hoofdstuk 29: risicotaxatie in de forensische psychiatrie: fundamenten en praktijk

Question 1

Wat is het grote belang of het doel van risicotaxatie voor de maatschappij?

Answer 1

Het voorkomen van gewelddadige recidive

Question 2

Wat is een verklaring voor de cijfers van ernstige recidive door ex-tbs vertonen dalende laag?

Answer 2

Gestructureerde risicotaxatie

Question 3

Waarom is het belang van risicotaxatie groot voor patiënten?

Answer 3

• Voor patiënten zijn resultaten risicotaxatie bepalende voor hun toekomst vanwege invloed ervan op bepaling van noodzaak / intensiteit / verlenging hulpverlening
• Ook leidt het tot meer transparantie en uniformiteit in de besluitvorming en tot verbetering van communicatie over risico’s en risicomanagement patiënt

Question 4

Wat waren de nadelen van het ongestructureerd klinisch oordeel in het verleden bij risicotaxatie, en welke problemen waren kenmerkend voor deze aanpak?

Answer 4

Nadelen waren de vatbaarheid van beoordelaars voor cognitieve vertekeningen, lage betrouwbaarheid en het negeren van risicofactoren

Question 5

Wat was het ongestructureerd klinisch oordeel in het verleden bij risicotaxatie?

Answer 5

Het ongestructureerd klinisch oordeel in het verleden was gebaseerd op de kennis en ervaring van clinici

Question 6

In de jaren ‘90 werd gepleit voor gestandaardiseerde risicotaxatie-instrumenten. Wat was de motivatie achter deze verschuiving en welke problemen trachtte men op te lossen?

Answer 6

• Om de betrouwbaarheid van risicotaxatie te vergroten
• Men wilde problemen zoals cognitieve vertekeningen, lage betrouwbaarheid en het negeren van risicofactoren aanpakken

Question 7

Welke soorten gestandaardiseerde risicotaxatie-instrumenten zijn ontwikkeld?

Answer 7

Onderverdeeld in actuariële lijsten en instrumenten volgens de methode van het gestructureerd professioneel oordeel

Question 8

Voor welke doeleinde worden gestandaardiseerde risicotaxatie-instrumenten gebruikt?

Answer 8

• Algemeen gewelddadig gedrag
• Specifieke vormen van geweld
• Verschillende leeftijdsgroepen

Question 9

Waaruit bestaan gestructureerde risicotaxatie instrumenten?

Answer 9

• Risicofactoren waarvan wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat ze met delictgedrag samenhangen
• Doorgaans geen theorie die ten grondslag ligt aan risicofactoren, behalve bij Risk-Need-Responsivity-model

Question 10

Wat is zijn de principes van het Risk-Need-Responsivity model?

Answer 10

• Risicoprincipe: recidiverisico moet bepalend zijn voor intensiteit en duur behandeling
• Behoefteprincipe: behandeling dient gericht te zijn op criminogene (dynamische) factoren
• Responsiviteitsprincipe: behandeling moet worden gegeven op manier die goed aansluit bij mogelijkheden en beperkingen van patiënt
• Later: integriteitsprincipe: behandeling conform doelstelling

Question 11

Wat is het Risk-Need-Responsivity-model?

Answer 11

Rehabilitatietheorie waarin theoretische uitgangspunten over het ontstaan van crimineel gedrag gekoppeld zijn aan in eerste instantie drie basisprincipes en waarin richtlijnen worden geboden voor een effectieve behandeling

Question 12

Wat is de actuariële methode?

Answer 12

Actuariële instrumenten zijn ontwikkeld op basis van empirisch gevonden factoren die verband houden met (seksueel) gewelddadig gedrag:
- Voor screening en eerste bepaling benodigde beveiligingsniveau en behandelingsintensiteit zijn instrumenten ook bruikbaar en waardevol

Question 13

Waarvoor is de actuariële methode bedoeld?

Answer 13

• Specifiek bedoeld om te voorspellen

Question 14

Wat zijn de voordelen van de actuariële methode?

Answer 14

• Relatief snel, eenvoudig, volgens vastomlijnde regels te scoren, niet noodzakelijkerwijs door een gedragsdeskundige

Question 15

Waaruit bestaat de actuariële methode voornamelijk?

Answer 15

Bevatten voornamelijk statische, niet (ten positieve) veranderbare factoren die volgens vast algoritme worden opgeteld tot risicobeoordeling

Question 16

Wat zijn de sterke kanten van de actuariële methode?

Answer 16

• Empirische onderbouwing
• Heldere codeerregels
• Relatief sterke associatie met uitkomstmaat in specifieke groepen

Question 17

Wat zijn de kritiekpunten op de actuariële methode?

Answer 17

• In praktijk beperkte waarde en onvoldoende diepgang
• Meeste instrumenten bevatten weinig tot geen situatieve/dynamische factoren
• Nauwelijks of geen richtlijnen risicomanagement aangeboden
• Generalisatie naar andere populaties gering
• Mogelijke en relevante casus-specifieke risicofactoren en beschermende factoren kunnen niet worden meegenomen

Question 18

Wat is het doel van het oordeel van de risicotaxatie volgens het gestructureerd professioneel oordeel?

