CB5602 - Filosofie van de cultuurwetenschappen Flashcards

Question

Waar werdt de artes liberales in onderverdeeld? ## Footnote Hoofdtuk 2.1

Answer 1

trivium en quadrivium

Answer 2

grammatica, dialectica (logica) en retorica

Answer 3

aritmetica (wiskunde), geometria (meetkunde), astronomie en muziek

Answer 4

interpretatieleer, in de oudheid ontstaan als hulpwetenschap binnen onder andere theologie en rechtsleer; in de negentiende eeuw uitgegroeid tot filosofie van de cultuurwetenschappen; in de twintigste eeuw tot filosofische stroming die alle ervaringen en handelingen als interpretatie beschouwt

Answer 5

Een boodschapper van de goden, maar ook een bedrieger die zelf iets verzint. Hij is een tolk (hermèneus), een boodschapper, een dief, een bedrieger met taal, een sjacheraar, allemaal activiteiten waarbij het om de macht van het woord gaat. Eiren betekent dat je de taal gebruikt, en emèsato dat je listen bedenkt. Vanuit dit stamt de naam Eiremès, tegenwoordig Hermes

Answer 6

Uitdrukken

Answer 7

verhaal dat symbool staat voor iets anders

Answer 8

Het innerlijke woord is wat God bedoelt heeft, en het uiterlijke woord is de interpretatie hiervan. ## Footnote Het hier genoemde vraagstuk van de verhouding tussen de joodse en christelijke geschriften is slechts één voorbeeld van een dieper liggend theologisch probleem: als God onfeilbaar is, hoe komt het dan dat zijn openbaring zo raadselachtig is? De kerkvader en filosoof Aurelius Augustinus (354-430) heeft hierover geschreven dat met Gods Woord niets mis is, maar dat wij aardse en zondige lezers te gebrekkig zijn om het goed te begrijpen. Hij maakte onderscheid tussen het innerlijk en het uiterlijk woord. Het innerlijk woord is de boodschap zoals God die bedoeld heeft; het uiterlijk woord is de tekst zoals wij die begrijpen. De interpreet moet dus op zoek naar het innerlijk woord, de ware betekenis van de tekst.

Answer 9

1. de letterlijke betekenis (Wat is er gebeurd?) 2. de dogmatische betekenis (Wat moet ik geloven?; hier wordt vaak een allegorische uitleg vereist.) 3. de morele betekenis (Wat moet ik doen?) 4. de anagogische of eschatologische betekenis (Wat mag ik hopen, waar moet ik naar streven?).

Answer 10

het oogmerk of de doelstelling waarmee een tekst is geschreven ## Footnote De scopus van een tekst betreft het oogmerk: met het oog waarop is een tekst geschreven? De verschillende onderdelen van een tekst kunnen dan vanuit deze bedoeling begrepen worden.

Answer 11

wederzijdse afhankelijkheid en voortdurende interactie van geheel en delen, op verschillende niveaus ## Footnote De hermeneutische cirkel houdt allereerst in dat een woord begrepen moet worden vanuit de context van de zin waarin het woord wordt gebruikt. Tegelijk is de zin alleen begrijpelijk als we de betekenissen van de woorden kennen. Woord en zin vooronderstellen elkaar dus en hebben elkaar nodig om betekenis te genereren. Deze cirkel is onvermijdelijk, vanwege de dubbelzinnigheid van taal. Omdat woorden meerdere betekenissen kunnen hebben (één blik in een woordenboek maakt dit direct duidelijk), is de keuze uit deze betekenissen allereerst afhankelijk van de manier waarop het woord in een zin wordt gebruikt. Een vergelijkbare circulaire werking vindt plaats op andere niveaus: de betekenis van een zin is mede afhankelijk van de context waarin deze zin wordt gebruikt, zowel de talige context (alinea, paragraaf) als de praktische context; en deze context is weer betekenisvol dank zij de zin die er deel van uitmaakt. Hetzelfde geldt voor de verhouding tussen paragraaf en hoofdstuk, hoofdstuk en boek, boek en serie, genre, oeuvre, enzovoorts.

