikilvægt að úrtakið endurspegli þýðið
- Dæmi: Ef rannsókn á 50 nemendum í einum skóla sýnir að bætt mataræði dregur úr kvíða – má þá alhæfa það á alla unglinga?
18
Q
Hvað er innra réttmæti?
A
- Hve örugglega getum við ályktað um orsakasamband?
- Að hve miklu leyti hefur áhrifum ytri breyta verið stjórnað?
- Dæmi: Ef tilraun sýnir að sálfræðimeðferð lækkar kvíða, má þá útiloka að það hafi verið vegna félagslegs stuðnings?
19
Q
Hvað er klassískt tilraunarsnið?
A
- Markmiðið að greina orsök og afleiðingu
- Krefst þess að rannsakandi geti stýrt því hverjir fá „inngrip“ og hverjir ekki
- Það verður að vera hægt að útiloka aðrar skýringar en þær sem eru afleiðingar „inngripsins“
- Slembival í hópa (random assignment)
- Tilraunahópur (experimental group) sem fær „inngrip“ og samanburðarhópur (control group)
- Gerum mælingar fyrir og eftir „inngrip“ (pretest – posttest)
- Dæmi: Rannsókn á áhrifum námskeiðs gegn streitu. Þátttakendum er skipt í tilraunahóp (fær námskeið) og samanburðarhóp (fær ekki). Mælt fyrir og eftir
20
Q
Hvað er lýsandi þversniðsrannsókn?
A
- Lýsandi rannsóknir (descriptive studies)
- Lýsir einkennum
- Notar einfalda tölfræði, t.d. meðaltöl, tíðni og prósentur
- Rannsókn sem mælir ástand eða skoðanir á einum tímapunkti
- Dæmi: Hversu mörg prósent styðja ríkisstjórnina?
21
Q
Hvað er samanburðarrannsókn?
A
- Samanburðarrannsóknir (comparative studies)
- Ber tvo eða fleiri hópa saman til að skoða mun á hegðun, viðhorfum os.frv.
- Kannar hvort munur sé milli hópa
- Oft verið að bera saman lönd, hverfi, skóla, kynin, aldurshópa
- Gagna aflað með sama hætti á fleiri en einum vettvangi
- Dæmi: Er munur á ánægju nemenda í HÍ og HR með námið?
22
Q
Hvað er langtímarannsókn?
A
- Gagna er aflað á nokkrum tímapunktum yfir lengri tíma, gjarnan meðal sama hóps
- Kostir langtímarannsókna:
- Auðveldar rannsakendum að greina áhrif (hægt að sjá hvað kom á undan og hvað á eftir)
- Gallar:
- Dýrar í framkvæmd
Brottfall úr hópnum, ef fylgja á sama hópnum eftir
- Nokkrar tegundir langtímarannsókna:
- Panelrannsóknir
- Könnun lögð fyrir sama hópinn (oft tilviljunarúrtak úr þýði allra landsmanna) með reglulegu millibili
- Markmið að skoða hvaða þættir tengjast breytingum á hegðun og aðstæðum yfir tíma
- Hóprannsóknarsnið („Cohort“)
- Könnun lögð, með reglulegu millibili, fyrir hóp sem hefur einhverja sameiginlega eiginleika eða hefur orðið fyrir samskonar „áreiti“
- Markmið að kanna afdrif hópsins
- Dæmi: Unglingar sem þurftu að flytja frá Grindavík vegna náttúruhamfara fylgt eftir í mörg ár til kanna afdrif þeirra og breytingar á líðan
- Endurteknar þversniðsrannsóknir („Trend“)
- Hér er valið nýtt úrtak fyrir hverja gagnaöflun og er því ekki um að ræða sama hópinn
23
Q
Hvað er samleitandi snið?
A
- Báðar aðferðir hafa jafnmikið vægi, gagna aflað á sama tíma
- Rannsókn sem notar bæði megindlegar og eigindlegar aðferðir samtímis og ber saman niðurstöðurnar.
- Dæmi: Könnun á kvíða (megindlegt) + viðtöl við þátttakendur (eigindlegt) til að fá dýpri skilning.
24
Q
Hvað er skýrandi raðsnið?
A
- Byrjað á að afla megindlegra gagna og því fylgt eftir með eigindlegri gagnaöflun
- Röðin skiptir máli: megindlegt → eigindlegt.
