FILON Flashcards
(9 cards)
Głównym przedstawicielem synkretycznej żydowsko-greckiej filozofii był Filon.
Jego system,
zbudowany przy pomocy greckich pojęć, ale na podstawie wierzeń żydowskich, powstał wcześnie, już na
początku I w. n. e. Stał się prototypem systemów swej epoki
i przyczynił się najwięcej do tego, że wschodnie motywy przeniknęły spekulację grecką w jej ostatniej
fazie.
ŻYCIE I PISMA.
Filon, Żyd z Aleksandrii, urodził się około 25 r. p. n. e., a zmarł ok. 50 r. n. e.
Wiadomo o nim, iż jako wysłannik aleksandryjskiej gminy żydowskiej jeździł w 40 r. do Rzymu w
poselstwie do cesarza Kaliguli. Liczne jego dzieła, których wykaz podał Euzebiusz, w przeważającej
części zachowały się. Od pism czysto filozoficznych, mało samodzielnych, zapewne młodzieńczych,
ważniejsze są pisma późniejsze, redagowane w postaci komentarzy do Pięcioksięgu; noszą one tytuły:
Legis allegoriae, De sacrificiis Abeli et Caini, De Cherubim, Quod Deus sit immutabilis, De confusione
linguarum i in
POPRZEDNICY.
Filon był z jednej strony przedstawicielem teologicznej tradycji żydowskiej, z drugiej
zaś podlegał wpływowi greckiej filozofii, na której dalszy rozwój potem sam wybitnie oddziałał. Z
doktryn greckich zwłaszcza Platońska i pitagorejska, ale także i stoicka wpłynęły na niego.
Jego próba spojenia greckich i żydowskich elementów miała już poprzedników wśród Żydów, przede
wszystkim w osobie Arystobula, Żyda greckiego żyjącego w połowie II. w. p. n. e., który stosował
filozofię grecką do egzegezy Pięcioksięgu, oraz nieznanego autora pisma o Mądrości Salomona, który
przejęty był doktrynami Platońskimi, stoickimi i Heraklitejskimi.
- DUALIZM i MONIZM.
Filon należał do tych, którzy mieli jeden tylko przedmiot
prawdziwego zainteresowania: Boga. On bodaj pierwszy wyraźnie sformułował zadanie filozofii jako
poznanie Boga. Świat interesował go jedynie jako dzieło Jego i objawienie. Ale między Bogiem a
światem leżała dla ówczesnej myśli przepaść. Myśl ta była na wskroś dualistyczna. Bóg i świat: to było
dla niej przeciwieństwo podstawowe. Duch i materia stanowiły przeciwieństwo drugie, a dobro i zło -przeciwieństwo trzecie. Wszechświat zdawał się być szarpany przez wrogie potęgi: duch w nim zmaga
się z materią, dobro zmaga ze złem.
Wszakże poczucie dwoistości bytu łączyło się wówczas z nieodpartą potrzebą jedności. W tym widziano
właściwe zadanie filozofii, aby mimo wszystko odnalazła jedność wszechświata, jedność Boga i
stworzenia, ducha i materii, dobra i zła. Punkt wyjścia filozofii był skrajnie dualistyczny, ale jej cel
skrajnie monistyczny.
Filozofia ta nie mogła być monistyczna na dawny sposób. Dawniejsze systemy Grecji jeśli były
monistyczne, to były materialistyczne; monizm ich pochodził stąd, że byt wyższy sprowadzały do
niższego: ducha sprowadzały do materii, a i Boga pojmowały na jej podobieństwo. Teraz przyszedł czas
na system odwrotny: w tym religijnym, uduchowionym okresie duch wydawał się realniejszy od materii,
Bóg realniejszy od stworzenia. Przeto wywodzono stworzenie z Boga, materię z ducha i w ogóle byt
mniej doskonały wywodzono z bardziej doskonałego, a nie odwrotnie. Nowy monizm mógł być tylko
spirytualistyczny.
Jeśli zaś i taki monizm natrafiał na trudności - bo jakże materię wywieść z ducha, a zwłaszcza jak zło
wywieść z Boga? - to pozostawało inne jeszcze wyjście. Zamiast sprowadzać różne rodzaje bytu do
jednego rodzaju, można było traktować je jako ogniwa
jednego szeregu. Jeśli rodzaje łączą się w jeden szereg, jeśli stanowią szczeble jednej drabiny, schodzącej
od szczytu do nizin, to znaczy, iż byt stanowi pewną jedność. Taki gradualizm (tak można by nazwać to
stanowisko) wraz ze spirytualistycznym monizmem stanowił osnowę ówczesnych systemów
filozoficznych. Do ustalenia tego stanowiska Filon przyczynił się więcej od innych.
- ALEKSANDRYJSKI SCHEMAT METAFIZYKI.
Filozofowie owej epoki widzieli między Bogiem a
materialnym światem przepaść zbyt wielką, by mogły to być sąsiednie ogniwa jednego szeregu; należało
znaleźć ogniwo pośrednie. Tak też uczynił Filon i utworzył schemat, który na długo przyjął się wśród
filozofów Aleksandrii, zarówno żydowskich jak greckich i chrześcijańskich.
