Ekspresjonizm Flashcards
(39 cards)
Słowem “ekspresyjnym” określamy zjawiska o wyjątkowej sile działania, choć sam termin – w ścisłym znaczeniu – odnosi się do wszelkiego wyrażenia myśli w formie zewnętrznej
Słowo “ekspresja” zakłada więc wyjątkowo wyrazistą formę działania, ale określenie “ekspresjonizm”, odnoszące się do zjawisk w sztuce, oznacza coś więcej. Ekspresjonizm jest pewnym powtarzającym się zjawiskiem w sztuce, pewną tendencją, która występuje prawie zawsze w okresach szczególnego zamętu, zagrożeń, albo u artystów nadwrażliwych, boleśnie reagujących na najgorsze strony rzeczywistości. Należy jednak zdecydowanie odróżnić elementy ekspresjonizmu w dawnej sztuce, pojedyncze ekspresjonistyczne dzieła od protoekspresjonizmu i ekspresjonizmu właściwego jako zjawisk w sztuce XX wieku. niekiedy artysta pragnie przekazać jakieś szczególne emocje poprzez celowo zastoso- waną ostrość wyrazu bądź deformację; zdarzało się to od zarania dziejów, Na przełomie XIX/XX w. można zauważyć jakby zagęszczenie takich postaw, wywoła- nych przez wzrastające poczucie tragizmu życia, jego brutalności i nędzy. Jeszcze nie ześrodkowana w zdecydowany kierunek posługujący się określoną ideologią, ten- dencja ta miała swoich wybitnych przed- stawicieli nie tylko w wymienionych wyżej artystach. Wraz z modernizmem fala przy- biera na sile i krystalizuje w określoną po- stawę artystyczną, zwłaszcza w kręgu kul- turowym języków germańskich, tworząc tym samym historycznie określony prąd. Występuje on w sztuce niemieckiej między 1905 a 1922, wyróżniając się wzmożeniem ekspresyjnych środków wyrazu i specyficz- ną filozofią.
W 1905 roku w Dreźnie powstała grupa Die Brücke - Most.
Założyli ją Fritz Bleyl, Ernst Ludwig Kirchner, Erich Heckel, Karol Schmidt-Rottluff. Potem dołączyli Emil Nolde, Cuno Amiet i inni. jako nazwę obrali słowo Die Brücke, most, Ponieważ pragnęli „łączyć” podobnie myślących twórców, zainteresowanych w nowej, silnej ekspresji, nastawionych bardziej na „wewnętrzny świat”, niż na odtwarzanie natury. Korzystając z nowo odkrywanej sztuki egzotycznej i tradycji gotyckiej, wprowadzali do swej sztuki deformacje przedmiotów i postaci silniejsze, niż jakikolwiek kierunek artystyczny ostatnich kilkuset lat. Ale w przeciwieństwie do Cezanne’a, który deformował kształt ludzki dla uzyskania doskonałej kompozycji form, ekspresjoniści niemieccy czynili to dla wyładowania nurtujących ich pasji, dając upust buntującym się przeciwko maszynowej cywilizacji instynktom. Grupa utrzymała się do roku 1913 i była raczej stowarzyszeniem niż zrzeszeniem. Artyści używali jednej wspólnej pracowni. ożywioną działal ność w Niemczech rozwijało nieformalne ugrupowanie Studentów Wydziału Architektury Wyższej Szkoły Technicznej w Dreźnie, założone w 1905. Porzucając projek- towanie dla malarstwa chcieli pokazać światu sztukę nową, daleką od jakiejkol- wiek sztuczności. Malarzem o dużym autorytecie wśród kolegów był Ernst Ludwig Kirchner, któremu towarzy- szyli Erich Heckel, Karl Schmidt-Rottluff i Fritz