Answer 18

Afstand tussen de klinische praktijk en statische, empirische kennis te overbruggen

Question 19

Hoe wordt gestructureerd professioneel oordeel bij risicotaxatie uitgevoerd?

Answer 19

Door deskundige met behulp van checklist:
- Bevat statische als dynamische, door interventie veranderbare risicofactoren waarvan onderzoek heeft aangetoond dat ze met geweld samenhangen
- Deskundige geeft score op factoren van checklist en vervolgens zijn kennis en ervaring gebruikt om factoren te interpreteren, integreren en combineren, teneinde tot een conclusie over het risico te komen
- Risicofactoren worden niet bij elkaar opgeteld (wel bij actuariële methode)

Question 20

Waarop dient het eindoordeel over het risico van gewelddadig gedrag op te worden gebaseerd?

Answer 20

Op een specifieke en individuele combinatie van factoren

Question 21

Wat is het nadeel van risicotaxatie volgens het gestructureerd professioneel oordeel?

Answer 21

• Onvoldoende theorie gestuurd
• Er zijn aanzienlijke investeringen nodig om de instrumenten kwalitatief goed te kunnen gebruiken (financiën)

Question 22

Wat zijn de risicotaxatie instrumenten volgens gestructureerd professioneel oordeel?

Answer 22

HCR-20:
- Meest gebruikte risico-taxatie-instrument wereldwijd voor inschatten van risico van toekomstig geweld
- Heeft goede voorspellende waarde en is in staat om veranderingen in risico te meten
- Nieuwe versie: HCR-20 V3

HKT-30:
- Specifiek voor Nederlandse situatie ontworpen volgens gestructureerd professioneel oordeel dat in verscheidene Nederlandse forensische instellingen wordt gebruikt
- Historische en dynamische risicofactoren, vijfpuntsschaal

Short-Term Assesment of Risk and Treatability (START):
- Instrument voor korte termijn inschatting (weken-maanden) van risico’s en behandelbaarheid
- Niet alleen risico gewelddadig gedrag naar andere maar ook zelfbeschadigend, ongeoorloofde afwezigheid, middelenmisbruik en victimisatie

Question 23

Waar kan aandacht voor beschermende factoren zich op richten?

Answer 23

• Persoonlijke (zoals zelfcontrole of motivatie voor behandeling)
• Contextuele (bijvoorbeeld netwerk of toezicht) factoren

Question 24

Wat kan er gebeuren als beschermende en compenserende factoren niet worden meegewogen in risicotaxatie, en welke mogelijke gevolgen heeft dit voor voorspellingen en het welzijn van delinquenten/patiënten?

Answer 24

Kan leiden tot onevenwichtige risicotaxatie, inaccurate voorspellingen, pessimisme bij hulpverleners, stigmatisering van delinquenten/patiënten, en mogelijk onterechte langdurige vrijheidsbeneming

Question 25

Wat bieden beschermende factoren volgens het artikel als potentieel waardevolle behandeldoelen, en wat kunnen ze toevoegen aan de benadering van (herhaald) delictgedrag?

Answer 25

• Bieden potentieel waardevolle behandeldoelen om het risico van (herhaald) delictgedrag te verlagen
• Kunnen nieuwe aanknopingspunten bieden voor behandeldoelen en een positieve en motiverende invloed hebben op patiënten en behandelaars

Question 26

Welk risico brengenrelatief weinig aandacht is geweest voor factoren die kunnen compenseren voor risicofactoren met zich mee voor risicotaxatie?

Answer 26

• Kan resulteren in onevenwichtige risicotaxatie
• Kan een risico vormen voor accurate voorspellingen en het welzijn van delinquenten/patiënten

Question 27

Welk risicotaxatie-instrument wordt genoemd als een uitzondering omdat het wel beschermende factoren bevat, en wat maakt het specifiek in dit opzicht?

Answer 27

• START wordt genoemd als een uitzondering omdat het beschermende factoren bevat
• Dit maakt het specifiek omdat de meeste risicotaxatie-instrumenten dit niet doen

Question 28

Waarvoor is SAPROF ontwikkeld?

Answer 28

• Specifiek ontwikkeld om beschermende factoren in kaart te brengen
• Vaak in combinatie met risico instrument zoals HCR-20 of HKT-R

Question 29

Uit welke factoren bestaat SAPROF voornamelijk?

Answer 29

Dynamische factoren

Question 30

Wat is het doel van SAPROF?

Answer 30

• Completeren risicotaxatie van (seksueel) gewelddadig gedrag
• Daardoor evenwichtigere en volledigere risicotaxatie

Question 31

Waarvoor is volgens onderzoek SAPROF een goede voorspeller?

Answer 31

• Voor geen recidive na behandeling bij zowel geweldsdelinquenten als seksueel delinquenten
• Voor geen incidenten van geweld of automutilatie tijdens behandeling

Question 32

Waaruit bestaan de eindconclusies uit de risicotaxatie?

