Taalkunde Fonetiek

Question 1

Spreektaal (primer) en skryftaal (sekonder):

Answer 1

1. Gesproke taal voor skryftaal
2. Sommige tale geen geskrewe vorm
3. Mens het eers gepraat, toe geskryf
4. ‘n Geskrewe taal is slegs om gesroke taal weer te gee
5. Ontwikkel en is gebasseer op gesproke taal

Question 2

Wat bewys spreektaal is primer

Answer 2

1.Taal bestaan uit klanke, nie letters
2.onderskeid tussen spreektaal (klanke) en geskrewe taal (letter) is uiters belangrik in fonotiek

Question 3

Ortografie (skryftaal) tekortkominge:

Answer 3

1. Verskillende klank word deur een letter voorgestel “wet, ek”
2. Een klank deur verskillende letters “vaal, fiets”
3. Geen klank maar wel ‘n letter “handdoek, wil nie as willie”
4. Geen letter, maar hoorbare klank “kalm”
5. Spelling van vreemde woorde “Chinees, Sjinees”

Question 4

Hoekom ortografie onbevredeigend?

Answer 4

1. 35 foneme (spraaklanke), 26 letters
2. Taal is nie staties nie en veranderinge klink in die spreektaal lank voordat dit op skrif gestel word
3. Paralinguitiese faktore (intonasie, stemtoon, handgebare, geluide, ens.) word nie deur ortografie oorgedra nie

Question 5

Hoe oorkom ons die gebrek van ortografie?

Answer 5

Kombineer letters vir een klank

1. Verdubbel vokaal: muur, plaas
2. Verdubbel konsonant: ratte, damme
3. Kombineer vokale: deur, vlieg

Diakritiese tekens

1. kappie: sê
2. deelteken:reën
3. apostroof:as’t ware
4. aksenttekens:
5. akuut: dié
6. gravis: nè, nòg…nòg, òf…òf
7. koppelteken: bo-op

Punktuasie

Vraagteken, uitroepteken, komma, punt ensovoorts om sekere gevoelswaardes oor te dra:
1. Beslis.
2. Beslis?
3. Beslis!
4. Beslis…
5. Beslis, beslis, beslis.

Question 6

Opsomming spraaktaal vs skryftaal

Answer 6

1. Praat eers, dan skryf
2. Taal = klanke, nie letters nie
3. Skryftaal vs. spreektaal
4. 5 tekortkominge van die ortografie
5. 3 redes vir hierdie tekortkominge
6. Maniere om die gebreke te oorkom

Question 7

Moontlike toepassings van spraaktaal en skryftaal

Answer 7

1. Beskrywing
2. Variasie
3. Herkenning
4. Teksboodskappe
5. Teks-na-spraak
6. Kunsmatige intelligensie
7. Nog voorbeelde?

Question 8

Klanke groepe

Answer 8

1. In watter twee hoofgroepe kan ons die Afrikaanse spraakklanke verdeel?
2. Vokale (klinkers)
3. Konsonante (medeklinkers)

Question 9

Beskrywing van klanke

Answer 9

Ons beskryf klanke in hierdie kursus op in “artikulatoriese” grondslag, met ander woorde, op grond van hoe hulle uitgespreek word.

1. Konsonante
2. ⁠Klanke wat gevorm word wanneer die lugbeweging tydens artikulasie op een of
3. ander manier veraper word.
4. Hoe word dit teweeggebring?

Question 10

Klank Versperring

Answer 10

1. Die versperring word gevorm deur in aktiewe artikulator en in passiewe artikulator teen mekaar te plaas.
2. ⁠Aktiewe artikulators:
3. ⁠Tong, onderlip, ondertande
4. ⁠Passiewe artikulators:
5. Monddak, bolip, botande

Question 11

Sluitklanke

Answer 11

Aard van versperring: algehele afsluiting van lugbeweging
*Drie fases:
*⁠ ⁠Afsluiting > aktiewe artikulator beweeg tot teen passiewe artikulator en sluit daarteen.
*⁠ ⁠Sluiting > sluiting word vir ‘n kort tydjie behou, lugbeweging stop heeltemal.
*⁠ ⁠Ontsluiting > aktiewe artikulator beweeg weer
weg van passiewe articulator

1. /p/
2. /b/
3. /t/
4. /d/
5. /k/
6. /g/ ( nie groen nie, soos “burger”, “garage”)
7. /c/ (nie c nie, “bietjie”)

Question 12

2.⁠ ⁠Vernouingsklanke

Answer 12

*⁠ ⁠Aard van versperring: vernouing
*⁠ ⁠Die lug beweeg dus deur ‘n vernouing in die spraakkanaal/
*⁠ ⁠Twee subtipes:

2.1. Frikatiewe
*⁠ ⁠Artikulasie gaan gepaard met ‘n skuurgeluid, ‘n geruis, of wrywing.
*⁠ ⁠Die geluid ontstan omdat lug deur ‘n vernouing in die spraakkanaal gedruk word.
*⁠ ⁠Frikatiewe word ook “skuurklanke” genoem.

