Eyðimerkur og vindrof 4. vika

Question 1

Eyðimerkur:

Answer 1

• Eyðimerkur þekja um 25% af þurrlendi jarðar.
• Plötuhreyfingar ábyrgar fyrir flestum eyðimerkum
• Eyðimerkur eru sérstakar og geta verið mjög fallegar.

Question 2

Helstu einkenni eyðimarkar:

Answer 2

• Mjög lítil loftraki, geta verið heitar og kaldar
• Sérstæð jarðfræðileg ferli
• Einstakt lifríki og venjulegast fámennar.

Question 3

Hvað er eyðimörk?

Answer 3

Þar er jörðin mjög þurr

• mikil uppgufun
• mjög lítill gróður
• rignir sjaldan og lítið

Geta verið í bæði heitu og köldu loftslagi

Question 4

Heit eyðimörk:

Answer 4

• Nálægt miðbaug
• Land liggur lágt
• Langt frá sjó

Question 5

Köld eyðimörk

Answer 5

• Nálægt pólunum
• Land liggur hátt
• Nálægt köldum sjávarstraumum

Question 6

5 megingerðir eyðimarka:

Answer 6

1. Eyðimerkur í hlýtempraða beltinu (t.d. Sahara, Arabía Kalahari)
2. Eyðimerkur í regnskugga (Austur Oregon, fyrir norðan vatnajökul)
3. Eyðimerkur á strandsvæði (Atacama)
4. Eyðimerkur langt inn á meginlöndum (Gobi)
5. Eyðimerkur á pólsvæðum (Antarctica)

Question 7

Eyðimerkur í hlýtempraða beltinu:

Answer 7

Myndast vegna ríkjandi vindátta.
Við miðbaug :
- Vatn gufar upp vegna sólar og er hlýtt og mjög rakt
- Loftið kólnar og þenst út þegar það rís og rakinn fellur til jarðar sem rigning.

Í hlýtempraða beltinu (20°-30°N&S)

• þurrt kjöt streymir niður
• landsvæðið fyrir neðan þornar upp
• Stærstu eyðimerkur jarðar myndast við þessar aðstæður

Question 8

Eyðimerkur í regnskugga:

Answer 8

Rakt loft frá sjó streymir yfir fjallgarða
- Loftið rís, þennst út og kólnar
- Raki í loftinu fellur sem rigning sjávarmegin í fjöllunum.
(regnskógar og fjölbreytt gróðurlíf)

Hlémgin streymir loftið niður og hitnar:
- Þar sem loftið er þurrt þá sogar það í sig þann raka sem fyrir er í landinu

Question 9

Eyðimerkur á strandsvæðum:

Answer 9

Loft sem streymir yfir köldum sjávarstraumum er yfirleitt fremur þurrt

• loftið sogar því í sig þann raka sem er í landinu þegar það streymir á land og hitnar
• Atacama eyðimörkin í Perú er einn þurrasti staður á jörðinni.

Question 10

Eyðimerkur inn á meginlöndum:

Answer 10

• Loft sem streymir inn yfir land tapar smámn saman rakanum
• Svæði sem liggja langt inn á meginlöndunum verða mjög þurr
• Gobi eyðimörkin í Mongólíu er mjög gott dæmi um þetta

Question 11

Eyðimerkur á pólsvæðum:

Answer 11

Kalt loft á pólunum er mjög þurrt

• Loftstraumar bera loft til pólanna
• loftið er svo kalt að það er nánast þurrt

Question 12

Helstu ferlar í eyðimörkum?

Answer 12

Helsti þátturinn í landslagsmótun eyðimarka er skortur á vatni.
Landslag í eyðimerkum er nokkuð sérstakt og einkennist helst af:
- Vindrofi
- Jarðvegsmyndun
- Veðrun
- Setmyndun
-

Question 13

Veðrun

Answer 13

Aflræn veðrun er einkennandi:

• efnaveðrun er sjaldgæf en þekkist þó í litlum mæli
• Uppgufunarsteindir (salt) bæði brýtur niður grjót og bindur agnir saman.

Question 14

Húðun:

Answer 14

Algengt er að klettar og steinar í eyðimörkum sé með nokkurs konar húðun (desert varnish)

• yfirborðið dökknar vegna járn og magnesíum húðar
• Myndast mjög hægt af völdum baktería, ryks og smá vatns
• Indjánar í Ameríku rispuðu þessa húð af í listrænum tilgangi.

Question 15

Jarðvegur í eyðimörkum:

Answer 15

• Jarðvegur í eyðimerkum er yfirleitt mjög þunnur
• Litur jarðvegsins ræðst af berggrunni í nágrenninu.
• Snefilefni geta þó gert jarðvegin litríkan

Question 16

Vatnsrof

Answer 16

Skortur á rótarkerfi jurta gerir jarðveg og laus jarðlög í eyðimörkum mjög auðgæf og viðkvæm fyrir vatnsrofi.

Question 17

Vindrof og flutningur með vindi:

Answer 17

Þar sem lítill gróður er í eyðimörkum eru laus jarðlög berskjölduð fyrir vindi.
· Sandur og fínni efni lyftast upp frá jörðu og hreyfast með vindi
- skrið (surface load), kornin skríða eftir jörðinni
- hopp og skopp (saltation), sandkornið skoppar og rekst á önnur korn og kemur þeim af stað
- svif (suspended load), fínni setkorn þyrlast upp

Sterkir vindar geta borið rykið yfir heimshöfin

• Stærri korn eru of þung til að lyftast upp í vindi
• efsta lagið í yfirborði lausra jarðlaga samanstendur því af stærri steinum eða fínni möl

Question 18

Eyðimerkurset

Answer 18

Set sest til í eyðimörkum með margvíslegum hætti eins og annars staðar á jörðinni.

Efni sem losnar úr berggrunni sest þó oftast til nærri upptökum.
- skriður úr fremur stórum köntuðum kornum myndast fyrir framan kletta

Question 19

Aurkeilur (eyðimerkurset)

Answer 19

Aurkeilur myndast fyrir framan gil, aðallega í sjaldgæfum flóðum.

• Vatnið missir burðargetuna þegar það streymir fram úr gilinu
• grófasta efnið næst gilkjaftinum
• fínni efni berast lengra út á skriðuvænginn

Question 20

Uppþornuð stöðuvötn

Answer 20

Í flóðum safnast vatn fyrir í lægðum sem hafa ekkert afrennsli

• uppgufunarset, fellur út úr vatninu þegar vatnið gufar upp.
  
  • salt, gifs og borax

Question 21

Eyðimerkurlandslag - Rofleifar

Answer 21

Rofleifar úr berggrunni algengar.

• Berggrunnur er með allskonar sprungum sem aflveðrum vinnur á
• Flatir klettar, stakir eða hluti af sléttu sem halda áfram að veðrast.

Question 22

Eyðimerkurlandslag - Malarsléttur

Answer 22

• Þunnar víðáttumiklar aurkeilur

- þunnir viðáttumiklar skriðusvuntur

Question 23

Eyðimerkurlandslag - sandöldur

Answer 23

Stórar hrúgur af vindbornum sandi

• vindborin sandur strandar á einhverri fyrirstöðu
• með tímanum stækkar sandaldan og fer að færast undan vindi
• mjög gróf skálögun

Gríðalega stórar sandöldur myndast í sumum eyðimörkum
Dæmi : Arabíu skaganum og Namibíu

Question 24

Líf í eyðimörkum

Answer 24

Lífverur í eyðimörkum þurfa að búa við miklar öfgar:

• vatnsskort
• gríðalegar hitasveiflur