- Dæmi: Fyrst könnun sýnir að ungt fólk í sveitum hefur minna sjálfstraust. Síðan eru tekin viðtöl til að útskýra af hverju.
25
Hvað er könnunarraðsnið?
- Byrjað á að afla eigindlegra gagna og því fylgt eftir með megindlegri gagnaöflun
- Röðin: eigindlegt → megindlegt.
- Dæmi: Fyrst tekin viðtöl við innflytjendur um aðgengi að heilbrigðisþjónustu, svo hönnuð könnun byggð á þeim gögnum.
26
Hvað er tilbúið matstæki?
- Mælitæki sem rannsakandi býr sjálfur til eða aðlagar að rannsóknarefni.
- Dæmi: Rannsakandi sem býr til spurningalista um áreitni á netinu þar sem ekkert slíkt matstæki er til á íslensku.
27
Hvað eru leiðandi spurningar?
- Spurningar sem stýra svarinu eða gefa til kynna hvaða svar er rétt.
- Leiðandi spurningar skekkja niðurstöður og minnka réttmæti.
- Dæmi:
- Formáli getur gert spurningu leiðandi
- Fullyrðing í stað spurningar getur verið leiðandi
- Já og nei spurningar geta verið leiðandi
- Spurning sem er í ójafnvægi er leiðandi
- Dæmi geta verið leiðandi
- Dæmi: „Ertu ekki sammála því að borgin ætti að bæta þjónustu sína við eldri borgara?“
- Betra: „Hvernig metur þú þjónustu borgarinnar við eldri borgara?“
28
Hvað eru opnar spurningar?
- Svarendur geta orðað svör sín sjálfir – ekkert svarmynstur gefið.
- Engir fyrirframgefnir svarmöguleikar
- Dæmi: „Hvað finnst þér mikilvægast í góðri vináttu?“
- Kostir:
– Hægt að nota ef rannsakandi veit ekki um viðeigandi svarmöguleika
– Auðvelda svaranda að tjá sig út frá sjónarhorni sínu
- Gallar:
– Tímafrekt og erfitt í svörun
– Tímafrekt í úrvinnslu
29
Hvað eru lokaðar spurningar?
- Svarkostir eru fyrirfram ákveðnir
- Kostir:
- Auðveldar svörun
- Auðveldar úrvinnslu og staðlaðan samanburð
- Svarmöguleikarnir hjálpa svaranda að skilja spurninguna
- Gallar:
- Vantar e.t.v. svarmöguleika
- Einfaldar veruleikann
- Geta kallað fram skoðanir/svör sem ekki lýsa raunverulegri reynslu fólks
30
Hverjir eru kostir og gallar netkannana?
- Kostir:
- Lítill kostnaður
- Fljótvirkt
- Sveigjanlegur spurningalisti
- Nota myndræna framsetningu
- Flóknir spurningalistar
- Ekki spyrlaáhrif
- Gallar:
- Úrtaksgerð takmarkaðri
- Mismunandi aðgangur að netinu
- Netfangalistar?
- Ekki stjórn á aðstæðum
- Við hvaða aðstæður er svarað
- Í hvaða röð?
- Hver?
31
Hverjir eru kostir og gallar símakannana?
- Kostir:
- Fremur hátt svarhlutfall
- Nokkuð góð stjórn á aðstæðum
- Við hvaða aðstæður er svarað?
- Í hvaða röð?
- Hver?
- Hægt að útskýra, fyrirbyggja misskilning
- Miklar upplýsingar á stuttum tíma
- Flóknir spurningalistar
- Gallar:
- Ekki of langir listar
- Hentar ekki fyrir allar tegundir spurninga
- Spyrlaáhrif
- Spurning með nafnleysi
- Frekar dýrar
32
Hverjir eru kostir og gallar heimsóknarkannna?
- Kostir:
- Hátt svarhlutfall
- Langir spurningalistar
- Mest stjórn á aðstæðum
- Við hvaða aðstæður er svarað?
- Í hvaða röð?
- Hver?
- Hægt að útskýra, fyrirbyggja misskilning
- Myndrænar spurningar
- Gallar:
- Mikill kostnaður
- Ferðir, þjálfun spyrla, umsjón og launakostnaður
- Mikil spyrlaáhrif
- Flókið í framkvæmd
33
Hvað eru spyrlaáhrif?