Bleyl, samoucy w zakresie malar- stwa. Wspólnotę swą nazwali,,Die Brüc- ke”-„Most”; nazwa miała zwrócić uwa- gę na konieczność łączności ze wszystkim, co nowatorskie, a zwłaszcza z podobnymi tendencjami artystycznymi innych krajów, głównie Francji. Podniesienie znaczenia emocji osobistej malarza i uwolnienie for- my i koloru od roli służebnej wobec mode- la, dokonane przez Gauguina i van Gog- ha, miało bowiem wpływ nie tylko na ma- larstwo francuskie, ale również na owych młodych gniewnych, którzy poza tym in- teresowali się jeszcze kulturami prymityw- nymi, a zwłaszcza odkrytą wówczas sztuką Afryki. Uprawiali malarstwo, grafikę i rzeźbę w drewnie. Źródło ich sztuki były różnorodne: filozofia Nietzschego, literatura Strindberga i Dostojewskiego, niemiecki gotyk, renesans i romantyzm, postimpresjoniści, zaś bezpośrednio wpływ Muncha i fowistów. Mimo tak wielu źródeł, twórczość artystów z Die Brücke jest wyjątkowo jednolita i chyba najbardziej konsekwentna. Po roku pra- cy cały zespół, poza Noldem, prezentował pewne cechy wspólne. Ich styl” charak- teryzował się mocnym, ostrym rysunkiem oraz formą uproszczoną w imię wydobycia elementów ekspresyjnych. Farba początko- wo kładziona w sposób pointylistyczny, punktami, później pokrywa obraz dużymi, świetlistymi płaszczyznami dla uzyskania jak najsilniejszego wyrazu. Dla zwiększenia ekspresji malarze zastrzegli sobie prawo deformowania natury. W sumie było to malarstwo literacko dramatyzowane, in- stynktowne i subiektywne, czerpiące doda- tkowe inspiracje z masek rzeźb murzyń- skich, rysunków dzieci, sztuki ludowej. W latach 1910-11 członkowie grupy przenoszą się do Berlina, gdzie po dwóch latach, ze względu na we- wnętrzne rozdźwięki, zespół się rozpada. Grupa przestała istnieć w 1913 roku
Erich Heckel, Młyn w Dangst
Obraz sprawia wrażenie malowanego pośpiesznie, pod wpływem bardzo silnych emocji. Przykre przeżycia rzutują na formy świata widzianego, deformując go, udziwniając, intensyfikując. Obraz jest brutalny, pełen niepokoju. Sprawia to dysonansowe zestawienie barw o krańcowym nasyceniu, o grubej fakturze, nakładanych gwałtownymi uderzeniami pędzla w taki sposób, że w wielu miejscach prześwieca malowane płótno. Mimo posługiwania się barwami czystymi, artysta zastosował czarne, grube linearne formy zakłócające czystość, świetlistość powierzchni płótna. Wprowadzają one skontrastowanie walorowy, wiążą, spalają konstruktywnie plamy barwne
Emil Nolde (1867 - 1956)
Obrazy artysty należą do najbardziej drastycznych w historii ekspresjonizmu. Jest to świat przykry, bolesny, świat obsesji, namiętności, ciemnych instynktów ujawnionych z pasją i furią. Deformacja postaci ma charakter groteskowy i karykaturalny. Ten pełen pesymizmu mistyk i wizjonier, bruta- Iny, ale i świetny w niezwykłych zestawie- niach barwnych swych ciemnych obrazów, odbijał od tryskających żywotnością in- nych członków Mostu, zwłaszcza od Maxa Pechsteina, który przyłączył się do nich w 1906 i Keesa van Dongena, fowisty, wy- stawiającego z nimi od 1908.
