2 kafli

Question 1

Hverjar eru tvær meginreglur þróunarvísinda?

Answer 1

Life-span perspective

Contextual influences

Question 2

Life-span perspective

Answer 2

Þroski er samfelldur frá æsku til enda

Question 3

Contextual influences

Answer 3

Breytingar verða vegna erfða og umhverfis

T.d. kyn, kynþáttur, þjóðerni, samfélagsstétt, tekjur og menning

Question 4

Hver eru 3 líkön um samvirkni milli einstaklinga og umhverfis?

Answer 4

Organismic, mechanistic og interactionist model

Question 5

Organismic model

Answer 5

Eigindleg breyting, virkt framlag veru og drifkraftur þroska er líffræðilegur

Erfiðir knýji áfram þroskanum. Breytingar yfir tíma gerast vegna þess að einstaklingurinn er “forritaður” til að sýna ákveðna hegðun á ákveðnum aldri.

Question 6

Mechanistic model

Answer 6

Megindleg breyting, óbeint framlag veru og drifkraftur þroska er umhverfið

Þroski eigi sér stað með því að verða fyrir reynslu sem skapar ný tækifæri til náms. Hegðun fólks breytist smám saman með tímanum og mótist af utanaðkomandi öflum sem valda því að þau aðlaga sig að umhverfi sínu.

Question 7

Interactionist model

Answer 7

Margar víddir á breytingu, virkt framlag veru og drifkraftur þroska er gagnkvæmni (líffræðilegt+umhverfi)

Erfðir og umhverfi hafi ekki aðeins samverkandi áhrif á einstaklinginn, heldur mótar einstaklingurinn sinn eigin þroska.

Question 8

Gagnvirkni (reciprocity principle)

Answer 8

Fólk hefur áhrif á atburði og verður fyrir áhrifum ýmissa atburða í lífi sínu

Dæmi: við höfum áhrif á ákvarðanir sem vinir okkar taka sem hafa svo áhrif á okkur og getur haft í för með sér breytingar á okkar eigin hegðun og viðhorfum (ég ákveð að fara í ræktina, dreg vin með, hann vill æfa þetta en ég þetta og þá ákveð ég, og svo hann að..)

Question 9

Vistfræðilegt sjónarhorn (egological perspective)

Answer 9

Sett fram af Bronfenbrenner. Skilgreinir mörg kerfi umhverfisins þar sem þau hafa áhrif á einstaklinga yfir tíma. Kerfin hafa öll samverkandi áhrif á hvert annað.

• míkrókerfi
• mesókerfi
• exókerfi
• makrókerfi

Question 10

Hver eru þessi fjögur kerfi innan vistfræðilega sjónarhornsins?

Answer 10

Míkrókerfi
Mesókerfi
Exókerfi
Makrókerfi

Question 11

Míkrókerfi (mycrosystem)

Answer 11

Næst okkur. Aðstæður og umhverfi sem við höfum dagleg samskipti við. Hefur þar af leiðandi mestu áhrif á okkur.

• fjölskylda
• vinir
• vinnufélagar

Question 12

Mesókerfi (mesosystem)

Answer 12

Umhverfi þar sem samspil fer fram á milli tveggja eða fleiri míkrókerfa. T.d. gætir þú átt í erfiðleikum heima sem þú flytur yfir í sambönd þín við vinnufélaga.

Question 13

Exókerfi (exosystem)

Answer 13

Umhverfi sem fólk upplifir ekki reglulega eða eins náið en hefur samt áhrif engu að síður

• stofnanir
• vinnustaðurinn
• félagsmiðstöðvar
• stórfjölskyldan

Question 14

Makrókerfi (macrosystem)

Answer 14

Stærri félagsstofnanir, allt frá hagkerfi landsins til laga og samfélagslegra viðmiða. Hefur áhrif á einstaklinginn óbeint í gegnum exókerfin.

• þjóðerni
• menning
• samfélagið
• hagkerfið

Question 15

The life course perspective

Answer 15

reglur/viðmið, hlutverk, og viðhorf um aldur móta líf okkar

Question 16

Félagsklukkan (social clock)

Answer 16

Segir að það tilheyri reglur/viðmið og væntingar hverju aldursskeiði/hverjum aldri

Getur verið bæði jákvætt og neikvætt að vera ekki í takt við félagsklukkuna

• neikvætt: 73 ára kona eignast barn
• jákvætt: 23 ára strákur verður forstjóri snapchat