- Spyrillinn getur haft áhrif á svör
- Dæmi: Þátttakandi forðast að nefna kynferðislegt ofbeldi ef spyrillinn er ókunnugur eða af hinu kyninu.
34
Hvað er breyta?
- Vinnum með tölur
- Fanga viðfangsefnið í breytur
- Nota breyturnar til að mæla
- Hvernig tengjast breyturnar?
- Er munur á breytunum eftir hópum?
- Dæmi: Aldur, kyn, menntunarstig, kvíðastig, laun.
35
Hvað er frumbreyta?
- Breyta getur verið frumbreyta í einni rannsókn en stýribreyta eða fylgibreyta í annarri rannsókn.
- Menntun (frumbreyta) og Tekjur (fylgibreyta)
- Tekjur (frumbreyta) og fjöldi utanlandsferða síðustu fimm ár (fylgibreyta)
- Þetta snýst allt um samhengi.
- Dæmi: Þátttaka í sálfræðimeðferð (já/nei).
36
Hvað er fylgibreyta?
- Notuð til að meta áhrif frumbreytu
- Breyta sem er háð einni eða fleiri frumbreytum
- Dæmi: Kvíðastig eftir meðferð.
37
Hvað er stýribreyta?
- Við viljum stjórna fyrir áhrif breytu ef grunur leikur á að:
- Hún sé ólík á milli hópanna sem við erum að bera saman
- Hún tengist frumbreytunni eða (sérstaklega) fylgibreytunni
- Dæmi: Er árangur í háskóla háður þeim fram- haldsskóla sem nemendur stunduðu nám við?
- Búseta, menntun foreldra, grunnskóli, tími, grein í háskóla, heimalærdómur, vinna með námi...
38
Hvað er réttmæti?
- Metur matstækið það sem því er ætlað að meta?
- Innihaldsréttmæti (e. Content validity)
- Nær mælingin yfir öll þau atriði sem henni er ætla að ná yfir?
- Ef við t.d. metum heilsu með því einu að mæla hæð og þyng fólks þá höfum við lítið innihaldsréttmæti. Okkur vantar mælingar fyrir fleiri atriði sem teljast til heilsu.
- Viðmiðsbundið réttmæti (e. Criterion-related validity)
- Gefur til kynna hversu sterk tengsl próf hefur við aðrar mælingar sem ættu að tengjast niðurstöðu prófsins. Skiptist í:
- Samtímaréttmæti (e. Concurrent validity)
- Spáréttmæti (e. Predictive validity)
- Tengsl greindarprófs við námsárangur=samtímaréttmæti
- Greindarpróf sem forspárgildi fyrir námsárangur í framtíðinni=spáréttmæti
- Dæmi: Mælir próf í félagsráðgjöf raunverulega þekkingu á því sviði?
39
Hvað er áreiðanleiki?
- Hversu stöðug er mælingin?
- Ef við mælum aftur með sama mælitæki fáum við þá sömu niðurstöðu?
- Test-retest
- Segir þó ekkert um það hve skynsamlegur eða sanngjarn, eða öllu heldur réttmætur (e. valid), mælikvarðinn er
- Nauðsynleg en ekki nægjanleg forsenda réttmætis (e. validity)
- Dæmi: Ef sami einstaklingur svarar kvíðakvarða tvisvar með stuttu millibili og fær svipað skor ⇒ góður áreiðanleiki.
40
Hvað er nafnbreyta?
- Breytur sem byggja einungis á nöfnum eða flokkum
- lokkabreyta – engin röð eða magn, bara nöfn/flokkar.
- Dæmi:
- Kyn
- Stjórnmálaskoðun (-flokkur)
- Búseta (höfuðborg vs landsbyggð)
41
Hvað er raðbreyta?
- Breytur sem gildum er raðað frá lægsta til hæsta gildis eða öfugt. Bil milli gilda er óþekkt
- Flokkabreyta með röðun, en óvíst um jöfn bil á milli gilda.
- Dæmi:
- Menntun
- Sæti (röð) í kapphlaupi
- Röðun atriða eftir mikilvægi
42
Hvað er jafnbilabreyta?
