1 Dio Flashcards
(20 cards)
Zadatak predmeta uvod u Jurisprudenciju
(osnovi opšte teorije prava) je da uvede studenta u osnovne probleme i pojmove prava i države, neophodne za bolje razumjevanje konkretnih pravnih nauka, pozitivnopravnih i istorijskopravnih.
Teorije o pravu
Pravo je tijesno povezano sa državom, tako da je proučavanje prava nemoguće bez istraživanja te uzajamne veze. Pravo spaja svijet stvarnosti i svijet vrijednosti. Ne samo što se pravo različito određuje (kao skup normi, specifičan društveni odnos ili vrijednost posebne vrste) već se izučava na više načina (prirodno pravne teorije, pravni pozitivizam/pozitivno pravo i kombinacija ta dva).
PRIRODNO PRAVNE TEORIJE je teorija koja zastupa gledište da poredak proističe iz prirode, uma, božanskog otkrovenja pa je zbog toga po svojoj suštini apsolutno dobar, tačan i pravedan. Zadatak prava je da stvori moralne razloge za ponašanje koje se zahtijeva pravnim normama.
PRAVNI POZITIVIZAM/POZITIVNO PRAVO zastupa gledište o potrebi pojmovne razdvojenosti prava i morala, da je moralno neutralna teorija o pravu jedino naučno valjana. Pravni pozitivisti su smatrali da pravo treba da bude izučavano objektivno, oslobođeno od svake pristrasnosti i ideologije. Pripadnici ove škole smatraju da ne postoji prirodno pravo kao pravo više od pozitivnog prava.
KOMBINACIJA TA DVA predstavlja sintezu ta dva, sa ciljem uspostavljanja izvjesne harmonije između prava, morala i pravde.
DRUŠTVENE NORME - OBIČAJ, MORAL I PRAVO
Svako ljudsko društvo stvara određene norme kojima se uređuju kako njihovi odnosi tako i odnos čovjeka prema sebi i sopstvenom djelu. Ove društvene norme izviru iz njihovih iskustava, religijskih uvjerenja, filozofskih shvatanja…
Društvena norma predstavlja legitiman zahtjev kojim se od određenih subjekata traži da nešto čine ili ne čine i prijeti im se legitimnim sankcijama ako ne postupe u skladu sa zahtjevima. Legitimnost zahtjeva i sankcije društvene norme proističe iz ovlašćenja subjekta ili grupe subjekata da stvaraju norme takve sadržine. To ovlašćenje proističe iz određenih vrsta društvenih normi – običajnih, moralnih ili pravnih (podjela društvenih normi prema obaveznosti i sankcionisanosti).
Društvene norme se zasnivaju na postojanju sledećih pretpostavki:
- Subjekti koji stvaraju norme (adresanti, pojedinac ili grupa);
- Subjekti kojima su norme upućene (adresati, pojedinac ili grupa);
- Razne mogućnosti ponašanja adresata u društvenim odnosima koji su predmet uređivanja normom i
- Ciljevi koji se žele ostvariti normom.
U osnovi postojanja društvenih normi nalazi se načelo slobode volje (relativna sloboda) tj. svaki subject ima mogućnost izbora – da postupi ili ne postupi po normi. Da bi se subjekat podstakao da poštuje normu predviđena je i odgovarajuća sankcija. Opšta funkcija društvenih normi je u prinudnom uticanju na adresate da se u određenim društvenim odnosima ponašaju ujednačeno tj. da postupe na načine predviđene normama.
Postoje brojna mjerila za klasifikaciju normi: stvaralac normi, postupak stvaranja normi, sankcije i ko ih primjenjuje, sadržina pravnih normi. Shodno tome klasifikuju se na ekonomske, socijalne, zdravstvene, norme čije sankcije primjenjuje neorganizovano društvo ili društvene organizacije. Najvažnija podjela društvenih normi je na običajne, moralne i pravne.
MORAL je skup društvenih normi koje omogućavaju ponašanje ljudi sa aspekta dobra i zla i u vezi s tim, naređuju odnosno zabranjuju subjektima odgovarajuće ponašanje. Svako društvo ima svoje moralne norme koje se mijenjaju sa razvojem društva, ali ne brzo. Poštovanje moralnih normi obezbjeđuje se uticajem javnog mnjenja i putem svijesti pojedinca. Sankcije za povrede moralnih normi mogu biti društvene (moralne osude) ili individualne (griža savjesti). Mnoge moralne norme postaju pravnim. Moral svojim normama predviđa poštovanje prava, a pravo nastoji da ostvari osnovne moralne ciljeve. Razlika između moralnih i pravnih normi je u tome što se moralne norme prihvataju dobrovoljno i izvršavaju iz svijesti i ubjeđenja ljudi, dok pravo ima prinudni karakter.
OBIČAJI su društvene norme koje se ostvaruju u društvu na osnovu ustaljenih navika i koje se formiraju kroz primjenu u dužem vremenskom periodu. To su ustaljena, uobičajena ponašanja ljudi, koja zbog dugog ponavljanja prelaze u naviku i postaju sastavni dio ponašanja i života ljudi. Tada počinje da se smatra da je obavezno da se na isti način ponaša i ubuduće. Sankcije za nepoštovanje običaja su prezir, bojkot, novčane sankcije, pa sve do fizičkog nasilja i čak oduzimanja života.