Afrikaanse frikatiewe:

1. /f/ (met stem word “w”)
2. /v/
3. /s/
4. /z/
5. /x/
6. /ç/
7. // (shhhhhh)
8. (djjj)

2.2 ⁠Resonante

1. Mond volledig gesluit, neusdeurgang oop
2. Spontane stembandvibrasie
   Voorbeelde
3. /m/
4. /n/
5. /
6. /

2.2.2. Laterale

*⁠ ⁠Tongpunt teen tandkasse, sye raak nie aan kieste nie. Lug beweeg vrylik oor kant van tong.
*⁠ ⁠Net een in Afrikaans: /N

2.2.3 Glyklanke

*⁠ / j/, /w/(soos eng) en /h/
*⁠ ⁠Problematies: hoekom?
*⁠ ⁠Openbaar vokaal en konsonanteienskappe
*⁠ ⁠Vir ons doeleindes: konsonante
*⁠ ⁠Minder spanning, minder lug, korter as vokale
*⁠ ⁠Tree nooit op as sillabekerns nie

Question 13

2.3 Onderbrekingsklanke

Answer 13

*⁠ ⁠Aard van versperring: onderbreking in die lugstroom.
*⁠ ⁠Aktiewe artikulator raak passiewe artikulator vinnig aan, beweeg dan weer weg, ensovoorts. > Vibrasie
*⁠ ⁠Twee in Afrikaans: /r/ en /R/ (lug raak en stop)

Question 14

2.3. Affrikate

Answer 14

*⁠ ⁠Aard van versperring: lugbeweging word eers totaal afgesluit (soos by sluitklanke),
dan beweeg dit deur ‘n vernouing, wat ‘n geruis of skuurge uid veroorsaak (soos by die frikatiewe).
*⁠ ⁠Slegs drie: /ts/ (in tsaar, tsetsevlieg), ty (in tjek, tjoepstil) en dj (in kollege)

Question 15

Klanke Samevattend

Answer 15

1. ⁠Sluitklanke
2. ⁠Vernouingsklanke
   Frikatiewe
   ⁠Resonante: ⁠Nasale, laterale, glyklanke
3. Onderbrekingsklanke
4. Affrikate

Question 16

Stemspleetstand

Answer 16

• Die tweede klassifikasiebeginsel is die stand van die stemspleet.
• Basies net twee moontlikhede:
  – +stem (stemhebbend)
  – -stem (stemloos)
• Stemhebbende klanke se uitspraak het ’n soort bromgeluid, wat by stemlose klanke afwesig is.

Question 17

Vergelyk:

Answer 17

• • stem teenoor - stem
• /b/ in bak /p/ in pot
• /d/ in dak /t/ in tak
• /g/ in berge /k/ in kat
• /z/ in zoem /s/ in sak
• /v/ in water /f/ in vak

Question 18

Maniere om te onderskei Stemspleetstand

Answer 18

• Vingertoppe op die keel, voel vir vibrasie.
• As ’n vibrasie gevoel word, is dit stemhebbend, andersins is dit stemloos.
• Handpalms oor die ore, luister vir gebrom.

As ’n gebrom gehoor word, is dit stemhebbend, andersins is dit stemloos

Question 19

Konsonante artikulatoriese

Answer 19

Klanke wat gevorm word wanneer die lugbeweging tydens artikulasie op een of ander manier versper word.

Question 20

Vokale artikulatoriese

Answer 20

Klanke wat met ’n ongehinderde lugbeweging geartikuleer word

Question 21

Kenmerke van vokale

Answer 21

• Ongehinderde lugbeweging;
• Lug beweeg deur die mond;
• Lugbeweging vind in die middel van die mond plaas;
• Lug moet deur die longe geïnisieer word.