- Breytur þar sem jafnt bil er á milli gilda. Bil milli gilda er þekkt
- Hefur röðun og jöfn bil, en ekki raunverulegt núll.
- Dæmi:
- Gráður á Celsius
- Greindarvísitala
43
Hvað er hlutfallsbreyta?
- Eins og jafnbilabreytur nema að hlutfallsbreytur hafa ákveðinn núllpunkt
- Hefur röð, jöfn bil og raunverulegt núll (þar sem ekkert er til staðar).
- Dæmi:
- Aldur í árum
- Laun/tekjur
- Barnafjöldi
44
Hvað er meðaltal?
- Mean
- Summa allra gildna deilt með fjölda
- Dæmi: Meðalaldur 10 nemenda = 21 ár.
45
Hvað er tíðasta gildi?
- Mode
- Það gildi sem kemur oftast fyrir í gagnasafni
- Dæmi: 7, 8, 6, 7, 9, 10, 7
Talan 7 kemur 3 sinnum fyrir, hinar tölurnar koma sjaldnar.
Tíðasta gildið = 7
46
Hvað er miðgildi?
- Median
- Það gildi sem er í miðju gagnasafns ef tölum væri raðað frá lægstu til hæðstu.
- Ef 2 eru í miðju er miðgildi meðaltal þeirra
- Dæmi: Ef tekjur í þúsundum = [100, 150, 200, 210, 800] ⇒ miðgildi = 200.
47
Hvað er spönn?
- Range
- Er mismunur milli hæsta og lægsta gildi
- Dæmi: Hæsti aldur = 65, lægsti = 20 ⇒ spönn = 45 ár.
48
Hvað er staðalfrávik?
- Standard deviation
- Segir til um hversu dreifð gögnin eru frá meðaltali.
- Reiknað „samhliða“ meðaltali
- Frávik stakanna frá meðaltalinu
- S = 0 þegar allir einstaklingar taka sama gildið á tiltekinni breytu
- Því meira sem gildi tiltekinnar breytu víkja frá meðaltali hennar, því hærra er staðalfrávikið
- S=Staðalfrávik S2=Dreifni
- Staðalfrávik reiknað:
- Lista upp öll gildin í dæminu
- Reikna meðaltalið
- Draga meðaltalið frá hverju gildi og setja niðurstöðuna í annað veldi (þessa tölu köllum við x2)
- Leggja saman x2
- Deila þeirri summu (skref 4) með n-1, þ.e. fjölda gilda í dæminu mínus 1
- Draga kvaðratrót af þeirri tölu
-Dæmi: Tveir bekkir með sama meðaltal í einkunnum en einn bekkur með mikið stærri dreifingu ⇒ hærra staðalfrávik.
49
Hvað eru dálkaprósentur?
- Prósentutafla sem er lesin niður
- Notað í töflum til að sýna hlutföll innan dálka.
- Dæmi: Í krosskrosstöflu sem sýnir kyn og viðhorf – dálkaprósentur segja okkur hver hlutfall kvenna og karla er innan hvers viðhorfs.
50
Hvað eru raðaprósentur?
- Prósentutafla sem er lesin frá vinstri til hægri
- Sýna hlutföll innan raða.
- Dæmi: Sama tafla – raðaprósentur sýna hvernig mismunandi viðhorf dreifast meðal karla eingöngu eða kvenna eingöngu.
51
Hvað er marktektarpróf?
- Marktektarpróf hjálpa okkur að meta hvort munur sem finnst í úrtaki hafi komið upp fyrir tilviljun eða hvort hann er raunverulega til staðar í þýðinu
- Við þurfum að ákveða hversu viss við viljum vera í tilgátuprófun okkar
- Ef niðurstöður eru marktækar miðað við 0,05 (þ.e. Ef p<0,05) þýðir það að:
- Innan við 5% líkur eru á því að niðurstaða í úrtaki sé fengin fyrir tilviljun
- Það eru 95% líkur á að niðurstaða sem fæst í úrtaki sé einnig til staðar í þýði
52
Hvenær skal nota t próf óháðra úrtaka?
- Þegar borið er saman meðaltöl tveggja óháðra hópa.
- Þú ert með tvö óháð úrtök (t.d. karlar og konur, meðferð vs. ekki meðferð).