Razlika između običaja i morala je u tome što se običaji sporije mijenjaju. Isto tako, moral je uvijek vezan za ocjenjivanje ponašanja ljudi, što nije slučaj sa običajima. Zajednička karakteristika morala i običaja je da ih stvara društvo, a njihova primjena se ne ostvaruje prinudom države.
PRAVO predstavlja skup posebnih društvenih pravila čije nepoštovanje sankcioniše država, i to je njegova osnovna razlika od ostalih društvenih normi. Pravo je skup pravnih normi kojim se regulišu oni odnosi koji su bitni i na kojima počiva jedno društvo. Pravne norme postoje paralelno sa ostalim vrstama društvenih normi kojima se utvrđuju pojedine vrste društvenih odnosa. Pravne norme nastaju uglavnom aktivnošću države, koja putem zakonodavnih organa donosi norme. Kod pravnih normi sankcije su unapred predviđene i izvršava ih država aparatom prinude.
PRAVO – POJAM I OBILJEŽJA
Pravo predstavlja skup pravnih normi koje članovi društva primjenjuju svjesni da se to mora činiti, a ne da je to stvar njihove volje (vidi pravo – pod 3). Pravo se razlikuje od drugih vrsta društvenih normi po tome, što ga čine one norme koje su sankcionisane državnom prinudom. Pravo se od drugih društvenih normi razlikuje zbog sledećih obilježja:
INSTITUCIONALNOST prava – pravne norme pretežno stvara država - zakonodavni organi. Donose se posebnim pravnim aktima od kojih su najznačajniji ustav i zakon. U stvaranju prava učestvuju i drugi ustavom određeni državni organi – vlada, najviši sudovi ili nedržavni organi – akcionarska i trgovačka društva, udruženja poslodavaca i zaposlenih, kao i druge duštvene organizacije. Pravo stvoreno od ovih različitih subjekata naziva se podzakonskim pravom.
NORMATIVNOST prava – Normativni dio čine pravne norme, grupisane u pravne ustanove, a ove u pravne grane. Sve grane prava čine pravni sistem. Pravo je sistem normi, pravila o ponašanju ljudi u društvu. Pravne norme sadrže određeni zahtjev kako se treba ponašati u određenim situacijama. Normativnost proističe iz same prirode pravnih normi kao misli o obaveznom ponašanju. Pravna norma predstavlja složenu misaonu cjelinu sastavljenu iz odgovarajućih pojmova, iskazanu jezikom kojom se legitimno traži određeno činjenje ili nečinjenje od nekog subjekta. Te norme pretežno stvara i sankcioniše država.
PRINUDNOST prava – Pravne norme su prinudne norme. Adresati normi su dužni da izvrše ponašanje u normi bez obzira da li to žele ili ne. Primjenu pravnih normi obezbjeđuje država legitimnom upotrebom monopola fizičke sile kojom jedino ona raspolaže. Primjenu sankcija zbog povrede pravnih normi ostvaruju sudovi u predviđenim procedurama. LEGITIMNOST prava – Djelotvornost prava nije moguće ostvariti isključivo prinudom ili prijetnjom. Pravo mora obezbijediti bar minimum uvažavanja od strane adresata koje obavezuje, tj. adresati treba da budu uvjereni u moralnu obaveznost prava kao cjeline.
VIŠEZNAČNOST NAZIVA DRŽAVA I DEFINICIJE DRŽAVE
Glavnu zaslugu za popularizaciju modernog značenja izraza država ima Nikolo Makijaveli koji je u svom djelu Vladalac napisao :Sve države, sve vladavine kojima se upravljalo i upravlja ljudima, bile su ili jesu republike ili monarhije, čime je stvoren zajednički izraz za državu, bez obzira na oblik njene vladavine. Riječju država je označena organizacija koja vrši i kontroliše upotrebu sile nad određenim ljudima nastanjenim na njenoj teritoriji.
Država predstavlja organizaciju koja raspolaže sa monopolom fizičke prinude i stvara pravo u skladu, kako sa svojim potrebama, tako i radi širih društvenih interesa. Država, dakle, raspolaže sa vlašću, kojom ona određuje ponašanje subjekata.
Od mnoštva značenja prema Entoni Gidensu se izdvajaju dva osnovna značenja riječi država:
- Država kao organizacija – država predstavlja jednu od društvenih organizacija (politička ustanova) u sastavu globalnog društva sa težištem na karakteristikama samog državnog aparata;
- Država kao zajednica – država se identifikuje s posebnom političkom zajednicom (narodnom, nacionalnom ili višenacionalnom) - više pažnje se poklanja samoj utemeljenosti države u stanovništvu i uspostavljenim odnosima između onih koji vladaju i onih nad kojima se vlada.
