Kafli 1-2 Flashcards
Edward Jenner
Edward Jenner hefur yfirleitt verið álitinn brautryðjandi bólusetninga gegn bólusótt og stundum kallaður faðir ónæmisfræðinnar. Rannsóknir Jenners á ónæmisaðgerðum með kúabóluvessa gegn bólusótt árið 1798 gáfu mönnum í fyrsta sinn von um að loks væri hægt að ná tökum á þessum hræðilega sjúkdómi. Hann prófaði þetta fyrst á 8 ára strák þegar hann spruataði hann með kúabóluvessa og hann myndaði þannig mótefni gegn bólusótt.
Louis Pasteur
Sýklakenning Pasteur (1860-70).
- Smitsjúkdómar orsakast af sýklum.
- Meinlausir eða meinlitlir sýklar koma í veg fyrir síðari sýkingar af skildum sýklum.
Pasteur fór að rækta meinlaus afbrigði af háskalegum sýklum og framleiða bóluefni, fyrst gegn hudaæði.
Hvað er hlutverk örpíplu og örþráða?
Örpíplur og örþráðlingar eru hluti af stoðkerfi frumunnar. Þessir þræðir taka þátt í hreyfingum umfrymisins og móta lögun frumunnar. Spóluþræðirnir sem stjórna hreyfingum litninganna við frumuskiptingu eru gerðir úr örpíplum. Örpíplur taka þátt í myndun bifhára og svipa.
Plöntufruma (merktu inná)
Kjarnsýrur
Ef hægt er að tala um ein gerð sameinda sé undisrstaða lífs, þá eru það kjarnsýrurrna. Til eru tvær gerðir kjarnsýra DNA sem er erfðaefni lífvera, og RNA. Kjarnsýur eru fjölliður og eru greiningar þeirra kirni sem eru mynduð úr sykru, fosfati og niturbasa.
þróunarkenning Darwins
Þróunarkenningin er eftir Charles Darwin sem gaf út bókina Upprunni tegundanna 1859. Aðeins hluti af afkvæmum hverrar kynslóðar kemst á legg hverju sinni. Þeir einstaklingar sem búa yfir eiginleikum sem falla vel að umhverfinu, valdir af náttúrulegu vali. þeir hafa góða möguleika á að ná kynþroskaldri og eignast afkvæmi, og vegna þess að afkvæmin erfa eiginleika foreldra sinna ná hagstæðir eiginleikar yfirhöndinni í rás kynslóðanna.
Sérhæfðar starfstéttir frumna
Frumur sem mynda fjölfrumunga á borð við tré og spendýr eru sérfræðingar hver á sínu sviði. en jafnframt eru þær algjörlega háðar heildinni, ólíkt einfrumungum sem þurfa, hver um sig, að geta sinnt öllum störfum sem eru nauðsynleg til að halda lífi. Vissar gerðir frumna í fjölfrumungum hafa innbyggð fyrirmæli um að fórna sér fyrir heildina með ensími þegar t.d. veira herjar á hana. dæmi um sérhæfðar frumur eru t.d. Taugafrumur** og **kynfrumur.
Hvað eru netkorn (ríbósóm)?
Netkornin eru prótínsmiðja frumunnar. Þær gerðar RNA-sameinda sem mynda netkornin nefnast rRNA. Netkornin eru á víð og dreifð í umfryminu, en mikill hluti þeirra er tengdur himnukerfi og frymisneti. Netkornin myndast í kjarnakornum.
Hvað eru grænukorn?
Grænukorn eru frumulíffæri notuð til ljóstillífunar sem framleiðir Glúkósa. Grænukorn finnast í plöntufrumum og heilkjarnaþörungum. Himna er utan um grænukorn og kallst hún grænukornahimna.
Skipulagsstiginn
- Öreindir
- Atóm
- Sameindir
- frumulíffæri
- frumur
- vefir
- líffæri
- líffærakerfi
- einstaklingur (fjölfrumungar)
- tegundir
- samfélagið
- vistkerfið
- lífheimurinn
Hvað er frymisflétta?