Answer 12

Toepassing

Answer 13

Hij wilde de bijbel ontdoen van verschillende interpretatiemethoden. Gods openbaring was voor alle geloven begrijpelijk, en had daarom geen wetenschappelijke verklaring nodig, waarin alleen de letterlijke betekenis voldoende zou moeten zijn.

Answer 14

Dat de alleen de bijbel zelf goddelijk gezag had. ## Footnote Alleen de Bijbel zelf had goddelijk gezag (sola scriptura). Een consequentie hiervan was dat bij het lezen van moeilijke passages alleen de Bijbel zelf te hulp kon worden geroepen. Ingewikkelde en duistere passages moesten worden uitgelegd door ze te vergelijken met delen die gemakkelijker te begrijpen waren. De Bijbel was sui ipsius interpres, haar eigen uitlegger.

Answer 15

Het heilige schrift is haar eigen uitlegger

Answer 16

Proces waarbij het maatschappelijk leven zich steeds meer gescheiden ontwikkeld van de kerk en het geloof | Synoniem: ontkerkelijking

Answer 17

Het kritisch onderzoek die humanisten uitvoerde. Deze beperkte zich niet alleen tot historische literatuur, maar ook tot de theologische teksten. Hierdoor kwam er kritiek op de teksten wat zichzelf uiteindelijk heeft vormgegeven als secularisatie.

Answer 18

visie waarbij iets wordt begrepen vanuit zijn historische ontwikkeling

Answer 19

In eerst instantie werd de hermeneutische cirkel alleen gebruikt in de context van schrift. Dit is echter uitgebreid naar een context die slaat op alle mangemaakte producten en media.

Answer 20

een gekrakeel tussen antieken en modernen

Answer 21

een in de moderne tijd ontstane houding en visie die het eigen bestaan opvat als onderdeel van en bepaald door een omvattende historische ontwikkeling ## Footnote de ervaring deel uit te maken van een lineaire geschiedenis die een beginpunt en een eindpunt heeft en waarin iets werkelijk nieuws kan gebeuren.

Answer 22

dat wij cultuur en geschiedenis beter kunnen begrijpen dan de natuur, omdat wij de eerste zelf hebben voortgebracht en ons erin kunnen herkennen; verum quia factum

Answer 23

Iets is waar omdat het gemaakt is

Answer 24

filosofische en culturele stroming uit de achttiende eeuw ## Footnote de achttiende eeuwse stroming die de christelijke religie en traditie als geheel ter discussie stelde en onder rationele kritiek plaatste.

Answer 25

kennisleer, sub-discipline in de filosofie die vraagt naar aard, oorsprong, reikwijdte en rechtvaardiging van kennis

Answer 26

filosofische stroming die het denken als voornaamste bron en rechtvaardiging van kennis ziet

Answer 27

filosofische stroming die waarneming en ervaring als voornaamste bron en rechtvaardiging van kennis ziet

Answer 28

bij Plato: essenties van alle dingen, alleen voor het denken toegankelijk; bij Hegel: denkbeelden die via uitdrukking in de werkelijkheid tot verdere ontwikkeling en inzicht komen

Answer 29

letterlijk: waarnemingsleer; verwijst meestal naar schoonheidsleer of kunstfilosofie; filosofische subdiscipline die vraagt naar aard, betekenis en rechtvaardiging van schoonheid en van kunst

Answer 30

filosofie die vraagt naar mogelijkheidsvoorwaarden ## Footnote Ten eerste zien we hier het begin van wat transcendentale filosofie wordt genoemd. Dit betekent kort gezegd dat er naar mogelijkheidsvoorwaarden wordt gevraagd: wat zijn de noodzakelijke vooronderstellingen die iets mogelijk maken? Kant vindt de mogelijkheidsvoorwaarden voor kennis in het menselijk bewustzijn. Het gaat om formele kenmerken van ons kenvermogen, die vervolgens op vele manieren kunnen worden ingevuld.