A) Bóg był punktem wyjścia systemu. Było to ujęcie nowe, bo dotąd punktem wyjścia rozważań
filozoficznych bywał świat, a Bóg tylko punktem dojścia; Filon zaś nie tworzył pojęcia Boga na
podstawie poznania świata, lecz odwrotnie. Jak pojmował Boga? Pojmował go synkretycznie, łącząc w
jednym pojęciu własności greckiego absolutnego bytu z własnościami żydowskiego jedynego Boga.
Absolutny byt, o którym rozprawiali greccy filozofowie, to byt niezależny, istniejący dzięki swej własnej
naturze; jest jeden i niezłożony, niezmienny i wieczny, ponadczasowy i ponadprzestrzenny. Te wszystkie
cechy, zaczerpnięte z Platona, Arystotelesa, poniekąd nawet z eleatów, Filon przypisywał Bogu.
Ale ponadto jego Bóg był osobą, był dobrotliwy, potężny, wszechwiedzący. To znów były cechy
czerpane ze Starego Zakonu, natomiast zupełnie obce greckiemu pojęciu absolutu. Co więcej, Bóg Filona
był niedostępny i niepojęty; był transcendentny podwójnie: kosmicznie i epistemologicznie. Jest poza
światem; nie jest w związku z żadną rzeczą i żadną istotą skończoną, nawet podczas tworzenia i po
stworzeniu. Ale jest także i poza poznaniem; jest wyższy i doskonalszy ponad wszystko, co poznać
możemy, wyższy ponad wszystkie ludzkie pojęcia, nawet najwznioślejsze, jak dobro, cnota, mądrość; nie
można go nazwać trafnie żadnym imieniem, nawet imię „Bóg” ujmuje tylko częściowo Jego naturę. Ta
nauka o transcendencji Boga miała również główne źródło w religii żydowskiej. Cała zaś Filońska teoria
Boga, utożsamiająca byt niezmienny z niepojętą osobą boską, była klasycznym tworem synkretycznej
myśli.
B) Materia stanowiła przeciwległy kraniec w systemie Filona. Pojmował ją po platońsku: bezkształtna,
bezwładna, bezduszna, pozbawiona określonych własności, nie była dlań nawet bytem, lecz tylko
potencją, z której byt może być dopiero ukształtowany. Jeśli zaś tkwi w niej siła, to tylko ujemna,
przeciwstawiająca się siłom wyższym i będąca źródłem zła w świecie. Materia jest tedy bądź znikoma,
bądź zł a. Nie może być tworem Bożym Jak tego już Platon uczył, nie jest stworzona, lecz jest
odwieczna. Przeciwieństwo zaś między Bogiem a materią jest tak wielkie, że nie może istnieć
bezpośrednie między nimi zetknięcie. Więc Bóg - tu Filon przestawał już być w zgodzie z Platonem - nie
tylko nie stworzył materii, ale też nie stworzył z niej świata. Jeśli świat materialny jest stworzony i
kierowany przez Boga, to jedynie pośrednio. Trzeba przyjąć pośrednie między nimi ogniwo. Ogniwo to
widział Filon w Logosie.
C) Logos. Pośrednie ogniwo między Bogiem a światem materialnym odkrył był już Platon. Tym
ogniwem były idee, prawzór idealny materialnego świata. Filon uznawał istnienie idei, ale pojmował je
inaczej niż Platon, mniej abstrakcyjnie, bardziej teologicznie. a) Idee istnieją nie samodzielnie, lecz w Bogu; są mianowicie myślami Bożymi. Przy pozorach zgodności
z Platonem, była to zasadnicza przemiana jego teorii idei.
b) Ale idee są nie tylko myślami, lecz zarazem i siłami Bożymi, bo myśl Boża od razu obraca się w czyn.
Siły zaś Boże przechodzą z Boga w świat i kształtują go. Idee, w tym znaczeniu, są nie tylko w Bogu, ale
i w świecie; są zespołem sił kształtujących świat, są duszą i rozumem świata. To było już pojęte bardziej
po stoicku niż po platońsku. I dla zespołu idei-sił, należących do boskiej natury a zarazem kształtujących
świat, Filon użył terminu spopularyzowanego przez stoików i nazwał go Logosem.
c) Wszakże do pojęcia Logosu dodał jeszcze motyw trzeci: Logos jest osobą. To oddzielało Filona nie
tylko od Platona, ale też od stoików i w ogóle od Greków; był to motyw całkowicie wschodni. Logos jest
osobą, aniołem, pośrednikiem między Bogiem a światem, wysłannikiem i zastępcą Boga, więcej: synem
Bożym, jeszcze więcej: drugim bogiem. Jego stwórcą jest Bóg, on zaś z kolei jest stwórcą świata, jest
tym, który ukształtował świat z materii.
