Rzym Pojęcia

Question 1

ager publĭcus

Answer 1

(dosł. ziemia państwowa) - ziemie stanowiące własność państwa -
głównie zdobyte przez Rzymian na terenie Italii; początkowo uprawiane
kolektywnie, potem parcelowane dla osadników / zawłaszczane przez
najbogatsze rody

Question 2

annona

Answer 2

rozbudowany system zaopatrzenia w żywność (zboże, chleb) ubogiej
ludności Rzymu; za Republiki w gestii edyla, pod opieką senatu; za Cesarstwa
– prefekta. Annona (bogini) – personifikacja urodzaju.

Question 3

augurowie

Answer 3

kapłani odczytujący wolę lub nastawienie bogów z lotu /
głosów / zachowania się ptaków (auspicia), choć prawo ich interpretacji
należało do urzędnika z imperium. Początkowo tylko patrycjusze, od 300 p.n.e.
również plebejusze; tworzyli kolegium; atrybuty - lituus, toga praetexta; templum

Question 4

auspicja

Answer 4

znaki wróżebne (pozwalające poznać opinię lub
wolę bogów w konkretnych sprawach) oraz ich interpretacja związana z
kompetencjami urzędników; auspicia maiora (konsul, pretor, cenzor - przed
wyborami, wyjazdem do prowincji, wyprawą wojenną etc.), auspicia minora
(niżsi urzędnicy w sprawach czynności związanych z pełnionym urzędem).

Question 5

cenzor

Answer 5

jeden z dwóch urzędników wybieranych od 443 p.n.e. co pięć lat
(działali przez 18 miesięcy), odpowiedzialnych za urzędowy spis obywateli,
sporządzenie listy senatorów i nadzór nad moralnością. Od 339 p.n.e.
patrycjusz i plebejusz.

Question 6

cenzus

Answer 6

oficjalny, przeprowadzany co 5 lat spis obywateli wraz z
oszacowaniem ich majątku oraz określeniem obowiązków wojskowych na
podstawie deklaracji patres familiarum; także weryfikacja listy senatorów. Za
Cesarstwa spis dla celów fiskalnych i administracyjnych we wszystkich
prowincjach.

Question 7

centuria

Answer 7

jednostka podziału administracyjnego, który stosowano dla celu
rekrutacji armii (łącznie 193); podstawa funkcjonowania zgromadzeń
wyborczych (comitia centuriata) - obywatel głosował wraz z centurią, do której
należał;
• najmniejszy oddział rzymskiego legionu (60-100 żołnierzy);
• działka w kolonii – 200 (później 50) jugerów.

Question 8

concilium

Answer 8

(jakiekolwiek) zebranie lub zgromadzenie
• concilium plebis - we wczesnej Republice zgromadzenie plebejuszy, które
wydawało ustawy (plebiscĭta) zatwierdzane jeszcze przez senat (po roku
287 p.n.e. – bez udziału senatu) decydujące tylko o ich sprawach.

Question 9

cursus honorum

Answer 9

(~ ścieżka awansu urzędniczego) - zwyczajowo (a od II w. p.n.e.
też prawnie) kolejność sprawowania urzędów, ścieżka kariery urzędniczej:
• Republika: kwestor (30), edyl / trybun plebejski (36), pretor (39),
konsul (43); a potem ew. prokonsul, cenzor, pontifex maximus;
• Cesarstwo:
□ senatorzy - vigintivir, trybun wojskowy, kwestor, edyl/trybun
ludowy, pretor, konsul;
□ ekwici - tres militiae, prokurator / prefekt.

Question 10

dyktator

Answer 10

urzędnik nadzwyczajny wyposażony w najwyższą władzę
cywilno-wojskową (odpowiadającą władzy obu konsulów) tak w Rzymie, jak i
poza nim; powoływany przez konsula z upoważnienia senatu w sytuacji
zagrożenia (wojna lub kryzys wewnętrzny) zwykle na 6 miesięcy, rzadko
dłużej; po 202 p.n.e. nie występował, powrócił w I w. p.n.e. - Sulla (82 p.n.e.),
a później Cezar (49 p.n.e. – dictator in perpetuum).