DRŽAVA KAO ORGANIZACIJA – Definisati državu kao društvenu organizaciju znači utvrditi specifična obilježja države u odnosu na druge društvene organizacije pri čemu se akcenat stavlja na organizaciju državnog aparata ili na funkcije koje taj aparat ostvaruje u globalnom društvu. Država se razlikuje od drugih društvenih organizacija sledećim obilježjima:
MONOPOLSKA KONTROLA NAD SREDSTVIMA SILE: Sila je sredstvo specifično za državu. Maks Veber je definisao državu kao ljudsku zajednicu koja u okviru neke određene teritorije polaže pravo na monopol na legitimnu primjenu fizičkog nasilja
TERITORIJALNOST: Države polažu pravo na određenu teritoriju. Uspostavljanjem moderne države precizno se utvrđuju i kontrolišu granice država kao teritorijalnih zajednica. Pod teritorijom neke države, podrazumijeva se onaj prostor na kojem određena država vrši svoju vlast. Na takvoj teritoriji, prostoru neke države, postoje tačno zacrtane državne granice koje oivičavaju jednu državu i pomoću kojih se razdvaja teritorija jedne države, od teritorije druge države.
SUVERENOST: je konačna i apsolutna vlast u političkoj zajednici. Država donosi svoja pravila na vlastitoj teritoriji oslobođena od svakog spoljašnjeg miješanja.
BEZLIČNA STRUKTURA VLASTI: povezuje se sa razdvajanjem političkih prava i obaveza od religije i tradicije. Vlast se zasniva na pravu. Oni koji vrše političku vlast moraju to da čine na zakonit način i u skladu sa javno priznatim procedurama. Oni ne djeluju na ličnoj osnovi već kao nosioci javne funkcije, posebne državne službe. Bezlična struktura vlasti predstavlja povezanost države i prava – državno-pravni poredak.
LEGITIMITET: Ni jedna država ne može da opstane ako se isključivo oslanja na svoje pravo na upotrebu monopola fizičke sile. Stabilna država pretpostavlja da stanovništvo, nastanjeno u okviru njenih fiksiranih granica, prihvata i priznaje njenu vlast. Država je priznata i prihvaćena kao legitimna jer predstavlja stanovništvo unutar svojih granica i ostvaruje njegove interese.
Država, kao društvena organizacija bi se mogla definisati kao osnovna politička organizacija u globalnom društvu, poseban politički aparat odvojen od civilnog društva, koja raspolaže najvišom, suverenom vlašću nad stanovništvom nastanjenim na određenoj teritoriji, utemeljenom na pravu, na legitimnu upotrebu monopola fizičke sile i koja uživa bar minimum podrške vlastitog naroda.
DRŽAVA KAO ZAJEDNICA – Država nije samo poseban aparat političke vlasti već predstavlja i političku zajednicu koja ispunjava određene vrijednosti kako bi se ta politička zajednica mogla legitimno nazvati državom (pravda, sloboda, ljudsko dostojanstvo). – vidi pod 9 – Jelinekovo učenje o tri elementa države.
DRŽAVNA SUVERENOST
se javila kao dvostrani pojam - u vidu pravnog statusa i kao politički koncept. Tvrdnjom da je određena država suverena izražavao se stav o pravnoj poziciji, pravnom statusu te države u svijetu tj. da ta država ne priznaje pravno višeg, da nije podređena niti podvrgnuta drugom obliku pravne zavisnosti od drugih država. Istovremeno, suverenost podrazumijeva da vlast te države posjeduje određene kapacitete – mogućnost da djeluje na određene načine i da izvršava određene zadatke. Razlika između pravnog i političkog pojma suverenosti je u tome što je pravni pojam suverenosti nedjeljiv, a politički pojam se mogao stepenovati.
Sadržinu državne suverenosti čine:
UNUTRAŠNJA SUVERENOST (nadmoćnost državne vlasti u odnosu na sve druge vlasti na vlastitoj teritoriji tj. državna vlast odlučuje o uslovima pod kojim postoje i o načinima djelovanja subjekata i organizacija na njenoj teritoriji – država sprečava i sankcioniše povrede državno-pravnog poretka);
SPOLJAŠNJA SUVERENOST (pravna nezavisnosti državne vlasti u odnosima s vlastima drugih država tj. državna vlast je slobodna u donošenju odluka na vlastitoj teritoriji oslobođena od svakog spoljašnjeg miješanja) i
PRAVNO VRHOVNIŠTVO (ovlašćenje državne vlasti na donošenje najvišeg pravnog akta, ustava, koji tu istu državnu vlast u određenoj mjeri ograničava)
FUNKCIJE DRŽAVE
Država uređuje zajednički život ljudi u globalnom društvu. Donoseći pravne akte državna vlast prinudno usmjerava važne društvene odnose. Tim pravnim aktima država proizvodi određena dejstva u društvu, tj. štiti određene interese i vrijednosti. Poseban značaj imaju sledeće funkcije države:
- FUNKCIJA OSIGURANJA EGZISTENCIJE DRŽAVE I DRUŠTVA: Glavni zadatak države je da garantuje sigurnost na svojoj teritoriji, otklanja spoljnu opasnost i guši unutrašnji otpor njenoj vlasti.