Dla dziejów ekspresjonizmu ważne było międzynarodowe środowisko Berlina,
Gdzie od 1910 roku wokół czasopisma, galerii i klubu o nazwie Der Sturm - Burza gromadzili się artyści, muzycy i literaci z całej Europy
Jednym z najbardziej znaczących dla środowiska berlińskiego artystów był Austriak Oskar Kokoschka (1886 - 1980),
Twórca świetnych psychologicznych portretów. Ekspresjonizm tych portretów polega na podkreśleniu psychicznego życia modela, widoczny jest w prowadzeniu pędzla pozostawiającego zawiłe, kręte ślady, w tonacji głębokiej, ciemnej. Jednym z artystów wylansowanych przez Waldena był Oskar Kokoschka (1886-1980), pochodzący z kręgu ekspre- sjonistów wiedeńskich. Jego pierwszą zna- czącą pracą był cykl 8 ilustracji do własnej książki Die traumenden Knaben (Marzący chlopcy 1908), przypominających nieco w nastroju twórczość Picassa z okresu błę- kitnego. Ale nawet te przepojone nostalgią litografie były za śmiałe dla wiedeńskiej publiczności. Po wystawieniu przez niego. dwóch sztuk scenicznych, satyrycznej ko- medii i krwawego dramatu, wzburzona opinia zmusiła Kokoschkę do opuszczenia Austrii. W 1910 zostaje zaproszony do współudziału w pracach Sturmu. Kokoschka, podobnie jak jego dwaj wspomniani koledzy z Błękitnego Jeźdźca, brał udział w wojnie i kiedy w 1917 pode- słano go rannego do Drezna dla odzyska- nia sił, miał do tego stopnia zrujnowane nerwy, że zyskał przydomek Szalonego. Z tego okresu pochodzą najbardziej poru- szające jego obrazy, jak Kobieta w błęki- tach 1919 czy Martwa natura z jagnięciem. Po kilku latach, odbywszy długą podróż po Europie, skupił się na pejzażu pra- wie zawsze widzianym z wysokiego pun- ktu, zawsze świetlistym, z dużą ilością błę- kitu, gdzie ziemia traktowana jest jak plas- tyczny materiał układający się w niespo- kojne fałdy. W latach hitleryzmu, uznany za malarza „wynaturzonego”, namalował Autoportret w charakterze artysty zdegene- rowanego (1938) i wyjechał do Anglii. W okresie II wojny dał wraz swym poglądom w gorzkich, pełnych tragizmu pracach.
Monachium, gdzie spotykała się awangarda Europejska w 1911 roku powstała międzynarodowa grupa Der Blaue Reiter– Błękitny Jeździec
z udziałem między innymi Rosjanina Wassily Kandinsky’ego, czeskiego pisarza i grafika Alfreda Kubina, Niemców Franza Marca, Augusta Macke, kompozytora i malarza Arnolda Schönberga. Do grupy dołączył w rok później Szwajcar Paul Klee. Błękitny Jeździec (Der Blaue Reiter) stał się potężnym, choć nieformalnym ugrupowaniem, którego członkowie repre- zentowali przekonanie o potrzebie odno- wienia sztuki drogą eksperymentu i swobo- dnej ekspresji. W almanachu Kandinsky pisał o wzajemnych związkach między muzyką a malarstwem i o „konieczności wewnętrznej” rządzącej twórcą, Thomas von Hartmann o „anarchii w muzyce”, Arnold Schönberg o związkach muzyki z tekstem pieśni. Wypowiadali się również- Franz Marc, August Macke i inni. Wszyscy nie wykluczali możliwości istnienia obok abstrakcji, wielkiego realizmu”. Według Marca sedno poglądów estetycznych Błękitnego Jeźdźca stanowiła świado- mość istnienia wewnętrznej, duchowej stru- ktury świata, do której twórca musi do- trzeć. Sekundował mu w tym Macke uznając formę plastyczną za wyraz tajemni- czych sił rządzących mikro- i makrokos- mosem. Pismo ilustrowano licznymi repro- dukcjami, także rysunków dzieci i „prymi- tywów”.
Wspólną działalność tego niesłychanie prężnego i reprezentatywnego dla kultury europejskiej zespołu kończy wybuch I woj- ny światowej. Marc i Macke giną na fron- cie, a inni członkowie Stowarzyszenia, roz- proszeni, szukają indywidualnych rozwią- zań. Kandinsky stracił godnego towarzy sza i przyjaciela we Franzu Marcu (1880- 1916), z którym łączyły go przekonania dotyczące duchowego znaczenia i roli sztu- ki, a także symbolicznej funkcji koloru, choć w tym punkcie poglądy Marca były bardziej „biologiczne”, niż abstrakcyjnie myślącego Kandinsky’ego. Grupa popierała rozwój wszystkich dyscyplin sztuki i wszystkich młodych kierunków. Artystów łączyło zerwanie z odtwarzaniem wyglądu świata, typowy dla ekspresjonistów subiektywizm, czerpanie ze sztuki ludowej, dziecięcej i, prymitywnej, średniowiecznej. Szukali powiązań między malarstwem, muzyką, literaturą. W dziełach wiele jest romantyzmu, poetyki, środki wyrazu są subtelne i złożone. I wojna światowa zamknęła dzieje Błękitnego Jeźdźca.