- Þú mælir einhverja samfellda breytu (t.d. kvíðastig, einkunn, laun).
- Þú vilt athuga hvort meðaltölin eru marktækt ólík.
- Dæmi: Meðaltal kvíðaskora hjá konum vs. körlum
53
Hvenær skal nota kí-kvaðrat próf?
- Þegar tengsl tveggja flokkabreytna eru skoðuð.
- Þú ert með tvær flokkabreytur (t.d. kyn: kona/karl og viðhorf: já/nei).
- Þú vilt athuga hvort tengsl eru á milli þeirra eða hvort þær eru óháðar.
- Gögnin eru sett upp í krosstöflu (contingency table).
- Dæmi: Tengsl milli kyns og viðhorfs til örorku – báðar breytur í flokkum (t.d. já/nei, karlar/konur).
54
Hvað er jákvæð fylgni?
- Þegar flestir sem hafa hátt gildi á annarri breytunni, hafa líka hátt gildi á hinni, verða tengslin jákvæð (+)
- Tvær breytur hækka saman
- Dæmi: Meiri hreyfing ⇨ betri líðan.
55
Hvað er neikvæð fylgni?
- Þegar flestir sem hafa hátt gildi á annarri breytunni, hafa lágt gildi á hinni, verða tengslin neikvæð (-)
- Ein breyta hækkar og hin lækkar
- Dæmi: Meiri streita ⇨ minni svefn.
56
Hvað eru vikmörk?
- Notum niðurstöðu í úrtaki til að spá fyrir um það bil sem þýðistalan liggur á (confidence interval)
- Þegar reiknuð eru 95% vikmörk getum við sagt með 95% vissu að meðaltal eða hlutfall í þýði sé á tilteknu bili.
- Spá (estimation), þá eru reiknuð vikmörk/öryggisbil
- Dæmi: Meðaltekjur eru 450 þús. með vikmörk ±30.000 ⇒ alvöru meðaltekjur eru líklega milli 420.000 og 480.000.
- Algengast: 95% vikmörk.
57
Hverjir eru kostir og gallar megindlegrar innihaldsgreiningar?
- Kostir:
- Hlutlaus og skipulögð→ Reglur um hvernig texti er flokkaður, auðvelt að endurtaka.
- Hægt að nota tölfræði→ Gögn eru sett í töflur og greind með tölfræðilegum aðferðum.
- Gott fyrir stór gagnasöfn→ Mögulegt að greina t.d. mörg hundruð greinar eða Facebook-færslur.
- Samanburður yfir tíma→ Hægt að skoða hvernig umfjöllun eða orðræða breytist með árunum.
- Ódýrt og þægilegt→ Oft notað ef efnið er þegar til (t.d. fréttir, skjöl, vefsíður).
- Gallar:
- Segir ekki alltaf hvað fólk meinar→ Að telja orð segir ekki alltaf til um merkingu þeirra.
- Erfitt að flokka stundum→ Rannsakandinn getur túlkað texta mismunandi → hætta á skekkju.
- Of mikil einföldun→ Flókin hugtök eða tilfinningar geta týnst í tölulegri greiningu.
- Gæðin ráðast af kóðakerfinu→ Ef flokkunarkerfið er lélegt, verða niðurstöðurnar líka lélegar.
- Ekki gott fyrir allar rannsóknarspurningar→ Ef þú vilt vita hvernig fólk hugsar eða upplifir – þá hentar betur eigindleg aðferð.
58
Hvað er sjálfræðisreglan?
- Fá upplyst samþykki með að kynna upplýsingar, ferli rannsóknar og hugsanleg Áhrif hennar fyrir þattakendur
- Krefst: Upplýsts samþykkis (informed consent), skýrrar kynningar og virðingar fyrir ákvörðun einstaklings.
- Þátttakendur eiga rétt á að ákveða sjálfir hvort þeir taki þátt í rannsókn og með hvaða skilmálum.
- Dæmi: Rannsakandi útskýrir markmið rannsóknar og biður um upplýst samþykki – þátttakandi má hafna eða hætta hvenær sem er.
59
Hvað er skaðleysisreglan?
- Það má ekki fylgja nein áhætta fyrir þáttakendur að taka þatt fyrir t.d heilsu og velferð
- Rannsókn má ekki valda þátttakendum skaða, hvort sem það er líkamlegur, andlegur eða félagslegur.