- KLASNA FUNKCIJA: Kroz cijelu svoju istoriju država je štitila interese vlasnika sredstava za proizvodnju, po potrebi silom ili prvenstveno silom. Ta klasna funkcija savremene države se izmijenila ali nije nestala. Savremena država nije interesno neutralna, ali nije ni apsolutno pristrasna prema vlasnicima sredstava za proizvodnju kao u prošlosti.
- FUNKCIJA MIRA: Zadatak države je da obezbijedi poredak mira što obezbjeđuje uspostavljanjem pravnog poretka kojim se ne samo ograničava upotreba sile od strane države već i uređuju odnosi građana i građana sa državom.
- FUNKCIJA OSTVARENJA SLOBODE: Postojanjem pravne sigurnosti, država nam garantuje ostvarenje slobode, pravde i drugih osnovnih ljudskih prava. Pravna sigurnost znači ne samo postojanje jasnih opštih pravnih pravila nego i njihovu primjenu od strane države, kao i utvrđivanje odgovornosti subjekata za njihovu povredu. Država štiti osnovna ljudska prava i osnovne vrijednosti (život, slobodu, svojinu, ljudsko dostojanstvo i druge vrijednosti).
- FUNKCIJA OBEZBJEĐENJA SOCIJALNE SIGURNOSTI:
- FUNKCIJA SARADNJE I INTEGRACIJE: Neophodno je obezbijediti punu saradnju mnogih subjekata u društvu radi zadovoljavanja osnovnih potreba građana. Pravne okvire te saradnje obezbjeđuje država. Istovremeno se tom saradnjom obezbjeđuje i društvena integracija.
PROMJENE DRŽAVNO PRAVNOG PORETKA
Državno-pravni poredak nije statička već dinamička pojava. U svakom trenutku se donose određeni pravni akti, drugi prestaju da važe, uspostavljaju se novi državni organi ili se postojećim organima mijenjaju nadležnosti. Sve ove promjene se vrše po utvrđenim procedurama u pravu i ne utiču značajnije na samu prirodu državno-pravnog poretka.
Značajne promjene u sastavu i funkcijama državno-pravnog poretka se nazivaju REFORME i predstavljaju zakonite promjene koje sprovode za to ovlašćeni organi donošenjem odgovarajućih pravnih akata po utvrđenim pravnim procedurama.
Nezakonite promjene pravnog poretka su državni udar, puč i revolucija.
DRŽAVNIM UDAROM se naziva nezakonita smjena najviših organa vlasti od strane visokih funkcionera iz sastava same vlasti.
PUČ se razlikuje od državnog udara samo po tome što puč izvode niži pripadnici u hijerarhiji državnih funkcionera. REVOLUCIJA je korjenita promjena državno-pravnog poretka. U antičkom i srednjevjekovnom dobu su korišćeni izrazi građanski rat, ustanak, pobune. Revolucija predstavlja novi početak, raskid sa prošlošću: raskid sa njenim političkim i pravnim načelima kao politička revolucija, raskid sa njenom društvenom izgradnjom kao socijalna revolucija, raskid sa duhovnim sadržajima i sistemima vrijednosti kao duhovna i kulturna revolucija.
PRAVNA ORGANIZACIJA DRŽAVE: Riječju država se označava osnovna društvena organizacija s najvišom vlašću u globalnom društvu koja raspolaže legitimnim monopolom oružane moći radi ostvarivanja, kada je to neophodno, i na prinudan način određenih društvenih ciljeva i vrijednosti. Da bi sila postala vlast odnosno sredstvo za učvršćenje društvenog mira i bezbjednosti, neophodno je njeno pravno regulisanje. Pravnim normama se uređuje sastav državne organizacije i njena djelatnost. Državna organizacija je pravna organizacija, pravnim normama se uspostavljaju državni organi i uređuje njihova nadležnost. Država stvara i primjenjuje pravo, a pravo uređuje državnu organizaciju i njenu djelatnost.
TRI ELEMENTA DRŽAVE
JELINEKOVO UČENJE O TRI ELEMENTA DRŽAVE koje je prihvaćeno u međunarodnom i uporednom ustavnom pravu. Jelinek smatra da se država sastoji iz tri konstitutivna elementa koja su dovoljna da bi se određena politička zajednica nazvala državom: državne teritorije, državnog naroda i državne vlasti. (Država je teritorijalna zajednica ljudi sa vrhovnom vlašću).
Teritorija države predstavlja materijalni element države. Riječ je o određenom segmentu zemljine površine, koji uključuje kako njenu unutrašnjost tako i vazdušni stub iznad te površine i morski pojas, ukoliko ta država ima izlaz na more.