Tak oto z różnorodnych motywów - Platońskich idei, stoickich sił, żydowskich aniołów - wyrosło u
Filona pojęcie Logosu. Połączone w nim zostało to, co Grecy rozdzielali skrzętnie. Ale właśnie takie
irracjonalne połączenie pojęć potrzebne było tamtej epoce. I na szereg stuleci uwaga metafizyków
ześrodkowała się nie na Bogu niedostępnym ani na materii znikomej, lecz - na Logosie.
Bóg, Logos i świat materialny - to były trzy szczeble w drabinie bytów, zstępującej od doskonałości do
niedoskonałości. Z tej trójcy Filon stworzył schemat, który stał się podłożem dla całego dalszego rozwoju
metafizyki aleksandryjskiej.
- PSYCHOLOGIA.
W filozofii przyrody Filon był niesamodzielny: układał ją z motywów stoickich,
Platońskich i pitagorejskich. Więcej znów samodzielności wykazał w psychologii. Była odbiciem jego
metafizyki. Duszę bowiem ludzką uważał za miejsce spotkania dwóch światów, materialnego i boskiego;
zmysłowa część duszy jest czysto materialna, a rozum jest wypływem bóstwa. Jak we wszechświecie, tak
i w mikrokosmosie ludzkim potrzebny jest czynnik pośredniczący między krańcami; jego też nazywał
Logosem. Jak kosmos, tak i dusza była pojęta przez Filona jako szereg złożony z trzech ogniw różnej
doskonałości: rozum, logos, zmysły. Rozum pojmował jako najwyższą, intuicyjną władzę, jako zdolność
oglądania Boga i chłonięcia światła Bożego, logos zaś - jako intelekt niższy, dyskursywny i operujący
zmysłowymi danymi
- ETYKA i TEORIA POZNANIA.
Etyka Filona była odwróceniem jego metafizyki. Człowiek, jako
istota cielesna, należy do najniższych tworów w drabinie bytów, ale zadaniem jego jest dojść do jej
szczytu. Metafizyka uczy, jak drabina bytów od doskonałego, boskiego bytu schodzi do niedoskonałego,
etyka zaś - jak byt niedoskonały ma wejść z powrotem do doskonałości. Człowiek musi odbyć z
powrotem drogę do Boga; złączenie z Bogiem jest jego celem. Cel ten przyrodzonymi ludzkimi środkami
ziścić się nie da.. Jest osiągalny tylko przez boską część duszy, przez rozum, i to tylko w chwilach, gdy
rozum jest wyzwolony z ciała, a więc jedynie w stanach ekstazy i kontemplacji. Etyka więc, którą
rozwijał Filon, była transcendentna w swych celach, ekstatyczna w swych środkach i na wskroś
heteronomiczna.
Teoria poznania Filona była analogiczna do etyki. Mniemał, że prawda jest tylko w Bogu i że człowiek
może ją osiągnąć tylko przez połączenie z Bogiem. Możliwe to tylko w stanach kontemplacji i ekstazy.
Przyrodzone siły człowieka nie starczą do poznania prawdy, lecz Bóg udziela swej pomocy w postaci
objawienia; jedynym, niezawodnym źródłem poznania jest Pismo święte, zawierające prawdy objawione.
Co prawda, Filon uznawał też cnoty życia czynnego obok cnót kontemplacyjnych i uznawał poznanie
dyskursywne obok kontemplacyjnego, ale uznawał je tylko jako poziom niższy, jako przygotowanie do
prawdziwej cnoty i prawdziwego poznania.
ZESTAWIENIE.
Filozofia Filona była teocentryczna i heteronomiczna: zadaniem jej było poznanie
Boga, a źródłem Pismo święte. Była gradualistyczna: wszystkie rodzaje bytu traktowała jako ogniwa
jednego szeregu, zaczynającego się od doskonałego Boga, a kończącego na znikomej materii. W niej
etyka i teoria poznania były równie teocentryczne, jak metafizyka: aby osiągnąć dobro i prawdę, dusza
musi połączyć się z Bogiem.
WPŁYW.
Filon oddziałał nie tylko na myśl żydowską, w której stał się na długo autorytetem i wzorem,
ale i na myśl grecką. On, przedstawiciel Wschodu, wdarł się do rozwoju filozofii greckiej i oddzielił myśl
starogrecką od ostatnich jej tworów, mianowicie od neoplatonizmu. Religia żydowska ze swym
monoteizmem i radykalnym przeciwstawieniem Boga i świata, ze swymi objawieniami i natchnieniami
odpowiadała duchowi czasu i oparta na niej nauka Filona łatwo została przyswojona przez filozofię
grecką. Przez Filona weszły do niej tendencje personifikujące i transcendentne, heteronomiczne i
ekstatyczne. On sformułował schemat gradualistycznej metafizyki, który na schyłku starożytności był
przyjęty powszechnie. Do doktryny neoplatońskiej było już blisko. Jednak minęły jeszcze dwa stulecia,
zanim powstała. Wchłonęła ona to, co było filozoficzne w poglądach Filona.