Wpływ i wojny światowej na sztukę
Wielu artystów zginęło na froncie, wielu stało się inwalidami wojennymi. bezsens i okrucieństwo wojny, zdemaskowanie fałszywych idei zrodziło sztukę buntowniczą o akcentach antymilitarystycznych i antyburżuazyjnych. Bunt był tym silniejszy, że nadzieje artystów ma przybliżenie czasu braterstwa między narodami, na pokój nie ziściły się. Znów powstawały twórcze stowarzyszenia i grupy.
Novembergruppe
Utworzona w Berlinie w 1918 roku. Sztuka ekspresjonistów wzbogaciła się o radykalne akcenty społeczne i polityczne. Nowością było dążenie, by przybliżyć sztukę ludowi, zwłaszcza robotnikom. W tym celu organizowano odczyty, koncerty i dokształcające kursy. Architekci projektowali robotnicze osiedla i w nowoczesnym budownictwie widzieli możliwość poprawy społecznego bytu. Nazistowskie represje doprowadziły do rozwiązania grupy.
Otto Dix, Georg Grosz, Max Beckmann
Malowali obrazy właściwe ekspresjonizmowi, ale mówiący o sprawach świata istniejącego obiektywnie, a nie o dramacie dziejącym się w duszy artysty kropka w późniejszym czasie związanie byli z nurtem Nowej Rzeczywistości, programowo przeciwstawiającej się fantastyce, mistyce i introspekcji ekspresjonistycznej. Jako pierwsi spostrzegli zagrożenie świata ludzkiego przez maszynę i w niektórych kompozycjach ukazywali absurdalne, zmechanizowane formy. Dix i Grosz reprezentowali również dadaizm na gruncie niemieckim, ale w przeciwieństwie do dadaistycznej “antysztuki”, ich celem była walka z militaryzmem, z niesprawiedliwością społeczną. Stosowali nowe techniki: kolaż, montaż i fotomontaż.
Otto Dix (1891 - 1969)
Pochodził z rodziny proletariackiej, co związało jego twórczość z problematyką społeczną. Do II wojny światowej jego pracy malarskie i graficzne były protestem przeciwko wojnie i wynaturzeniom społecznym. 1934 roku zakazano wystawienie jego prac, w 1939 był aresztowany i więziony za radykalne, antynazistowskie przekonania. Po II wojnie zwrócił się ku mistyzmowi, ku tematyce biblijnej.
Georg Grosz (1893 - 1959)
Był przede wszystkim grafikiem, znanym z ostrych satyrycznych cykli, z plakatów, fotomontaży, kolaży. Zajmował się także malarstwem. Uczestniczył w rewolucji 1918 roku. Przez całe życie pozostał wierny swemu programowi zwalczania sztuki elitarnej odcinek niedostępnej masom, nieodzwierciedlającej życia. Piętnową negatywne zjawiska społeczne, walczył z militaryzmem i nacjonalizmem. Jego sztuka miała posłannictwo społeczne, a główną bronią w ideologicznej walce była ironia, szyderstwo, kpina, groteska. W 1932 roku emigrował do Stanów Zjednoczonych.
Max Beckmann (1884 - 1950)
Był szczególnie wrażliwy na najgorsze, najciemniejsze strony czasów, w których żył. Tragedia, które uwiecznił swych wczesnych pracach, były dla niego symbolem nieustannej tragedii przeżywanej przez całą ludzkość. Cała jego twórczość to katastroficzny, pesymistyczny obraz ludzkich dziejów. Jak wielu innych artystów niemieckich musiał wyjechać z kraju. Pod koniec życia tworzył tryptyki o symbolice niejasnej, wielowarstwowej.
Hans Poelzig, wnętrze Hali Ludowej we Wrocławiu
To ogromne wnętrze przykrył kopułą, który jest stalowy żebra, widoczne bez żadnej osłony, stanowią o dynamice przestrzeni kropka światło wpada tu przez pasy okien umieszczonych w kopule, zaś środkowy pierścień kopuły jest ciemny.
Hans Poelzig, gmach teatru w Berlinie
Koncepcja teatru nawiązywała do starożytności: scene, orchestra i otaczające ją półkolem miejsca dla widzów. Noc całością wznosi się wielka, rozjarzona światłami kopuła, pokryta dekoracyjnymi formami w kształcie stalaktytów. Cała przestrzeń jest dostosowana do nowoczesnych koncepcji i inscenizacyjnych.