Državni narod (stanovništvo) predstavlja lični element države koji čine svi ljudi nastanjeni na njenoj teritoriji, podređeni njenoj vlasti s obavezom na poštovanje njenih pravnih normi. Pored njenih državljana, na njenoj teritoriji se obično nalaze strani državljani, lica bez državljanstva (apatridi) ili sa više državljanstava (bipatridi). Državljanstvo predstavlja trajnu vezu jednog lica sa određenim državnim i pravnim poretkom. Postoje dva osnovna sistema sticanja državljanstva: ius sanguinis – pravo krvi (dijete stiče državljanstvo svojih roditelja) i ius soli – pravo tla (rodjenjem na njenoj teritoriji).Državna vlast povezuje lični i materijalni element države u jedinstvenu teritorijalnu zajednicu ljudi. Vlast treba razlikovati od moći. Moć je sposobnost da se utiče na ponašanje drugih ljudi na način koji oni nisu odabrali. Za razliku od moći, vlast je legitimna, odnosno na normama zasnovana moć i predstavlja pravo da se utiče na ponašanje drugih ljudi, a ti ljudi imaju obavezu pokoravanja subjektu vlasti. Državna vlast je prostorno ograničena na njenu teritoriju. Pod teritorijom neke države, podrazumijeva se onaj prostor na kojem određena država vrši svoju vlast. Državna vlast je vrhovna vlast. Suštinska svojstva državne vlasti su nezavisnost, neprekidnost i nedjeljivost. Nezavisnost znači da državna vlast nije podčinjena nijednoj drugoj vlasti unutar svoje teritorije ili izvan nje. Neprekidnost državne vlasti je svojstvo te vlasti da traje bez obzira što se njeni nosioci mijenjaju. Nedjeljivost državne vlasti znači da je vlast jedna i onda kada se vrši posredstvom više organa (izvršni, zakonodavni, sudski - različiti sistemi podjele vlasti).
DRŽAVNA ORGANIZACIJA I DRŽAVNI APARAT:
Riječju država se označava osnovna društvena organizacija s najvišom vlašću u globalnom društvu koja raspolaže legitimnim monopolom oružane moći radi ostvarivanja, kada je to neophodno, i na prinudan način određenih društvenih ciljeva i vrijednosti. Državna vlast je sila koja se vrši na osnovu i u ime prava. Pravnim normama se uređuju sastav i djelatnost državne organizacije. Državna organizacija je pravna organizacija, pravnim normama se uspostavljaju državni organi i uređuje njihova nadležnost. U sastav državne organizacije ne ulaze fizička lica kao privatna lica već kao javne ličnosti. Društvene tvorevine koje traju nezavisno od promjene ljudi koji ih čine nazivaju se ustanove. Svojstvo ustanove imaju ne samo društvena organizacija u cjelini već i njeni sastavni djelovi, državni organi. Državne organe čine službena lica. Iza tih ljudi postoji društvena stvarnost koja je trajnija od tih ljudi koji je čine. Ta stvarnost je država kao osnovna i suverena društvena organizacija s najvišom vlašću, koja neprekidno traje i pored toga što se mijenjaju i službena lica i građani nad kojima ta službena lica vrše vlast. Državna organizacija se odnosi na sva lica koja vrše državnu vlast, redovno ili povremeno, dok se državni aparat odnosi samo na službena lica koja redovno vrše tu vlast.
Osnovna načela državne organizacije su: načelo hijerarhije, načelo koordinacije i načelo centralnoperifernog povezivanja.
NAČELO HIJERARHIJE znači da se neka cjelina (država), koja se sastoji iz više djelova (državnih organa), raspoređuje tako da izvjesni djelovi stoje više od drugih, u zavisnosti od vlasti kojom raspolažu njeni djelovi (državni organi) – niži organi su podređeni višim, a svi državni organi najvišem državnom organu, nosiocu najviše suverene, državne vlasti. Analogno hijerarhijskoj ljestvici državnih organa, uspostavlja se i hijerarhijska ljestvicaa pravnih akata – na vrhu je najviši pravni akt – ustav, a na dnu najniži pravni akti – razne vrste pojedinačnih pravnih akata. Niži pravni akti moraju biti u skladu sa višim.
NAČELO KOORDINACIJE predstavlja neophodnost saradnje državnih organa koji obavljaju iste ili povezane državne poslove – saglasje kretanja ka istom cilju između nadređenih i podređenih.
NAČELO CENTRALNOPERIFERNOG POVEZIVANJA: Postoji mnoštvo državnih organa koje je moguće razvrstati na razne načine. Pri tome jedni su centralni a drugi necentralni ili periferni. Pravnim propisima se uređuje njihov međusobni odnos (model tih odnosa su centralizacija i decentralizacija) kao i neophodnost i modalitet saradnje državnih organa koji raspolažu istom količinom vlasti a obavljaju iste ili povezane državne poslove.
POJAM I VRSTE DRŽAVNIH OBLIKA
Oblik države je način na koji je ta država organizovana, sastav i veza njenih organa kako među sobom tako i sa narodom (stanovništvom države). Važan činilac koji utiče na organizovanje države je nacionalni činilac, politički činioci (broj i razvijenost političkih stranaka), zatim rasne, kulturne, vjerske, geografske i druge pojave, stepen ekonomskog razvoja, inostrani uticaj.