Answer 31

culturele stroming uit eind achttiende en negentiende eeuw ## Footnote een culturele stroming die tegenover de rationele uiteenzettingen van de ratio meer nadruk legde op gevoel, emoties, traditie, eenheid en samenhang. Mensen zijn volgens de romantiek niet alleen rationele wezens maar hebben vele talenten die idealiter allemaal in harmonie ontplooid worden. De romantiek heeft niet alleen een kritiek op de verlichting, maar bouwt er ook op voort. Zij heeft de menselijke vrijheid nog steeds hoog in het vaandel.

Answer 32

letterlijk: geest; dit verwijst niet alleen naar de individuele menselijke geest, maar ook naar zijn culturele expressies die het individuele overstijgen; andere mogelijke vertaling: cultuur ## Footnote De historicus en filosoof Johann Gottfried Herder (1744-1803) was een voorloper en inspirator voor de romantiek. Hij zag in taal en traditie de wortels van een culturele identiteit die hij verwoordde als Geist, geest. Dit duidt op de eenheid en samenhang van een volk en zijn cultuur is gegrond in de gedeelde taal. Deze betekenis van ‘geest’ kent het Nederlands nog in de uitdrukking ‘tijdgeest’. Hier komt ook de latere benaming ‘geesteswetenschappen’ vandaan.

Answer 33

denkwijze die ontwikkeling via tegenstellingen onderzoekt; bij Hegel: denkwijze die vooruitgang door verzoening van tegenstellingen voltrekt; bij Adorno: denkwijze die verstrikt raakt in tegenstellingen; bij Ricoeur: denkwijze die spanningen blootlegt tussen polen die elkaar vooronderstellen maar niet tot elkaar herleidbaar zijn

Answer 34

rationaliteit, etiquette en hoffelijkheid

Answer 35

Meer dieptegang en tradietie ten opzicht van de Franse civilisation

Answer 36

bij Humboldt e.a.: brede vorming die alle intellectuele en andere talenten ontplooit ## Footnote In 1809 stelde de taal- en cultuurwetenschapper Wilhelm von Humboldt (1767-1835), in dienst van het Ministerie van Binnenlandse Zaken van Pruisen, een onderwijshervorming in gang, waarin het begrip Bildung centraal stond. Deze hervorming werd van staatswege ingevoerd in het basis-, middelbaar en universitair onderwijs. Dit onderwijs werd niet meer voornamelijk gericht op beroep en carrière, maar op Bildung, op een brede persoonlijke vorming. ‘Bildung’ betekent letterlijk vorming en behelst de ontwikkeling van alle talenten die een mens heeft: niet alleen intellectualiteit, inzicht, oordeelsvermogen, maar ook tact, moreel gevoel en goede smaak.

Answer 37

* de opkomst van de burgerij * de opkomst van de natiestaat * de opkomst van het nationalisme * de opkomst van het kolonialisme * de hervorming aan de Duitse universiteiten.

Answer 38

Wetenschappelijker

Answer 39

Leopold von Ranke (1795-1886)

Answer 40

filosofische stroming uit de negentiende en twintigste eeuw die stelt dat alleen objectieve feiten ware kennis kunnen opleveren; wetenschappelijk onderzoek zou daarom alleen onbevooroordeeld feiten moeten vaststellen ## Footnote Met ‘positief’ wordt hier gedoeld op het poneren van feiten. Positivisme is een denkwijze die niet uitgaat van idealistische principes, maar van vaststaande feiten, liefst wetenschappelijk vastgestelde feiten. Die feiten worden dan gezien als objectieve gegevens, waaruit via inductie, generalisering op basis van een optelsom van empirische waarnemingen, algemene conclusies kunnen worden getrokken. Comte combineert deze benadering met een sterk vooruitgangsgeloof. Met zijn positivistische methode probeert hij de rationele opbouw van de samenleving vast te stellen, en op grond daarvan ook een betere, meer rationele inrichting van diezelfde samenleving te bewerkstelligen. Zijn positivistische sociologie moet zo bijdragen aan ‘orde en vooruitgang’, en dat is nog steeds het motto dat op de Braziliaanse vlag prijkt. Deze nieuwe wetenschap is veel meer geënt op een natuurwetenschappelijke benadering dan op de cultuur- en geesteswetenschappen die vernieuwend voortbouwen op de traditie van de humaniora. Iets dergelijks geldt ook voor de latere sociologie van een andere Fransman, Émile Durkheim (1858-1917). Hij stelde dat de samenleving een eigen grootheid is, die bestaat uit sociale feiten, en die niet gereduceerd kan worden tot iets anders. In het werk van de Duitse socioloog Max Weber (1864-1920) kan vervolgens een combinatie worden gezien van deze eigen benadering van de samenleving met de ‘verstehende’ methode van de historici.