Frymisflétta eða Golgiflétta líkjast sléttu frymisneti. Í frymisfléttunni fer fram myndum fitu- og prótínsameinda. Þær safnast í blöðrur í frymisfléttunni, sem losna síðan frá henni og berast til annara staða í frumunni eða að frumuhimnunni þar sem innihiladið er losað út úr frumunni.
Hvað er fituefni (lípíð)?
Fituefni eru ósamstæður flokkur efna sem eru torleyst í vatni en leysast greiðlega í ýmsum lífrænum efnum svo sem eter, alkóholi og bensíni. Vatnsfælni þessara efna er mikilvægur eiginleiki sem líferur nota. Til dæmis mynda viss fituefni frumuhimnur að hluta til og fuglar gera sig “vatnshelda” með því að smyrja sig með olíu með fitu í. Fituefni er skipt í fjóra meginhópa sem er að finna frumum.
- Fita
- Fosfólípíð
- Sterar
- Vax
Fumukenningin
- allar lífverur eru gerðar úr frumum
- allar frumur (þar með allar lífverur) eru komnar af öðrum frumum
- fruman er minnsta eining sem gædd er eiginleikum lífs
- frumur fjölga sér með skiptingu
Lífræn efni
Þau frumefni sem finnast í mestu magni í frumum og eru uppistaðan í lífrænum efnasamböndum eru kolefni, vetni, súrefni og nitur, kalsíum, fofór, klór, brennisteinn, kalíum, natríum, magnesíum, járn og fleiri frumefni. Helstu flokkar stórsameinda eru sykrur, lípíð, prótín og kjarnsýrur.
Hvað er hlutverk kjarnans?
Hluverk kjarnans er stjórnun á efnaskiptum frumunnar.
Kjarninn er umlukin kjarnahjúp. Á kjarnahjúpnum eru stór op sem lífrænar stórsameindir geta borist í gegnum. Meginefni kjarnans er kjarnasafinn, en hann er sömu gerðar og umfrymissafinn. Í kjarnanum eru litningarnir, þeir innihalda erfðaefnið, kjarnsýruna DNA. Í kjarnanum eru einnig Kjarnakorn, en þau koma við myndun netkorna.
Svartidauði
Í fyrstu vissi enginn hvað olli svartadauða. Smásjáin hjálpaði og í ljós kom að svartidauði er orsakaður af bakteríunni Yersinia pestis. bakterían veikir ónæmiskerfið og hamlar framleiðslu mótefna. Hún lifir á flóm á rottum. Tatarar voru fyrstu til að beita sýklahernaði í sögu mannkynsins.
Ólífræn efni
Mörgn ólífræn efni í frumum eru salt, sýra, og basar og geta klofnað jónir í vatni.
Hvað eru safabólur?
Safabóla er í umfrymi fruma. Þær gegna mismunandi hlutverkum eftir sérhæfingu viðkomandi frumna.
- Þær til dæmis flytja hráefni upp á yfirborð frumna til nánari úrvinnslu.
- Aðrar geyma framleiðslu þeirra eins og fitu, vatn og ensím
- Þær sinna mikilvægu hlutverki við losun frumunnar á úrgangsefnum
- Í plöntufrumum halda safabólurnar plöntum stinnum.
Í dýrafrumum eru safabólurnar margar og litlar en í plöntufrumunum eru þær stórar og fáar.
Hvað eru leysibólur?
Leysibólur (leysikorn) eru mynduð af Golgifléttum og þær innihalda meltingarensím sem sundra frumuhlutum sem ekki eru lengur notuð. Leysibólur hafa verið kallaðir sjálfsmorðssekkir frumunnar. Leysikorn eru mun algengari í dýrafrumum en plöntufrumum.
Hvað eru deilikorn?