NAJZNAČAJNIJE SU 4 OSNOVNE VRSTE DRŽAVNIH UTICAJA:
➢ Oblik vladavine (određeni u zavisnosti od načina organizacije šefa države),
➢ Oblik političkog poretka (određeni prema političkom nosiocu suverene državne vlasti),
➢ Oblik državnog uređenja (određeni prema tome da li u jednoj državi postoji jedna ili više državnih
organizacija) i
➢ Oblik državne vlasti (određeni po načinu na koji je organizovano vršenje legislative/zakonodavstva,
egzekutive i sudstva i ustanovljen odnos među njima).
OBLIK VLADAVINE
je određen u zavisnosti od načina organizacije šefa države
Razlikuju se dva osnovna oblika: MONARHIJA I REPUBLIKA
MONARHIJA: je oblik vladavine u kome je šef države(monarh, kralj, car) lice sa izuzetnim privilegijama vezanim za njegovu ličnost a ne za vlast koju vrši kao državni organ. Monarh uživa privilegije pravnei političke neodgovornosti, kao i naslednost i doživotnost. Istorija poznaje razne vrste monarhija: apsolutne – primjer neograničenih monarhija i staleške – primjer ograničenih monarhija. U savremenom razdoblju monarhije su ograničene i razlikujemo ustavnu i parlamentarnu monarhiju. U ustavnoj monarhiji ustavom je propisana kraljevska vlast. To znači da je vlast monarha ograničena time što je pravno obavezan da poštuje ustavne norme. Parlamentarna monarhija je podvrsta ustavne monarhije u kojoj je vlast monarha/kralja još više ograničena. Monarh je primoran da državnu vlast dijeli ili ustupi parlamentu i vladi.
REPUBLIKA: je oblik vladavine u kome šef države nema nikakve lične privilegije, već samo određeni (uži ili širi) obim vlasti. Šef države u republici (koji se obično zove predsednikom republike) je pravno i politički odgovoran. Pravno za određene delikte koje počini (za koje mu sudi najviši redovni sud ili posebna vrsta suda – ustavni sud) a politički odgovoran za politiku koju void (može biti “kažnjen” neizborom na prvim sledećim izborima). Šef države u republici je uvijek izborni organ. Može biti biran posredno ili neposredno. Posredno ga bira skupština ili posebno formiran organ. Mandat predsjednika države obično traje ograničeno vrijeme – 4, 5 ili 7 godina, ali se često postavljaju i ograničenja u pogledu mogućnosti da isto lice bude birano dva ili više puta. Postoje dvije osnovne vrste republika: neograničene i ograničene. Neograničenim republikama se mogu označiti određene diktature, tiranije, totalitarne države gdje šef države dolazi na vlast nasilno i protivpravno. Savremene republike su ograničene republike. Dijele se na predsjedničke (u kojima je šef države ujedno i šef vlade), parlamentarne (u kojima pored šefa države postoji i poseban predsednik vlade odgovoran parlamentu) i mješovite republike (u kojima vlada odgovara i parlamentu i šefu države).
OBLICI POLITIČKOG PORETKA (politički režimi) se određuju prema političkom nosiocu suverene državne vlasti, odnosno u zavisnosti da li državom upravlja, odnosno da li je nosilac političke vlasti narod (većina u državi) ili manjina, pa čak i pojedinac i kakav je odnos državnog aparata i naroda. Oblici političkog poretka su DEMOKRATIJA I AUTOKRATIJA.
DEMOKRATIJA
je politički poredak u kome državna vlast pripada većini naroda, u kome ta većina bira nosioce državne vlasti, vrši kontrolu nad njihovim radom i postavlja pitanje njihove odgovornosti kako za nezakonit tako i za nesvrsishodan rad.
Demokratski sistemi daju svojim građanima ograničenu ulogu u procesima političkog odlučivanja jer je stvarna vlast odlučivanja skoncentrisana u rukama malog broja ljudi – ministara u vladi, visokih civilnih službenika i u izvjesnoj mjeri članova parlamenta ili drugog zakonodavnog tijela. Građani nisu aktivni učesnici u javnim poslovima jer se polazi od uvjerenja da građani nisu dovoljno stručni da shvate šta se krije iza određenih političkih odluka. Zadatak građana se svodi na periodične izbore političkih elita.
VRSTE DEMOKRATIJE: Demokratija se shvata kao vladavina naroda. Učešće građanina u procesima kolektivnog odlučivanja može biti neposredno (neposredna demokratija) ili posredno (predstavnička demokratija). NEPOSREDNA - direktna demokratija je demokratija u kojoj odlučuju oni na koga se odluke odnose (REFERENDUM je pravo svih na pravo glasanja i predstavlja neposrednu demokratiju) a POSREDNA demoratija je demokratija u kojoj mi biramo nekoga da u naše ime donosi odluke.