Answer 41

Hegels al te rationele kijk op de geschiedenis. Hij zag deze als een logisch ontwikkelende eenheid ## Footnote Hij was kritisch over Hegels al te rationele kijk op de geschiedenis als een zich logisch ontwikkelende eenheid die uiteindelijk was gericht op volledig zelfinzicht van de mensheid. In plaats daarvan pleitte hij voor een positivistische opvatting waarin de historicus niet van een vooropgezette visie op de geschiedenis als geheel moet uitgaan, maar gewoon de feiten moet beschrijven zoals ze gebeurd zijn

Answer 42

in hermeneutiek: methode of activiteit van interpreteren die de verschijningsvorm ziet als uitdrukking van een innerlijke betekenis, of een deel begrijpt vanuit de positie in een groter geheel ## Footnote De nieuwe cultuurwetenschappen worden expliciet afgescheiden van de natuurwetenschappen. Onder geschiedenis verstaat Droysen verschijningen van de ‘zedelijke’, ethische wereld en vooral de vooruitgang die hierin te herkennen is. De subjectieve opvattingen die hier worden aangetroffen, moeten door de historische wetenschap worden omgevormd tot objectieve kennis. De historische methode die hiervoor wordt gebruikt, is die van het ‘forschend zu verstehen’, het onderzoekend begrijpen. Met ‘Verstehen’, meestal vertaald als verstaan of begrijpen, bedoelt hij dat mensen elkaars uitingen kunnen herkennen, omdat het uitdrukkingen zijn van dezelfde gedachten, ideeën, emoties, enzovoorts. De individuele uitingen zijn bovendien onderdeel van een groter geheel (familie, volk, staat) van waaruit zij begrepen moeten worden. Dit verstaan moet in een kritisch methodologische uitwerking objectief worden.

Answer 43

een wijsgerige verantwoording en methodologie van de geschiedschrijving gegeven. In feite neemt Droysen hier de werkwijze van de filologische reconstructie, de historische zienswijze van Vico en Herder, en de hermeneutiek van Schleiermacher samen tot een nieuwe vorm van hermeneutiek die nu een methodologie van historisch onderzoek is geworden.

Answer 44

1. Heuristik: het ontwerpen van de juiste onderzoeksvraag en het verzamelen van historische bronnen 2. Kritik: schifting en ordening van de historische bronnen 3. Interpretation: de duiding van feiten, omstandigheden, bedoelingen, ideeën, enz. 4. Darstellung: de presentatie van de onderzoeksresultaten.

Answer 45

oorzakelijk ## Footnote Droysen maakt een strikt onderscheid tussen de natuurwetenschappen en geesteswetenschappen. Hij verwoordt dit als het verschil tussen Erklären en Verstehen. Het eerste staat voor de natuurwetenschappelijke methode van de causale verklaring, het tweede voor het interpreterend begrijpen, wat we in het Nederlands ook met ‘verstaan’ kunnen vertalen.

Answer 46

Erklären is de natuurwetenschappelijke methode van een causale verklaring. Verstehen staat voor het interpreterend begrijpen wat de in de geesteswetenschappen belangrijker is. ## Footnote Droysen maakt een strikt onderscheid tussen de natuurwetenschappen en geesteswetenschappen. Hij verwoordt dit als het verschil tussen Erklären en Verstehen. Het eerste staat voor de natuurwetenschappelijke methode van de causale verklaring, het tweede voor het interpreterend begrijpen, wat we in het Nederlands ook met ‘verstaan’ kunnen vertalen.