Question 11

edyl

Answer 11

niższy urzędnik państwowy (od 494 p.n.e.); początkowo 2 edylów
plebejskich (plebejusze, pomocnicy trybunów ludowych), później (od 367
p.n.e.) dodatkowych 2 edylów kurulnych (patrycjusze). Obowiązki: zaopatrzenie miasta w żywność, organizacja igrzysk, nadzór nad
bezpieczeństwem i ruchem w mieście

Question 12

ekwici

Answer 12

warstwa typu stanowego związana z działalnością
gospodarczą (handel) i finansową (majątek min. 400 tys. HS), szczególnie
aktywna od III w. p.n.e., z czasem aspirująca do najwyższych urzędów; za
Cesarstwa stan, z którego pochodziła większość urzędników administracji.

Question 13

fiskus

Answer 13

(dosł. kosz na pieniądze) - skarb państwa; za Cesarstwa - prywatna
kasa cesarzy

Question 14

haruspikowie

Answer 14

• wróżbici (przejęci od Etrusków) interpretujący znaki
  wynikające ze stanu wnętrzności (zwł. wątroby) zwierząt ofiarnych, a także
  niektórych zjawisk naturalnych (pioruny, klęski żywiołowe).

Question 15

homo novus

Answer 15

(dosł. człowiek nowy; pl. homĭnes novi) - szeroko stosowane
określenie osób (gł. ekwitów), które dochodziły do najwyższych urzędów (zwł.
konsulatu), a nie miały wśród przodków osób piastujących już taką godność

Question 16

imperātor

Answer 16

dosł. wódz, naczelny dowódca; za Republiki tytuł przyznawany
przez żołnierzy zwycięskiemu wodzowi (do końca dowództwa lub odbycia
triumfu; Cezar - dożywotnio); za Cesarstwa - element tytulatury cesarskiej

Question 17

imperium

Answer 17

władza, cywilna i wojskowa, przysługująca w czasach Republiki
najwyższym urzędnikom; wyższa (imperium maius) - konsulowi, dyktatorowi;
niższa (imperium minus) - pretorowi.

Question 18

klienci

Answer 18

ludzie wolni i posiadający pełnię praw obywatelskich, ale
ekonomicznie i politycznie zależnych od patrona; w zamian za opiekę i
korzyści ekonomiczne zobowiązani do posłuszeństwa i szacunku (np. podczas
wyborów). W epoce podbojów termin rozszerzony na sprzymierzeńców
Rzymu, którzy uznali jego pełne zwierzchnictwo.

Question 19

kohorta

Answer 19

3 manipuły = 6 centurii = 450-600 legionistów; podstawowa
jednostka operacyjna legionu;
 kohorta miejska (cohors urbana) - oddział wojskowy o charakterze
porządkowo-policyjnym, który stacjonował w Rzymie; za Augusta 3,
później 4.

Question 20

kohorta

Answer 20

3 manipuły = 6 centurii = 450-600 legionistów; podstawowa
jednostka operacyjna legionu;
 kohorta miejska (cohors urbana) - oddział wojskowy o charakterze
porządkowo-policyjnym, który stacjonował w Rzymie; za Augusta 3,
później 4.

Question 21

kolegium

Answer 21

każde stowarzyszenie (najczęściej kultowe lub zawodowe),
posiadające statut, władze i fundusze, ale podlegające kontroli państwa.

Question 22

kolonia

Answer 22

pierwotnie osada wojskowa na ziemiach podbitych zakładana
przez obywateli rzymskich w celu obrony zdobytych ziem; pełne prawa
obywatelskie, ustrój i urzędy wzorowane na Rzymie. colonia Latina - kolonia na
prawie latyńskim.

Question 23

komicjum

Answer 23

zgromadzenie ludu rzymskiego (populus
Romanus) – tzn. ogółu obywateli – decydujące o wojnie i pokoju,
zatwierdzające ustawy i wybierające urzędników;
 komicja centurialne (comitia centuriāta) - zgromadzenia na Polu Marsowym
wg podziału na centurie; wybór urzędników posiadających imperium;
 komicja kurialne (comitia curiāta) - najstarszy typ komicjów - zgromadzenia
wg podziału na kurie; zatwierdzanie wyboru urzędników, kwestie
sakralne i sprawy dotyczące rodów rzymskich (np. adopcja);
 komicja tribusowe (comitia tribūta) - zgromadzenia wg podziału
terytorialnego na tribus; początkowo wybory niższych urzędników, z
czasem stały się najważniejsze - tu uchwalano ustawy (leges).