Question 17

Disengagement theory

Answer 17

Það er eðlileg framvinda að eldra fólk dragi úr félagslegum tengslum
- þessi aðskilnaður er ekki aðeins óhjákvæmilegur heldur einnig æskilegur

Question 18

Activity theory

Answer 18

Það hentar eldra fólki betur að halda áfram að gegna félagslegum hlutverkum sínum

• vera virkur, halda áfram að að vera í tengingu við sambönd sem þau eiga.
• ert vanur að spila gólf, þá fínt að halda áfram að spila gólf allar helgar

Question 19

Continuity theory

Answer 19

Persónuleiki fólks ákvarðar hvort aukin þátttaka í samfélaginu eða það að draga sig í hlé hentar betur
- neydd starfslok eða neydd virkni mun valda verri aðlögun og sjálfsáliti hjá eldra fólki í staðinn fyrir að finna það magn af þátttöku sem er “just right”

Question 20

Rannsókn Whitehall II sýndi að

Answer 20

konur og menn í lægri settum stöðum hafa lægri líkamlega getu í daglegu lífi

Question 21

Aldursfordómar (ageism)

Answer 21

Félagslegur þáttur sem kemur fram á meðan við eldumst. Gerð af staðalímynd sem getur haft neikvæðar afleiðingar í för með sér

Question 22

Hvaðan koma aldursfordómar? (3)

Answer 22

Terror management kenningin
Modernization tilgátan
Multiple jeopardy tilgátan

Question 23

Terror management kenningin

Answer 23

Eldra fólk minnir okkur á að allir deyja einhvern tíma

Samkvæmt henni óttast fólk þá hugsun að líf þeirra muni einhvern tíma enda. Það tekur þátt í varnarháttum (fjarlægja sig frá eldra fólki t.d.) til að verja sig fyrir kvíða og ógnunum gegn sjálfstrausti sem þessi tilvitund vekur

Question 24

Modernization tilgátan

Answer 24

Vegna iðnvæðingar er ekki lengur þörf fyrir gamalt fólk

Gamalt fólk getur ekki lengur gefið af sér eða lagt fram svo þeir verða óviðkomandi fyrir þjóðina

Question 25

Multiple jeopardy tilgátan

Answer 25

Það er samvirkni á milli "isma" Eldra fólk sem passar inn í fleiri en einn mismunaðan flokk verða fyrir skekktum (biased) áhrifum gegn hverjum flokki

Question 26

"Lookism"

Answer 26

Samkvæmt því eru eldri konur ekki eins aðlaðandi og karlar á sama aldri

Question 27

Getur eitthvað dregið úr neikvæðum áhrifum aldursfordóma? (2)

Answer 27

Age-as-leveler: eldra fólk verður fyrir aldursfordómum, óháð öðrum breytum eins og kyni, aldri, kynhneigð... Inoculation hypothesis: eldra fólk, t.d. konur eða fólk sem tilheyrir minnihlutahópum, verður ónæmt fyrir aldursfordómum

Question 28

Age-as-leveler sjónarhornið

Answer 28

Eldra fólk verður fyrir aldursfordómum, óháð öðrum breytum eins og kyni, aldri, kynhneigð o.s.frv. Þess vegna er aðeins ein hætta af aldursfordómum sem eldra fólk stendur frammi fyrir heldur en margvísleg hætta sem verður út af mörgum "ismum" í einu.

Question 29

Inoculation hypothesis

Answer 29

Eldra fólk, t.d. konur eða fólk sem tilheyrir minnihlutahópum, verður ónæmt fyrir aldursfordómum. - hefur orðið svo vant fordómum vegna annarra hluta (LGBTQ t.d.) að það verður ónæmt

Question 30

Kenning Erikson

Answer 30

Á vissum tímapunkti í lífinu komi líffræðilegar, sálrænar og félagslegar breytingar (togstreitur) saman og hafi áhrif á persónuleika einstaklingsins Þessar breytingar koma í stigum

Question 31

Hverjar eru togstreiturnar samkvæmt Erikson?