Answer 47

filosofische stroming uit de negentiende eeuw die stelt dat elke historische periode uniek is en vanuit zichzelf moet worden begrepen; die stelt dat alles vanuit zijn historische wording moet worden begrepen ## Footnote Ondanks de nadruk op de objectiviteit van historische kennis is Droysen zich ervan bewust dat niet alleen de historische en onderzochte personen kinderen van hun tijd zijn, maar dat ook de historicus zelf mede door haar tijd en cultuur bepaald is. Dit is wat in de negentiende eeuw bekend wordt als één van de problemen van het historisme: als het historisch onderzoek zelf historisch bepaald is, hoe kan het dan nog objectief zijn? Deze en andere vraagstukken van de nieuwe cultuurwetenschappen geven volgens Droysen aan dat de cultuurwetenschappen, overigens net als de natuurwetenschappen, altijd in ontwikkeling blijven en dat het werken aan een Historik dus een blijvende opgave is.

Answer 48

denkwijze die de Europese culturen en waarden universele geldigheid toekent en ze daarmee boven andere culturen stelt

Answer 49

Een beeld die uit de oudheid stamt, die cultuur net zoals de seizoenen of dag en nacht ziet; iets wat komt, bloeit en vervolgens vervalt, waarin de zelfde cyclus zichzelf voordoet. Deze vormen een vast patroon.

Answer 50

Wanneer elk tijdsperk andere waardes en normen heeft over wat goed en slecht is, heeft dit ook consequenties voor de cultuur zelf. Ook de waarde die we hechten aan goede bronnen zijn deels bepaald door de waarden en normen van de historicus zelf. Hierdoor ondermijnt historisme zichzelf.

Answer 51

* van de filologie: de methode van kritische bronnenschifting * van Vico en Herder: de gedachte dat de cultuur door de mens is voortgebracht en dus beter gekend kan worden; plus de gedachte dat mensen zijn opgenomen in een omvattende geschiedenis * van Schleiermacher: de gedachte dat de producten van mensen voortkomen uit hun ideeën, motieven en gevoelens, dat ze van daaruit ook moeten worden begrepen en dat de historicus daar achteraf een beter overzicht van kan vormen dan de historische figuren zelf.

Answer 52

filosofische stroming van eind negentiende en begin twintigste eeuw die, geïnspireerd door Kant, natuur en cultuur net als natuurwetenschapen en cultuurwetenschappen onderscheidt en de laatste ziet als gebaseerd op ethische waarden ## Footnote De nieuwe historische cultuurwetenschappen met hun eigen onderzoeksmethoden riepen de vraag op wat de filosofische grondslagen waren van deze nieuwe wetenschappen, en wat er nu precies wetenschappelijk aan was. Eind negentiende en begin twintigste eeuw grepen meerdere Duitse filosofen hiervoor terug op Kant. Kant had immers de transcendentale grondslagen gelegd voor de natuurwetenschappen. Voor de nieuwe wetenschappen die zich in de negentiende eeuw hadden uitgekristalliseerd, werd nu in het verlengde van Kants filosofie een nieuw fundament gezocht. De filosofen die het meest expliciet bij Kant aansluiting zochten, worden tot het neokantianisme gerekend.

Answer 53

Hermann Cohen (1842-1918)

Answer 54

Paul Natorp (1854-1924)

Answer 55

Dat natuur en cultuur 2 kanten van dezelfde munt zijn: De natuurwetenschappen richten zich op natuurlijke feiten en de cultuurwetenschappen op ethische waardes en hun betekenis

Answer 56

het verschil tussen nomothetische (wetstellende) en ideografische (het unieke beschrijvende) wetenschappen.