Question 24

konsul

Answer 24

w czasie Republiki jeden z dwóch urzędników wybieranych na
rok (z wyjątkiem lat 444-367 p.n.e.) i posiadających najwyższą władzę
wojskową i cywilną (zwoływanie zgromadzeń i senatu, nadzór nad
wykonaniem ustaw i uchwał; nadzór nad innymi urzędnikami (z wyjątkiem
trybunów ludowych); w epoce Cesarstwa - utrata znaczenia.

Question 25

kwestor

Answer 25

niższy urzędnik ‘finansowy’ administrujący skarbem państwa, armii, prowincji etc.; pierwszy etap w cursus honorum, bez imperium.

Question 26

legat

Answer 26

(dosł. wysłannik) - osoba oddelegowana do pomocy urzędnikowi poza Rzymem albo poseł; później - dowódca legionu; w okresie Cesarstwa - namiestnik prowincji.

Question 27

legion

Answer 27

jednostka organizacji wojskowej, 10 kohort = 4500-6000 legionistów; początkowo z naboru obywatelskiego, później (od reformy Mariusza, I w. p.n.e.) tylko żołnierze zawodowi; ok. 30 legionów.

Question 28

limes

Answer 28

(dosł. granica) - nazwa umocnionej, chronionej przez oddziały wojskowe granicy państwa rzymskiego, m.in. limes reński, limes dunajski, wał Hadriana

Question 29

mos maiōrum

Answer 29

(dosł. obyczaj przodków) - dawne obyczaje i tradycje (po części skodyfikowane, po części nie), których należało przestrzegać - precedens lub wzór postępowania w życiu politycznym

Question 30

municypium

Answer 30

miasto italskie sprzymierzone z Rzymem; za Cesarstwa - miasto prowincjonalne z własnym samorządem i, początkowo częścią, a z czasem - z pełnią praw.

Question 31

nobilowie lub nobilitas

Answer 31

arystokracja, która przy wykorzystaniu klienteli zmonopolizowała dostęp do najwyższych urzędów i senatu. Wobec zakazu prowadzenia handlu lokująca majątki w ziemi. Atrybuty: tunica laticlavia, imagines.

Question 32

obywatel (civis Romānus)

Answer 32

wolno urodzony mężczyzna posiadający prawa polityczne i obowiązki wobec państwa, które uzależnione były od jego pochodzenia, majątku (cenzus) i wieku.

Question 33

optymaci

Answer 33

konserwatywne stronnictwo w ramach elity społecznej (gł. senatorzy) w Rzymie u schyłku Republiki (II/I w. p.n.e.) przeciwne zmianom, reformom ustrojowym i społecznym; np. L. Cornelius Sulla.

Question 34

patron

Answer 34

osoba użyczająca komuś swej opieki, zwierzchnik i protektor: arystokrata wobec klientów, właściciel wobec wyzwoleńców.

Question 35

patrycjusze

Answer 35

wyodrębniony prawnie (uprzywilejowany) stan społeczeństwa rzymskiego (3 tribus po 10 rodów), dla którego zastrzeżone były urzędy państwowe i dostęp do senatu i funkcje kapłańskie.

Question 36

plebejusze

Answer 36

we wczesnej Republice - drugi ze stanów, ludzie wolni, ale pozbawieni części praw politycznych;  później - wszyscy oprócz stanu senatorskiego i ekwitów, a w węższym sensie - niższe (= biedne) warstwy sp

Question 37

plebiscyt

Answer 37

uchwała zgromadzenia plebejuszy; we wczesnej Republice (do 287 p.n.e.) wymagająca zatwierdzenia przez senat.