Erich Mendelsohn, obserwatorium Einsteina w Poczdamie 1921
Jest to niezwykła bryła, obłymi, miękkimi, a zarazem dynamicznymi kształtami przypominająca twór natury.
Erich Mendelsohn (1887 - 1953)
Ulubionymi formami artysty były krzywizne, łuki, wygięty płaszczyzny. Silnie zaznaczał kierunki i linearnie podkreślał krawędzie płaszczyzn. Emigrował z kraju i ostatecznie osiadł w USA
Cechy ekspresjonizmu
Obrazy są oparte na dysonansowych zestawieniach barw, walorów, kształtów. Gama składa się albo z nasyconych barw zestawionych nieharmonijnie, albo jest ściemniona, przybrudzona. Barw nie miesza się na palecie. Dużą rolę w obrazie odgrywa czerń. Nie spotyka się iluzji przestrzeni, a jeśli sugeruję się przestrzeń, to zestawieniem barw i kształtów, a nie perspektywą. Nastrój dzieł ekspresjonistycznych jest ciężki, ponury, przytłaczający, męczący. Deformacje, przykre dla oka, działają celowym zgrzytem, budzą skojarzenia przykre gdyż przekazują przykre przeżycia. Jest to więc sztuka głęboko symboliczna, odzwierciedlająca stany duchowe: wewnętrzne opuszczenie, lęk przed śmiercią, tajemnice cierpienia. Ekspresjonizm jest krzykiem buntu, wstrętu, negacji, rozpaczy. Są to doznania bardzo intensywne i destrukcyjne. Ekspresjonizm przybiera niekiedy formę groteski, ponurego żartu, kiedy indziej wyraża się melancholią, zwątpieniem. zawsze mówi o tym, co trudne i bolesne w ludzkim życiu.
Niemcy odegrały szczególną rolę w dziejach ekspresjonizmu
Ruch ten wyraził narodowy nurt sztuki, w której zawsze istniały tego rodzaju tendencje. Grupy i zrzeszenia w Dreźnie, Berlinie, Monachium otwarły się na przyjęcie wszystkich nowych zjawisk w sztuce, skupiały artystów ze wszystkich stron Europy kropka przez organizowanie wystaw ich dzieł, przez stworzenie międzynarodowych ognisk twórczych, a więc przez sztukę, przyczynili się artyści niemieccy do budowania braterstwa między narodami kropka wszyscy byli przeciwko wojnie i dlatego stali się ofiarami nazizmu: zabroniono im tworzyć, usuwano ze stanowisk na wyższych uczelniach, konfiskowano dorobek twórczy, wielu musiało emigrować na skutek prześladowań. Uwieńczeniem absurdu tych lat stało się zorganizowanie przez reżim hitlerowski wystawy “Sztuki zdegenerowanej”. Wydarzenie to ostatecznie zamknęło rozwój ekspresjonizmu w Niemczech.
Cechy wspólne fowizmu i ekspresjonizmu
Mają swoje źródło w sztuce XIX wieku: symboliści zakwestionowali obiektywizm i rzeczowość realistów, a impresjoniści i neoimpresjoniści wyzwolili kolor i zrewolucjonizowali formę artystyczną. Twórczość Vincenta van Gogha Paula Gaugina i cała sztuka w doby secesji były zdecydowanym przejściem od oglądania świata to wdrażania jego znaczeń. Secesja godziła symbolikę i użytkowość, problemy życia i śmierci, dekoratywność , ekspresjonistyczną introspekcją. Formę charakteryzowały to stylizacyjne to syntetyczne uproszczenie, linaryzm i płaszczyznowość. Na tym tle doświadczenia fowistów i ekspresjonistów nie wydają się aż tak rewolucyjne.