Answer 31

1. Basic trust vs. basic mistrust 2. Autonomy vs. shame and doubt 3. Initiative vs. guilt 4. Industry vs. inferiority 5. Identity achievement vs. identity diffusion 6. Intimacy vs. isolation 7. Generativity vs. stagnation 8. Ego integrity vs. despair

Question 32

5. Identity achievement vs. identity diffusion

Answer 32

Þegar einstaklingar verða að ákveða "hverjir" þeir eru og hvað þeir vilja fá út úr lífinu - einstaklingur sem öðlast skýra sjálfsmynd hefur heildstæða tilfinningu um framtíðina og samfellu hennar við fortíðina - einstaklingur sem öðlast óljósa sjálfsmynd felur í sér skort á stefnu, óljósleika varðandi tilgang lífsins og óljósa sjálfsmynd

Question 33

6. Intimacy vs. isolation

Answer 33

Einstaklingar standa frammi fyrir því að skuldbinda sig við náin sambönd. Að ná nánd felur í sér að koma á gangkvæmnu nánu sambandi við aðra manneskju sem skuldbindist út lífið. - einangrun er þegar einstaklingurinn nær aldrei sannri gagnkvæmni með lífsförunaut

Question 34

7. Generativity vs. stagnation

Answer 34

Á þessu stigi einblínir miðaldra fólk á sálfélagsleg mál á borð við getnað, framleiðni og sköpun - Algengasta leiðin til sköpunar er í gegnum foreldrahlutverkið - Sköpun getur líka falist í kennslu og leiðbeiningum til ungs fólks

Question 35

8. Ego integrity vs. despair

Answer 35

Einstaklingar standa frammi fyrir málum sem tengjast öldrun og dauðleika. - Eldra fólk sem ná að koma á sterkri tilfinningu fyrir sjálfum sér (ego integrity) geta horft til baka á reynslu og upplifun sína með sátt

Question 36

Kenning Piaget

Answer 36

Höfum skemu innan í okkur til að hafa skipulag á heiminum. Þegar ný reynsla bætist við getur maður annað hvort notað aðhæfingu, samlögun eða jafnvættingu á skemanu

Question 37

Aðhæfing (accommodation)

Answer 37

Þegar fólk gerir breytingar eftir reynslu

Question 38

Jafnvætting (equilibration)

Answer 38

Finna jafnvægi milli breytingar og óbreytts ástands

Question 39

Samlögun (assimiliation)

Answer 39

Ný reynsla en gerir ekki breytingar á sjálfinu

Question 40

Identity process theory

Answer 40

Höfum jákvætt viðhorf á okkur sjálfum, förum svo í gegnum reynslu/þröskuld og breytum okkur annað hvort, eða ekki, eða finnum jafnvægi

Question 41

Identity accommodation

Answer 41

Breytum sjálfinu vegna reynslu Dæmi: einhver flautar á mig í umferðinni, hugsar að maður er þá að gera eitthvað vitlaust og þarf að breyta

Question 42

Identity balance

Answer 42

Jafnvægi á milli beggja hluta | - stundum þurfum við að breyta einhverju og stundum erum við að gera rétt

Question 43

Identity assimilation

Answer 43

Breytum ekki sjálfinu okkar Dæmi: einhver flautar á mig í umferðinni, kalla aðilann asna og ég sé ekkert að gera vitlaust og breytum ekki

Question 44

Selective optimization with compensation model (SOC)

Answer 44

Eldra fólk reynir að viðhalda og víkka hæfileika sína sem eru þeim mikilvægir og í kjölfarið hafna hæfileikum sem eru það ekki Maraþon --> hné slæm --> yoga

Question 45

Stökkbreytingar

Answer 45

Geta leitt til þess að gen fari að framleiða óeðlileg prótín | - geta orðið til út af umhverfinu eða líkamlegum ástæðum (t.d. kjarnorkuslys)

Question 46

Genome-Wide Association Study (GWAS)

Answer 46

Rannsakendur skoða allt genamengi mjög margra einstaklinga

Question 47

Genome-Wide Linkage Study

Answer 47

Rannsakendur skoða erfðamengi fjölskylda með tiltekið einkenni eða sjúkdóm

Question 48

Hvað er SNP?

Answer 48

Breyting á DNA sem kemur fram fyrir hlutfall af stóru þýði (meira en 1%)

Question 49

Hverjar eru þrjár random error kenningarnar?

Answer 49

Cross-linking Free radical (sindurefni) Error catastrophe

Question 50

Cross-linking

Answer 50

Kollagen sameindir mynda cross-links. Cross-links aukast með aldrinum

Question 51

Free radical (sindurefni)

Answer 51

Sindurefni eru óstöðugar sameindir sem skemma frumur. Það skertir virkni líffærisins eða hamlar áhrifum mikilvægra sameinda

Question 52

Error catastrophe

Answer 52

Stökkbreytingar í hvatbera-DNA orsaka óafturkræfanlegar skemmdir sem safnast saman smám saman

Question 53

Andoxunarefni

Answer 53

Koma í veg fyrir að sindurefni skemmi vefinn með því að fylla inn í sameindina svo hún verður stöðug