Deilikorn aðgreina litninga við kjarnaskiptingu og er aðeins að finna í dýrafrumum. Í öllum dýrafrumum og flestum frumverum eru tvö deilikorn, hornétt hvort á annað við geislaskautið.
Hvað er frumuveggur?
Frumuveggur er verndar- og styrktarhjúpur utan um frumuhimnuna og þ.a.l. ysti hluti frumurnar, sem hafa hann. Flestar plöntur eru með frumuvegg og nokkrir sveppir og einnig bakteríur. Uppistaðan í frumuveggjum er oftast trefjar úr beðmi eða sellulósa.
Hvað er frumuhimna?
Frumuhimnan umlykur allar frumur og einstök frumulíffæri. Hún sér um að rétt magn sé af réttum efnum í frumunni. Hún dælir inn í frumuna efnum sem hún þarfnast og sleppir þeim sem hún þarfnast ekki. Frumuhimnan er að mestu búin til úr fosfólípíðsameindum.
Hvað er dreifikjarnafruma og hvaða frumulíffæri er hún með?
Tvö fylki lífverja teljast til dreifikjörunga: bakteríur og fornbakteríur.
Dreifikjarnafrumur eru að jafnaði mun minni en kjarnafrumur. Stærsta bakterían sem fundist hefur er Thiomargarita namibiensis. Dreifikjörungar eru elstu þekktu lífsformin. Þeir fjölga sér með einfaldri frumuskiptingu þannig að ein fruma verður að tveim, kynlaus æxlun. Innri gerð dreifkarnafrumu er fremur einföld: Litningur, netkorn, plasmíð, frumuhimna, umfrymi, frumuveggur, slímhjúpur og svipa.
Hvað er umfrymi?
Umfrymi nefnist vökvi sem þekur rýmið milli frumulíffæranna. Umfrymið stjórnar umferð efna innan frumunnar á milli frumulíffæranna og í gegnum frumuhimnuna.
Hvað er hlutverk kjarnahjúpsins?
Þegar fruma er ekki að skipta sér er kjarninn umlukinn kjarnahjúp. Á honum eru göt sem auðvelda för stórra kjarnsýra auk ríbósóma út úr kjarnanum. Hjúpurinn leysist upp við frumuskiptingu en myndast á ný þegar henni er lokið.
Hvað er hvatberi?
Hvatberi er belglaga frumulíffæri sem sundrar fæðuefnum við frumöndun og framleiðir efni sem heitir ATP sem er eina efnið sem frumur geta notað sem orkulind, því eru hvatberar stundum kallaðir „orkuver frumna“. Hvatbera er að finna í flestum kjarnafrumum. Hvatberar hafa líka sitt eigið erfðaefni.
Líffærakerfi dýrsfrumu og plöntufrumu
Dýrsfruma: Hrjút frymisnet, slétt frymisnet, netkorn, kjarnakorn, kjarnahjúpur, kjarni, frymisiflétta, leysibóla, umfrymi, hvatberi og frumuhimmna og deilikorn,
Plöntufruma: Hrjúft frymnisnet, slétt frymnisnet, netkorn, kjarnakorn, kjarnahjúpur, kjarni, frymisiflétta, leysibóla, umfrymi, hvatberi, frumuhimmna, frymisbrú, frumuveggur, stór safabóla og grænukorn
Hvað er hlutverk frymisnets (hrjúft og slétt)?
Hlutverk frymisnets er að sjá um tilflutning efna innan frumunnar. Þetta frymisnet heldur innihaldi umfyrimisins í skorðum og stuðlar að viðhaldi innra skipulags. Hrjúfa frymisnetið lýsir sér þannig að innan þess eru netkorn, en í slétta frymisnetinu eru ekki netkorn. Slétta frymisnetið tekur síðan við vissum efnum frá hrjúfa frymisnetinu til þess að vinna þau enn frekar.
Dýrafruma (merktu inná)