- Dæmi: Í viðtali við fólk með áfallasögu þarf rannsakandi að gæta þess að spurningar vekji ekki upp skaðlegar minningar – og vísa í stuðning ef þörf er á.
60
Hvað er nafnleynd?
- Rannsakandinn getur ekki rakið svör til einstakra þátttakenda
- Mikilvæg í viðkvæmum málum (t.d. líðan, fíkn, afbrotasaga).
- Dæmi: Í netkönnun eru ekki safnaðar IP-tölur eða nöfn – svör eru órekjanleg.
61
Hvað er gagnrýnin hugsun?
- Gagnrýnin hugsun snýst um að greina og meta upplýsingar
- Til að fá sem réttasta mynd af viðfangsefninu
- Hvernig?
- Hlutlæg greining
- Rökfræði
- Meta forsendur
- Af hverju skiptir gagnrýnin hugsun máli?
- Rétt greining leiðir til réttra inngripa og lausna sem virka
- Forðar okkur frá ranghugmyndum um heiminn
- Út frá ykkar eigin hagsmunum: Árangur í starfi
- Dæmi: Nemandinn skoðar niðurstöðu rannsóknar og spyr: „Er þetta raunverulega orsakatengsl, eða gæti verið að aðrar breytur útskýri þetta?“
62
Hver eru 4 einkenni gagnrýnis hugarfars?
- Opinn hugur
- Vilja að skoða önnur sjónarmið
- Forvitni
- Vilji til að spyrja spurninga og afla sér þekkingar
- Efahyggja
- Ekki trúa sjálfkrafa því sem okkur er sagt
- Auðmýkt
- Gera sér gerin fyrir annmörkum eigin hugsunar og takmörkun þekkingar
63
Hvað er hugmyndafræði?
- Heimurinn er svona
- Hann er það af því að
- Hann ætti í raun að vera svona
- Markmið: Virkja fólk í þágu einhvers
- Hugmyndafræði gefur sig út fyrir að vera sannleikur
- „Fact resistant“
- Tilhneiging til staðfestingarvillu
- Fremur ósveigjanleg
- Útfærslur eru villutrú
- Fjarlægari sjónarmið eru hættuleg
- Ekki ástæða til að eiga opið samtal við fulltrúa þeirra
- Dæmi: Hugmyndin að „einstaklingurinn beri alfarið ábyrgð á eigin velferð“ er hluti af einstaklingshyggjuhugmyndafræði.
64
Hvað eru kenningar?
- Skipulagðar hugmyndir sem skýra og spá fyrir um fyrirbæri í heiminum.
- Heimurinn er svona
- Hann er það af því að
- Tékkum á því hvort það er rétt
- Ef það er rétt hér er það sem þarf að gera til að breyta því ef það er vilji til að breyta því
- Markmið: komast að réttri niðurstöðu (að því marki sem það er hægt)
- Kenningar styðja rannsóknir og rannsóknir prófa kenningar.
- Dæmi: Félagsnámkenning Bandura spáir fyrir um að fólk læri hegðun með því að horfa á aðra.
65
Hvað eru tilgátur?
- Prófanlegar fullyrðingar sem segja til um væntanlegt samband milli breyta.
- Prófaðar með tölfræðilegum aðferðum.
- Tilgátur eru yfirlýsingar til bráðabirgða um að það sé samband milli tveggja
eða fleiri breyta.
- Notumst við tilgátur í megindlegum. Setjum fram áður en rannsókn á sér
stað. Prófanleg með aðferðum tölfræði. Yfirlýsingar um samband milli breyta
- Lesum fyrri rannsóknir og komum svo með tilgátu. ATH: Segir ekki til um
orsakasamhengi.
- Viljum fá skýrari mynd af tilgangi rannsóknar. Segja til um hugsanlegt samband
breyta. Skýra stefnu rannsóknarinnar.
- Dæmi: „Ungmenni sem stunda íþróttir eru með hærra sjálfsmat en þau sem gera það ekki.“
66
Hvað er kenningaprófun?
- Er aðferð í rannsóknum sem felst í því að prófa hvort gögn styðji ákveðna fræðilega kenningu eða tilgátu sem sett hefur verið fram fyrirfram.