Question 38

pomerium

Answer 38

sakralna granica miasta Rzym - wewnątrz - urbs, na zewnątrz - ager; wyznaczane co najmniej 4-krotnie; zakaz przekraczania przez oddziały zbrojne (z wyjątkiem triumfu)

Question 39

pontĭfex maxĭmus

Answer 39

(dosł. najwyższy pontyfik) - stojący na czele kolegium (początkowo 3, potem nawet 16) pontyfików, w praktyce kierujący całością religii oficjalnej (państwowej); urząd dożywotni, ale wybieralny; za Cesarstwa - zawsze cesarz (do 375 n.e. i odmowy Gracjana)

Question 40

pontyfikowie

Answer 40

kapłani tworzący jedno z kolegiów kapłańskich; towarzyszyli urzędnikom podczas funkcji sakralnych, a później nadzorowali kulty publiczne.

Question 41

popularowie

Answer 41

u schyłku Republiki (II-I w. p.n.e.) stronnictwo zwolenników ograniczenia uprawnień senatu i wprowadzenia zmian ustrojowych (np. zwiększenia roli ekwitów), przeciwnicy optymatów; C. Marius, C. Iulius Caesar.

Question 42

prefekt

Answer 42

urzędnik/dowódca pełniący swą funkcję na drodze nominacji

Question 43

pretor

Answer 43

wyższy urzędnik wybierany na rok, posiadający imperium; od 367 p.n.e. zajmował się sprawami jurysdykcji i porządku; zastępował konsulów; niekiedy także dowodził wojskiem na podległym terenie; początkowo jeden; potem  pretor miejski (praetor urbānus)  pretor ds. cudzoziemców (praetor peregrīnus); za Sulli - 8, za Cezara - 16.

Question 44

prokurator

Answer 44

początkowo prowincjonalny urzędnik skarbowy i sądowy, z czasem zarządzający prowincjami o niewielkim znaczeniu (zwł. militarnym)

Question 45

proletariusze

Answer 45

obywatele, którzy mogli ofiarować państwu tylko potomstwo (proles); głównie emigrujący do miast bezrolni chłopi; tworzyli centurię zwolnioną z obowiązku służby wojskowej i podatków; od reformy Mariusza przyjmowani do armii.

Question 46

prowincja

Answer 46

zakres działania urzędnika, później określenie terenów poza Italią (dosł. do zdobycia) zarządzanych przez wyznaczonych urzędników (propretorów i prokonsulów)

Question 47

publikanie

Answer 47

dzierżawcy podatków, dochodów państwa i prac publicznych.

Question 48

ród (gens)

Answer 48

grupa osób związana pochodzeniem od wspólnego przodka, tzn. więzami krwi (agnatio) i wspólnym nazwiskiem rodowym; w okresie najwcześniejszym - ważna jednostka organizacji społecznej Rzymu, na czele stał pater familias

Question 49

rózgi (fasces)

Answer 49

pęki rózeg niesione przez liktorów przed urzędnikiem jako oznaka władzy: dyktator - 24, konsul - 12, pretor - 6.

Question 50

senat

Answer 50

najważniejszy organ kolegialnej administracji państwowej; w epoce królewskiej - 100-osobowa ‘rada'; za Republiki: 300 członków (Sulla - 600, Cezar - 900); członkostwo dożywotnie, ale lista weryfikowana przez cenzora co 5 lat. Senatorzy wraz z rodzinami tworzyli stan senatorski. Za Cesarstwa - nominowani.

Question 51

tribus

Answer 51

jednostka podziału administracyjno-terytorialno-wyborczego, do której musiał być wpisany każdy obywatel; początkowo 3 tribus plemienne (Tities, Rhamnes, Luceres), potem (VI w. p.n.e.) terytorialne: 4 tribus miejskie, później dodatkowo 17 (z czasem 31) wiejskich; przynależność (od II w. p.n.e.) dziedziczna i niezwiązana z miejscem faktycznego zamieszkania; za Cesarstwa – utrata znaczenia, przemiana w korporacje sąsiedzkie.

Question 52

trybun ludowy

Answer 52

urząd utworzony w 494 p.n.e. dla ochrony plebejusz; z prawem weta wobec decyzji urzędników i zgromadzeń; początkowo 2, potem 4,od 457 p.n.e. - 10; nietykalni.

Question 53

westalki

Answer 53

kolegium 6 kapłanek Westy

Question 54

wyzwoleniec (libertus)

Answer 54

osoba, która uzyskała wolność na podstawie specjalnego aktu (manumissio), w pierwszym pokoleniu bez pełnych praw obywatelskich; obowiązki wobec patrona porównywalne z klientami.