Diego Rovera (1886 - 1957)
Po studiach w Meksyku odbył podróż do Europy i w Paryżu zetknął się z międzynarodowym środowiskiem twórczym kropka wrócił do kraju z gotowym już programem stworzenia narodowej szkoły malarstwa, opartej na tradycjach sztuki Majów, Azteków, sztuce hiszpańskiej i ludowej. Pierwsze wielkie dzieło stworzył w 1922 roku dla uniwersyteckiego teatru Bolivar, następnie freski dla Sekretariatu Stanu Wychowania Publicznego przedstawiające pracę meksykańskiego ludu i sceny z rewolucji. Szczególnym pięknem odznaczają się alegoryczne freski dla Państwowej Szkoły Rolniczej w Champingo. Formy są zwięzłe, miękkie, silnie uproszczone; modelunek bryły lekki. Treścią malowideł są tajemnicze związki człowieka z żywiołami przecinek z ziemią, stawanie się, życie, narodziny, śmierć. W wymienionych dziełach zaskakujący sposób działają koliste okna wykorzystywane jako znaczeniowy i formalny element kompozycji. W Pałacu Narodowym w Meksyku powstały malowidła o treści historycznej, ukazujące dzieje ziemi meksykańskiej od scen przedstawiających życie Azteków poprzez podbój przez najeźdźców hiszpańskich aż po czasy współczesne. Do sztuki dawnej nawiązywał nie tyle formą artystyczną, co problematyką. Jedynie jego malowidła historyczne i mozaiki gęstością form, natłoczeniem szczegółów na całej płaszczyźnie nawiązują do tradycji reliefów prekolumbijskich i Broku w meksykańskiej architekturze kropka świadectwem tradycji i zarazem wyrażeniem ducha narodowego jest problem krwawej walki i motyw śmierci – często przedstawianej w postaci szkieletu.
Ekspresjonizm meksykański
Początki współczesnego malarstwa Meksyku przypadły na okres wojny domowej, w którą przekształciło się rewolucja narodowa lat 1910-1914,no okres z zamętu, niepokojów i walk, przemian społecznych i gospodarczych. Wszyscy artyści byli po stronie rewolucyjnych zmian i programowo otworzyli sztukę dla ludu, dla całego narodu kropka takie założenia mogły znaleźć urzeczywistnienie tylko w sztuce monumentalnej, dostępnej wszystkim, dlatego ważniejsze realizacje dokonywały się nie w malarstwie sztalugowym, a w ogromnych malowidłach i mozaikach związanych z architekturą gmachów użyteczności publicznej. Wszyscy ekspresjoniści meksykańscy byli świadomymi twórcami narodowej Szkoły malarstwa. Zapoczątkowali sztukę monumentalną, wyrosło na podłożu rodzimych tradycji i przeznaczoną dla ludu kropka byli artystami rewolucyjnymi, zaangażowanymi politycznie i społecznie. Ich sztuka miała za zadanie budzić świadomość narodową poprzez znajomość własnej historii, walczyć o sprawiedliwość i wolność. Dzieje narodu, jego walki, problem życia, śmierci, miłości, cierpienia, przekazywane były z reguły w formie symbolicznej, alegorycznej, a zarazem czytelnej dla wszystkich, gdyż był to język symboli nierozerwalnie związanych z całą kulturą i historią Meksyku kropka ta sztuka gwałtowna, heroiczno, mogła się spełnić w wielkiej przestrzeni, dlatego została włączona w codzienne otoczenie człowieka
José Clemente Orozco (1883 - 1949)
Był również malarzem ludu, dziejów narodu i rewolucyjnych przemian. jego dzieła reprezentują sztukę gwałtowną, mroczną, żarliwą, pełną siły, o uderzającym, bezpośrednim działaniu. Heroiczne postacie są symbolem buntu, walki, czynu, formy są ostre, gesty uwznioślone. Dużą rolę w obrazach odgrywa światło: podkreśla, opisują bryłę, jest świetlną materią.
David Alfaro Siqueiros (1896 - 1975)
Był uczestnikiem rewolucji narodowej kropka od początku związał swe malarstwo z działalnością polityczną i społeczną, za którą był wielokrotnie więziony kropka uciekając przed prześladowaniami często przebywał za granicą. Walczył w Hiszpanii w okresie wojny domowej kropka jego sztuka jest równie bezkompromisowa i gwałtowna jak życie. Potężne, dynamiczne, “barokowe” formy zdają się rozsadzać ramy architektury, podporządkowując je sobie. Charakterystyczne dla tego artysty są zaskakujący iluzjonistyczny efekty, bliskie barokowym, wykorzystujące prawa perspektywy – przede wszystkim skośnej kropka dzięki nim, dzięki monumentalnym rozmiarom, dynamicznemu ruchowi w kompozycji zatraca się materialność i płaskość ścian kropka malowidła zdają się wylewać z płaszczyzny. Artysta eksperymentował również w dziedzinie technik ściennych, zrezygnował z klasycznego fresku na korzyść nowych materiałów.