Dus: kenmerke van vokale

• Die bogenoemde vier eienskappe is ook die noodsaaklike kenmerke van vokale.
• Die vokaal kan nie geartikuleer word as een van die vier afwesig is nie.
  – /a/ (kas)
  – /e/ (been)
  o /u/ (boek)

Nog ’n eienskap

• Belangrike eienskap wat konsonante nie het nie:
• Vokale tree op as sillabekern. Bv:
  – Kat
  – Mense
  – Papiere
  – Intelligente studente
• Vergelyk die glyklanke uit laas week se werk

Question 22

Kenmerke Glyklanke artikulasie

Answer 22

• /j/, /w/ en /h/
• Openbaar vokaal- en konsonanteienskappe
• Vir ons doeleindes: konsonante
  – Minder spanning, minder lug, korter as vokale
  – Tree nooit op as sillabekerns nie

Question 23

Belangrike faktore artikulasie

Answer 23

• Resonators
  Modifikasies
  – Vertikaal
  – Horisontaal
  – Labiaal
  Lipstand + tongstand

Question 24

Kenmerke resonators artikulasie

Answer 24

• Twee resonators is betrokke by vokale:
  – ’n Mondresonator
  – ’n Keelresonator
• Mondresonator:
  – Minstens die eerste helfte van die mondholte
• Keelresonator:
  – Keelholte alleen of keelholte plus agterste deel van mondholte
• Vergelyk die klanke /i/ en /u/
• Twee moontlikhede by vorming:
• Moontlikheid 1:
• Tongmassa verdeel mond in 2. Dus:
  – Mondresonator = voorste deel van mond
  – Keelresonator = agterste deel van mond + keelholte
• Moontlikheid 2: /u/
• Tongmassa vernou oorgang tussen mond- en keelholtes.
  – Die holtes word dus geskei
  – Mondresonator = hele mondholte
  Keelresonator = hele keelholte
• Dis miskien makliker om die twee resonators te sien as twee buise met openinge aan die punte.
• Mondresonator:
  – Van die lippe tot by die artikulasie-opening
• Keelresonator:
  – Van die artikulasie-opening tot by die stemspleet

Question 25

Behalwe resonators, ander effekte op klank

Answer 25

* Eerste faktor: resonators * Tweede faktor: primêre modifikasies - Tong: Vertikaal, Horisontaal - Labiaal (lippe)

Question 26

1. Vertikale modifikasies

Answer 26

* Hoogte van tongmassa in mondholte * Tongmassa beweeg op en af – Dus: vertikale modifikasie * Spreek uit: – /i/, /e/ en /ɛ/ (middeltong teen palatum) – /u/, /o/ en /ɔ/ (tong verder van monddak) * Vier vertikale verskille: hoog, middelhoog, middellaag, laag.

Question 27

2. Horisontale modifikasies

Answer 27

* Lengte van resonators word bepaal deur ligging van hoogste punt van tongmassa * Tong beweeg dus van voor na agter. – Dus: horisontale modifikasie * Spreek uit: – /i/ (hoogste punt tussen middeltong en palatum) – /u/ (hoogste punt tussen agtertong en velum) * Nog voorbeelde: – /e/ en /o/ – /ɛ/ en /ɔ/ * (Tong wel bv. laer, maar steeds horisontale beweging)

Question 28

3. Labiale modifikasie

Answer 28

* Vorm en grootte van buitemondopening * Lippe beweeg na en van mekaar – Dus: labiale modifikasie * Vergelyk: – /i/ (plat en breed, dus: “spreiding”) – /u/ (gerond, dus: “ronding”) – /a/ (normaal) * Belangrikste: gerond vs. ongerond

Question 29

Let wel lipstand en monstand verbintinis

Answer 29

* Die modifikasies is apart behandel, maar daar is wel ’n verband tussen die lipstand en die tongstand. * Hierdie modifikasies funksioneer nie apart nie. * Agtervokale is byvoorbeeld meestal gerond (/u/, /o/ en /ɔ/). * Voor- en middelvokale meestal ongerond is (/i/, /e/, /ɛ/ en /a/). Dus * Ronding is ’n “normale” kenmerk van agtervokale. * Afwesigheid van ronding is ’n “normale” kenmerk van middel- en voorvokale. * Maar daar is ook “abnormale vokale”, d.w.s. vokale wat van hierdie reël afwyk: * /y/, /ø/ en /œ/ * Hoekom? Voorvokale, maar MET ronding. * Ons kan dus die kenmerk “gerond” en “ongerond” uitlaat, aangesien dit in die meeste gevalle vanselfsprekend is. * Slegs by die abnormale vokale hoef ons “ronding” te noem.

Question 30

Vokaalkaart

Answer 30

leer

Question 31

Uitspraakverskynsels:

Answer 31

1. Taal bestaan nie uit afsonderlike elemente nie 2. Deurlopende spraakvorm 3. Spraakorgane moet voortdurend verander of aanpassings maak 4. Naburige klanke beinvloed mekaar

Question 32

Moeite uitspraak?