-
- Dæmi: Rannsókn á tengslum milli félagslegs stuðnings og þunglyndis byggð á kenningu um verndandi áhrif félagsauðs.
67
Hver eru einkenni góðra rannsóknarspurninga?
- Skýr og afmörkuð
- Mælanleg
- Tengd fræðilegum grunni
- Praktískt framkvæmanleg
- Verðið að geta séð fyrir ykkur hvernig svar liti út
- Fókus: Nógu þröng til að vera meðfærileg en ekki of þröng.
- Áhugaverð/gagnleg: Vekur áhuga/gagnleg fyrir þjóðmálaumræðu og/eða stefnumótun.
- Nýstárlegt: Bætir nýrri innsýn við.
- Siðleg: Framkvæmanlegt innan siðferðilegra marka.
- Rannsakanlegt: Hægt að svara með gögnum eða sönnunargögnum.
- Dæmi: „Hvaða áhrif hefur fjarvera foreldris á tilfinningalegan þroska 6 ára barna?“
68
Hverjar eru gildrurnar við gerð rannsóknarspurninga?
- Of vítt: Hvernig hefur menntun áhrif á samfélagið?
- Of þröngt: Hver er meðaleinkunn 10. bekkinga í einum skóla?
- Hlaðið: Af hverju bregðast einstæðir foreldrar oft í menntun barna sinna?
- Vitum svarið: Vegnar skilnaðarbörnum verr en börnum sem alast upp hjá báðum foreldrum?
- Siðferðislega óverjandi: Er munur á útkomum skilnaðarbarna og þeirra sem alast upp hjá báðum foreldrum ef skilnuðum er úthlutað á fjölskyldu af handahófi?
- Ekki gagnlegt/áhugavert: Hve margir Akureyringar eiga gullfiska?
- Ekki hægt að svara með gögnum: Hvernig myndi skilnaðarbörnum vegna ef foreldrar þeirra hefðu ekki skilið?
69
Hverjar eru tegundir rannsóknarspurninga?
- Lýsandi: Hver eru mynstur fólksflutninga í svæði X?
- Samanburðar: Hvernig er aðgengi að interneti ólíkt milli þéttbýlis og dreifbýlisnema?
- Útskýring (orsakavaldandi): Hvaða áhrif hefur tekjustaða foreldra á háskólainntökuhlutfall?
- Innsýn: Hvernig upplifa nemendur fjarnám í ólíkum félagslegum aðstæðum?
70
Hvað eru hugtök?
- Afmörkun viðfangsefnis á sér stað í gegnum rannsóknarspurningarnar og þau hugtök sem við notum í þeim.
- Mikilvægt að við vitum hvaða merkingu við leggjum í hugtökin sem við notum í rannsóknarspurningunum okkar.
- Hugtök þurfa að vera skilgreind vel svo hægt sé að mæla þau.
- Dregur seigla úr líkunum á brotthvarfi úr námi?
- Seigla; brotthvarf; nám
- Forðist hugtök sem skarast:
- Hvaða áhrif hefur fátækt á ánægju með lífið og hamingju?
- Dæmi: Kvíði, félagsauður, jafnrétti, kynvitund.
71
Hvað er aðgerðarbinding?
- Að gera hugtak mælanlegt – þ.e. hvernig við mælum það í rannsókn.
- Mikilvægt fyrir réttmæti rannsóknar
- Dæmi: Hugtakið „þunglyndi“ aðgerðabundið með Beck þunglyndiskvarða (BDI).
72
Hvað er hringskýring?
- Skýring sem fer í hring og útskýrir ekkert raunverulega.
- A) Námsfólk af tekjulægri heimilum er líklegra til að velja iðn- og starfsnám en námsfólk af tekjuhærri heimilum.
- B) Kenning: Skynsemisval
- A) Prófum: Er námsfólk af tekjulægri heimilum líklegra til að velja iðn- og starfsnám?
- C) Hvað annað getum við notað til að prófa kenninguna?
- Dæmi: „Hann er feiminn af því að hann talar aldrei í tímum.“ – en „það að hann tali aldrei í tímum“ er líka dæmi um feimni.
73
Hvað eru skráargögn?