AUTOKRATIJA
je oblik državnog političkog poretka u kome vlada pojedinac (monarh, tiranin, samodržac) na osnovu svog ugleda, tradicionalnih i religijskih uvjerenja, na osnovu oružane moći kojom raspolaže ali ne na osnovu volje naroda. Pravo na vlast ima prvenstvo u odnosu na pravo na slobodu pojedinca. U takvoj državi je cjelokupno stanovništvo lišeno prava da učestvuje u političkom životu. Oni su podanici a ne građani. Iako državna vlast pripada pojedincu, on se oslanja na manju grupu ljudi (elitu) koja rasplaže monopolom moći kako bi svoje podanike držao u pokornosti, posebno u slučaju pobune. Postepeno je iz vladavine jednog nastala vladavina manjine. Ta manjina je predstavljala vladajuću klasu u društvu. Ipak ta ekonomski vladajuća klasa nije u cjelosti učestvovala u vršenju vlasti. To pravo je pripadalo samo jednom njenom dijelu – manjini. Takav oblik političkog poretka se naziva OLIGARHIJA (od oligou – manjina)
Moderni oblici autokratskih poredaka su AUTORITARNA I TOTALITARNA država
U AUTORITARNOJ državi vlada manjina bez saglasnosti naroda. U autoritarnim državama može postojati i više političkih stranaka ali je taj stranački pluralizam samo prividan jer se u autoritarnoj državi ne teži ukidanju razlika između države i civilnog društva već gušenju opozicije i ograničavanju političkih prava. U autoritarnim državama ne postoji politička opozicija u pravom smislu niti druge političke slobode. Autoritarna država nije pravna država. TOTALITARNA država se odlikuje težnjom ka potpunoj moći. Totalitarizam politizuje svaki vid društvenog i ličnog života, ukidajući civilno društvo i privatnost. Totalitarizam se odlikuje uspostavljanjem državne kontrole nad svim oblicima privrednog života, postojanjem samo jedne zvanične ideologije i jednopartijskim sistemom, obezbijeđenim monopolom nad sredstvima masovnih komunikacija i sredstvima ratovanja, uspostavljenjem policijskog sistema terora…
OBLICI DRŽAVNOG UREĐENJA
su određeni prema tome da li u jednoj državi postoji jedna ili više državnih organizacija. Oblici državnog uređenja su UNITARNA (PROSTA) I FEDERALNA (SLOŽENA) DRŽAVA. UNITARNA – U unitarnoj državi postoji jedinstveni nosilac državne vlasti. Cjelokupnu vlast centralni organi vrše neposredno ili preko preko svojih područnih organa. Na teritoriji unitarne države ne postoji nijedna druga organizacija iste vrste koja bi vršila državnu vlast nad istim stanovništvom. Unitarna država se organizaciono dijeli na teritorijalne jedinice koje nemaju svojstva države. U unitarnoj državi građani su podređeni istom ustavnom režimu i istim zakonima. FEDERALNA država je složena država u kojoj postoji više država članica. Državna vlast je uvijek raspoređena na više centara, na savezni nivo i na nivoe država članica. Pored organizacije savezne države postoje i organizacije država članica. Građani duguju lojalnost kako saveznoj državi tako i državama članicama. Federalizam se određuje kao sistem jedne političke organizacije – zajednice, u kojoj se u jednoj višoj cjelini nalazerazličiti entiteti (jedinice), pri čemu je vlast podijeljena između te cjeline i njenih djelova. Federalizam je organizacioni princip političkog sistema, kojim se izražava podjela vlasti između različitih nivoa (centar – regije), kao i integracija različitih teritorijalnih i društveno-ekonomskih jedinica, kulturnih i etničkih grupa u jednu složenu državu. Za razliku od federalne države, koja nije labav savez nezavisnih država, već složena država utemeljena ustavom kao najvišim pravnim aktom, KONFEDERACIJA predstavlja labav savez država ustanovljen međunarodnim ugovorom gdje postoji pravo veta i pravo secesije nezavisnih država članica.
DECENTRALIZACIJA je zakonom uređena samostalnost teritorijalnih jedinica (opština, regiona) u državi, bez učešća u vršenju vlasti na nivou centralne države.
POJAM OBLIKA DRŽAVNE VLASTI - OBLIK DRŽAVNE VLASTI
je način na koji je organizovano vršenje legislative/zakonodavstva, egzekutive i sudstva i način na koji je ustanovljen odnos među njima.
Osnovni oblici državne vlasti su (s obzirom na stepen krutosti ili elastičnosti u uzajamnim odnosima zakonodavstva, izvršne vlasti i sudstva razlikuje se više sistema podjele vlasti:): PREDSJEDNIČKI SISTEM, PARLAMENTARNI SISTEM, MJEŠOVITI SISTEM I SKUPŠTINSKI (KONVENTSKI) SISTEM – švajcarski model.