Answer 32

1. Sprekers neig om woorde met die minimum moeite uit te spreek 2. Bewegings wat nie noodsaaklik is nie, word vermy 3. Bv. “onmoontlik”, na die eerste “n” behoort die lugbeweging total aft e sluit voor die “m” begin. Artikuleer nie “n” volledig, kortpad gevat.

Question 33

Naburige klanke

Answer 33

1. Aanpssings op grond van die kalnke wat langs mekaar staan 2. Naburige klanke beinvloed mekaar dus 3. Noem dit “Assimilasie”

Question 34

Assimilasie

Answer 34

1. Gelykmaking 2. Aanpassing 3. Klank aangepas op grond van ander klank 4. Aanpassing van artikulasiestande of artikulasiebewegings op grond van die daaropvolgende of voorafgaande artikulasuestande of -bewegings 5. Voorbeelde “oppie”, “ombillik” ipv “onbillik” Twee afleidings 1. Aanpassings kan plaasvind op grond van die vorige of vlogende klank 2. Die klank kan heeltemal verdwyn (‘”op die” as “oppie”)

Question 35

Twee vorme van Assimilasie

Answer 35

1. Perseveratiewe assimilasie (aanhou met vorige klank) As die spraakorgane by die uitspreek van twee opeenvolgende klanke in die posiesie van die eerste klank se srtikulasie gehou word Van die = vannie Wil nie = willie Hoender = hoener Kinder = kinner 2. Antisipatoriese assimilasie (gaan aan met volgende klank) As die spraakorgane by die uitspreek van twee opeenvolgende klanke reeds in gereedheid gebring word vir die tweede klank se artikulasie Soort oorgretigheid Onbeskof as “ombeskof” Aanbrand as “aambrand”

Question 36

Twee grade van assimilasie

Answer 36

1. Gedeeltelike assimilasie Klanke word slegs gewysig Onpaar as “ompaar” Hondjie as “hoikie” Saadjie as “saaikie” 2. Algehele assimilasie (heeltemal verdwyn of verander) Klank verdwyn skynbaar, maar word eintlik eerder “opgeneem” in ‘n ander Kan die as “kannie” Wilde as “wille” Baie keer is gedeeltelike assimilasie antisapoatories En algehele assimilasie is perseveratiewe assimilasie

Question 37

2 klanke wat mekaar beinvloed (nie vorige of volgende maar altwee

Answer 37

Nasalering: velum sak, dusk lank deels deur monde n deels deur neus (nie eintlik nasale klamk maar spreek so uit) Vokalisering: nasale (soos /m/ en /n/) word geartikuleer sonder algehele sluiting wat gewoonlik vereis word vir nasate (nasale klank meer gevokaliseer word) Die twee verskynsels tree gewoonlik saam op en is ‘n sort assimilasie wat deels perseveratief end eels antisipatories is: Voorbeelde: aangee, ongeval, mens, ingeval Die lae vokale word ook in baie gevalle genasaleer

Question 38

Assibilasie

Answer 38

Sort assimilasie wat ons nie duidelik kan sé antisapatories of perseatiewe (baie keer d as r) Die tussen vokaliese sluitklank (sluitklank tussen 2 klinkers) word nie behoorlik gesluit nie en word dan ‘n frikatief of ‘n onderbrekingsklank. Voorbeelde: padda as parra Stadig as stanig Middag as mirrag Konstabel as konstawel

Question 39

Palatalisasie

Answer 39

Nie palatale klank word In die palatale geddelte uitgespreek Geel as “geejl”

Question 40

Metatesis

Answer 40

Ook bekend as klankverspringing Klanksegment spring van oorspronklike posisie na ’n ander. present “persent” probeer “perbeer” plesier “pelsier” Afrikaans “Aferkaans” Uiteenlopende verklarings hiervoor, moontlik om die opeenvolging van konsonante te vermy, of ’n soort antisipasie.

Question 41

Ontronding en oorronding

Answer 41

Ontronding: geronde vokaal word met te min ronding geartikuleer: seun “seen” brug “brig” Oorronding: geronde vokaal word met te veel ronding geartikuleer: dit “dut” sien /syn/

Question 42

Vokale uitspraak vorme

Answer 42

Verswakking, reduksie en verhoging van vokale. Verswakking: word neutrale vokaal “probeer”, “student”, “sal” ens. Reduksie: korter uitgespreek “laat/lat”, “maar/mar” Verhoging: hoër uitgespreek “boom”, “loop”, “weet”, “nee” ens.