- Gögn sem ýmsir aðilar halda um okkur vegna þjónustu sem þeir veita okkur eða vegna upplýsingaþarfar stjórnkerfisins. Gögnin verða til í daglegu lífi okkar.
- Opinberir og einkaaðilar
- Dæmi:
- Íslenska ríkið: Skráð lögheimili, skráningar í skóla, sjúkraskrár, skattaskrá, samskipti ykkar við stofnanir.
- Verslanir: Hvað þið kaupið, hve oft þið verslið, hve langt síðan þið komuð síðast.
- TikTok: Hvaða myndbönd þið horfðuð á í heild, hvað þið kommentið á, hvaða myndbönd þið „stitchið“.
- Félagsráðgjafar: Málaskrár
- Ýmist vistað í málaskrám eða töflugrunnum.
- Málaskrár ekki nýtilegar í megindlegum rannsóknum ...
- ... en hægt að færa upplýsingarnar yfir í töflugrunna.
- Skráargögn er hægt að tengja saman á kennitölu.
- Hægt að tengja saman skrár frá mismunandi aðilum.
- Sumir aðilar (t.d. Hagstofan) með margar mismunandi skrár sem er hægt að tengja saman.
- Samtenging gagna fyrir rannsóknir er bundin lögum um persónuvernd og (eftir atvikum) leyfisskyldar hjá Vísindasiðanefnd.
- Dæmi um skrár:
- Þjóðskrá (Þjóðskrá).
- Sakaskrá (Ríkissaksóknari).
- Skattskrá (Ríkisskattstjóri og Hagstofa Íslands).
- Skólaskrá (Skólar og Hagstofa Íslands).
- Menntunarskrá (Hagstofa Íslands).
- Lyfjaskrá (Landlæknisembættið).
- Fasteignaskrá (Húsnæðis- og mannvirkjastofnun).
74
Hverjir eru kostir og gallar skráargagna?
- Kostir:
- Hægt að tengja saman ýmsar ólíkar upplýsingar.
- Oft ódýrara en að leggja fyrir könnun.
- Þarf ekki að sannfæra fólk um að taka þátt.
- Þurfum ekki að reiða okkur á minni/sannsögli viðmælenda.
- Oft hægt að rekja þróun einstaklinga yfir tíma (panelgögn).
- Oft stór úrtök eða upplýsingar um allt þýðið (tölfræðilegt afl).
- Dregur úr skekkjum sem leiða af mismunandi svörun ólíkra hópa.
- Oft hægt að meta breytingar á stefnu eða úrræðum beint.
- Hægt að tengja saman ýmsar ólíkar upplýsingar.
- Oft ódýrara en að leggja fyrir könnun.
- Þarf ekki að sannfæra fólk um að taka þátt.
- Þurfum ekki að reiða okkur á minni/sannsögli viðmælenda.
- Oft hægt að rekja þróun einstaklinga yfir tíma (panelgögn).
- Oft stór úrtök eða upplýsingar um allt þýðið (tölfræðilegt afl).
- Dregur úr skekkjum sem leiða af mismunandi svörun ólíkra hópa.
- Oft hægt að meta breytingar á stefnu eða úrræðum beint.
- Gallar:
- Skrárnar mótast ekki af þörfum rannsakenda heldur af þörfum skráarhaldara.
- Upplýsingarnar eru fyrir vikið ekki alltaf nákvæmlega eins og myndi henta okkur best.
- Vitum skráð lögheimili, en hvar býr fólk í alvöru?
- Vitum allt um tekjur sem fólk taldi fram en ekkert um svartar tekjur
- Vitum oft ekki hvað er á bakvið það sem er skráð.
- Frístundastyrkur barns var notaður, en fór barnið á námskeiðið?
- Eru gögnin í góðum gæðum?
- Oft misbrestur í skráningarferlum eða misræmi á milli stofnana í skilgreiningum.
- Breytingar á skilgreiningum og skráningu yfir tíma getur dregið úr sambærileika nýrri og eldri gagna.
- Stofnanir oft hikandi við að deila gögnum.
- Gagnaöryggi og persónuvernd.
- Nær illa til þátta sem ekki eru haldnar skrár yfir.
- Ef því að það er ekki hægt/af því það væri ekki siðlegt að halda slíkar skrár.
Skoðanir, gildi, langanir, upplifanir, reynsla ...