Answer 57

Generaliserenede en individualiserende wetenschappen ## Footnote Windelbands leerling Heinrich Rickert (1863-1936) nuanceerde deze benadering als een onderscheid tussen generaliserende en individualiserende wetenschappen. Hij muntte vooral de term ‘cultuurwetenschappen’, als tegenhanger van de ‘geesteswetenschappen’ zoals ze door Dilthey (zie paragraaf 3.1) en anderen werden begrepen. Alle wetenschappen zoeken volgens hem naar algemene begrippen – Rickert noemde ze logische begrippen – die niet zoals de empirische objecten bestaan, maar ideëel zijn en een geldigheid bezitten: ‘Het logische bestaat niet, maar geldt.’ De natuurwetenschappen ontwikkelt zulke begrippen om feiten mee te verklaren, de cultuurwetenschappen begrijpt ze als waarden die betekenis verlenen. Deze indeling volgt het kantiaanse onderscheid tussen natuur en ethiek, tussen de eerste en de tweede kritiek. Net als bij Kant gaat het om twee gescheiden perspectieven op de ene werkelijkheid. Bij Rickert zijn het de logische principes en de ethische waarden die een transcendentale grondslag voor de wetenschappen vormen. Het ideaal van Rickert was nu dat er absoluut geldige waarden zouden bestaan, die de uiteindelijke grondslag zouden vormen voor de cultuurwetenschappen en hun objectieve geldigheid zouden moeten garanderen. Dit heeft hij echter nooit op een overtuigende manier weten uit te werken.

Answer 58

* de strenge scheiding tussen natuur en cultuur (bij Kant vooral een scheiding tussen kennis en ethiek) * de strenge scheiding tussen enerzijds transcendentale grondslagen (logische principes en waarden) en anderzijds empirische gegevens.

Answer 59

Auguste Comte (1798-1857)

Answer 60

generalisering op basis van aan aantal individuele waarnemingen

Answer 61

Hij stelde dat de samenleving een eigen grootheid is, die bestaat uit sociale feiten, en die niet gereduceerd kan worden tot iets anders.

Answer 62

Natuurwetenschappen: Wetenschappen die zich bezig houden met de natuurlijke regels van de wereld om ons heen Geesteswetenschappen: Wetenschappen die zich bezig houden met de normen en waarden van de mensen in een tijdsperk, en vanuit deze conclussies proberen te trekken. Socialewetenschappen: Wetenschappen die zich willen spiegelen aan de exactheid van de natuurwetenschappen maar die niet gaan over de natuur zelf. Voorbeelden hiervan zijn sociologie, economie en psychologie.

Answer 63

De sociale wetenschappen zoeken naar wetmatige structuren in hun onderwerp. Bij de psychologie is dat het menselijk gedrag en de menselijke psyche, bij de sociologie de opbouw van de samenleving, bij de economie rationeel gedrag op de markt. Binnen deze wetenschappen probeert men zo veel mogelijk cijfermatige feiten te verzamelen en deze met wiskundige en statistische berekeningen te verwerken tot algemene conclusies. De cultuurwetenschappen zijn meestal minder gericht op algemene structuren en wetmatigheden.

Answer 64

filosofische stroming uit de negentiende en twintigste eeuw die stelt dat de dynamiek van het leven nooit volledig met rationaliteit kan worden begrepen ## Footnote Wilhelm Dilthey (1833-1911) was een van de belangrijkste denkers van de negentiende-eeuwse Duitse cultuurwetenschappen. Dilthey was een veelzijdig denker die in verschillende cultuurwetenschappelijke disciplines werkte en op een eclectische manier meerdere denkstromingen met elkaar probeerde te verbinden. Zo heeft hij ideeën overgenomen van uiteenlopende richtingen als positivisme, neokantianisme, historisme en levensfilosofie. Deze laatste stroming, waarin wordt gesteld dat alle menselijke activiteiten zijn geworteld in de dynamiek van het leven dat met het denkvermogen nooit volledig kan worden doorgrond, kan hierbij als de belangrijkste worden aangemerkt. Maar bovenal kan Dilthey worden gezien als de vertegenwoordiger van de negentiende-eeuwse hermeneutiek.

Answer 65

filosofische stroming, ontstaan aan het eind van de negentiende eeuw, die de interpretatieleer van de hermeneutiek heeft uitgewerkt tot een filosofie van de cultuurwetenschappen

CB5602 - Filosofie van de cultuurwetenschappen Flashcards

(92 cards)