PREDSJEDNIČKI SISTEM
je sistem vlasti u kome je na čelu izvršne vlasti pojedinac / jedno lice – monocefalna egzekutiva (ustanovljen Ustavom SAD): Oblik sistema vlasti u kome je javna vlast podijeljena na više nosilaca tako da ni jedan od njih ne bude u položaju da prekorači svoju ustavnopravnu nadležnost odnosno da ostane u njenim okvirima. Cjelokupna državna vlast je raspodijeljena na tri funkcije: zakonodavna funkcija (vlast) – Kongresu, izvršna – predsjedniku (pojedinac/jedno lice koje bira narod na demokratskim izborima) a sudska funkcija – sudstvu. Kongres se sastoji od opštepredstavničkog doma i Senata. Pravni akt (zakon) je donijet samo kada ga usvoje oba doma kongresa. Predsjednik ima pravo veta na zakon usvojen u oba doma Kongresa. Predsjednički veto nema apsolutni/bezuslovni već suspenzivni/odlažući karakter. Da bi zakon na koji je predsjednik stavio veto ponovo bio izglasan, treba da u oba doma ima 2/3 većinu, što je teško postići. Stoga je mala razlika između odlažućeg i bezuslovnog veta (suspenzivnog i apsolutnog veta). Kongres svojim ovlašćenjima vrši kontrolu nad radom izvršne vlasti, ima izvjesna prava u postavljanju visokih državnih funkcionera (da postavlja pitanja i spriječi, ali nikada ne imenuje umjesto predsednika, određeno lice na visoku državnu funkciju). Kongres može obrazovati istražne odbore radi uvida u valjanost rada kako izvršne vlasti tako i drugih institucija Sistema.
Podjelom državnih funkcija je izvršena podjela vlasti sa istim stepenom političkog autoriteta uz načelo o uzajamnom ograničavanju vlasti (kočnica i ravnoteža). Na taj način, uzajamnim ovlašćenjima u sistemu kočnica i ravnoteža jedna vlast obuzdava drugu i obrnuto.
Sudska vlast je nezavisna i značajna grana državne vlasti na čijem vrhu se nalazi Vrhovni sud i koja stoji u istoj ravni sa nosiocima zakonodavne i izvršne vlasti.
PARLAMENTARNI SISTEM
podjele vlasti je sistem u kojem zakonodavna vlast pripada parlamentu, čiji se članovi biraju glasanjem. Izbori se održavaju u redovnim vremenskim razmacima uz učešće dvije ili više političkih stranaka. Izvršna vlast je bicefalna (ima dva nosioca). U zavisnosti od toga da li je monarhija ili republika te dvije izvršne vlasti su monarh/predsednik republike (šef države) i vlada. Parlamentarizam karakteriše promjenljiva parlamentarna egzekutiva. Šef države je pri tome stabilan dio egzekutive, dok vlada to nije. Vlada proizilazi iz parlamentarne većine i čine je ministri i ministri bez portfelja sa predsjednikom vlade odnosno premijerom na čelu. Parlament može pozvati na odgovornost vladu u cjelini ili pojedine ministre a vlada može predložiti raspuštanje parlamenta (formalno to obavlja šef države) odnosno raspustiti parlament. Narod je taj koji na prevremeno raspisanim izborima odlučuje da li će podržati stav vlade ili opozicije. Vlada je nosilac zakonodavne inicijative u parlamentu. Najveći broj usvojenih zakona u parlamentu su dijelo vlade. Odnosi između parlamenta i vlade se zasnivaju na međuzavisnosti. Pri tome se teži njihovoj ravnoteži. Osnovna načela parlamentarnog sistema podjele vlasti su: ravnopravnost legislative i egzekutive, saradnja između te dvije vlasti i postojanje sredstava uzajamnog uticaja jedne vlasti na drugu.
U ovom sistemu nosioci sudske funkcije su nezavisni.
MJEŠOVITI SISTEMI (Francuska)
: podjele vlasti su nastali kombinacijom elemenata predsjedničkog i parlamentarnog sistema podjele vlasti. Iz predsjedničkog je preuzeta institucija jakog predsjednika sa širokim ovlašćenjima. Istovremeno je sačuvana institucija vlade odgovorne parlamentu. Predsjednik republike u mješovitim sistemima je organizaciono i funkcionalno nezavisan i od parlamenta i od vlade. Bira ga narod na opštim izborima ili posebno izborno tijelo. Vlada je odgovorna i parlamentu i predsedniku republike. Iako u mješovitim sistemima vlasti postoji bicefalna izvršna vlast (šef države i vlada) vlada se nalazi u sjenci šefa države pa se ta bicefalnost približava monocefalnosti. Mješoviti sistemi podjele vlasti nisu homogeni što je uslovljeno stepenom razvijenosti jedne zemlje, njenom veličinom, političkom kulturom, brojem kvalitetnih stranaka itd.
KONVENTSKI/SKUPŠTINSKI SISTEM (postoji samo u Švajcarskoj)
je sistem vlasti u kome je skupština najviši organ vlasti i nijedan drugi državni organ joj ne može biti ravan. To je oblik vlasti koji po;iva na principu jedinstva vlasti. Skupština je istovremeno najviše zakonodavno i izvršno tijelo a izvršna vlast (egzekutiva) nema i ne može imati sopstvenu volju različitu od volje skupštine (sudovi su nezavisni organi prema ovom modelu vlasti). Direktorijat je kolektivni i kolegijalni organ izvršne vlasti. Odluke donose njegovi članovi većinom glasova. U tom organu nema hijerarhije, svi članovi su jednaki. Direktorijalni tip organizacije izvršne vlasti je monistički. Sve poslove izvršne vlasti vrši jedan organ bez obzira što se taj organ sastoji od više lica – Savezni savjet (najviši direktorijalni i izvršni organ) koje bira Savezna skupština.