Answer 32

• Algemene uitspraak over risico dat iemand tot gewelddadig gedrag zal komen
• Gespecificeerd wat in termen van bijv. aard en ernst precies aan gewelddadig gedrag wordt verwacht en binnen welke context (scenarioplanning)

Question 33

Waaruit bestaat het risicomanagmentplan in de werkwijze van HCR-20?

Answer 33

• Monitoren: veranderingen in risico over tijd evalueren, zodat de risicomanagementstrategieën hierop kunnen worden aangepast
• Behandeling: aanbieden van zowel vrijwillige als door rechter opgelegde programma’s
• Toezicht/controle: omvat beperkingen van persoonlijke rechten en vrijheden
• Slachtofferveiligheid: betreft maken van plan met betrekking tot verbeteren van zowel statische als dynamische veiligheidsmaatregelen van potentieel slachtoffer

Question 34

Wat is voorspelling verbeteren door uitsplitsen naar specifieke patiëntgroepen?

Answer 34

Instrumenten die voor een specifieke doelgroep zijn gemaakt, hebben een betere voorspellende waarde dan algemene instrumenten

Question 35

Wat is zijn risicofactoren bij risicotaxatie bij vrouwen?

Answer 35

• Prostitutie
• Laag zelfbeeld

Question 36

Wat is risicotaxatie bij seksueel delinquenten?

Answer 36

• Specifieke risicofactoren kunnen van belang zijn: seksuele deviatie, emotionele identificatie met kinderen
• Verschillende instrumenten in ontwikkeling.
• Sexual violence Risk-20 (SVR-20) instrument specifiek voor het inschatten van seksueel geweld en wordt in het verloftoetsingskader genoemd
• Vanwege gebrek aan dynamische factoren in klinische praktijk weinig waardevol

Question 37

Wat is risicotaxatie bij etnische minderheden?

Answer 37

• Weinig onderzoek naar gedaan
• Uit onderzoek blijkt dat niet-westerse allochtonen in vergelijking met autochtonen een verhoogd risico hebben psychotische stoornissen te ontwikkelen

Question 38

Wat is risicotaxatie bij licht verstandelijk beperkten?

Answer 38

• HCR-20 valide
• Met eventueel enkele aanvullende factoren
• Instrumenten die aandacht besteden aan de specifieke problematiek van deze groep (DROS)

Question 39

Wat is risicotaxatie bij kinderen en adolescenten?

Answer 39

• Omdat jongeren sterk in ontwikkeling zijn is lastiger om stabiele risicofactoren te beoordelen
• Herhaald meten is hierdoor essentieel

Question 40

Wat is risicotaxatie bij meisjes?

Answer 40

• Risicofactoren hebben sterkere voorspellende waarde voor recidive dan bij jongens, zoals mishandeling en trauma’s in de jeugd
• Meeste risicotaxatie-instrumenten voorspellen bij meisjes minder goed dan bij jongens → Sensitiviteit van meiden is groter en worden vaker blootgesteld aan bijv. seksuele delicten
• Specifiek voor meisjes: caregiver-daughter interaction en sexual development

Question 41

Wat zijn de doelen van risicotaxatie in de praktijk?

Answer 41

• Voorkomen herhaling van ernstig gewelddadig delict
• Bepalen casusprioriteit en efficiënt inzetten van middelen
• Bieden richtlijnen voor risicomanagement op gebied van behandeling, monitoring en slachtofferveiligheid
• Verbeteren communicatie en transparantie van besluitvorming en beschermen van rechten van patiënten door een uniforme procedure

Question 42

Waarom is het consensusmodel een waardevolle methode voor het verhogen van de kwaliteit van risicotaxatie, en wat houdt deze methode in?

Answer 42

• Omdat het de kwaliteit van risicotaxatie verhoogt en beoordelaars van verschillende disciplines onafhankelijk van elkaar instrumenten scoren
• Scores bepaald na discussie
• Onderzoek toont aan dat consensuscodering beste voorspelling van geweldsrecidive oplevert

Question 43

Wat wordt aanbevolen ter bevordering van transparantie en samenwerking, en hoe kan dit bijdragen aan de verbetering van de risicotaxatie?

Answer 43

• Aanbevolen om resultaten van risicotaxatie en aanbevelingen voor behandeling/risicomanagement met de patiënt te bespreken
• In principe zou dit in aanwezigheid van behandelaar moeten gebeuren, waarbij de patiënt inzage krijgt in de verslaglegging. Dit draagt bij aan transparantie en samenwerking

Question 44

Waarom is relevantie van adequate risicotaxatie zeer groot?

Answer 44

Omdat het herhaling van ernstig gewelddadig gedrag wil voorkomen

Question 45

Wat zijn verdere doelen van risicotaxatie voor de praktijk?

Answer 45

• Bepalen van casusprioriteit
• Efficiënte inzet van middelen
• Bieden van richtlijnen voor risicomanagement
• Verbeteren van communicatie en transparantie in besluitvorming en bescherming van rechten van patiënten

Question 46

Wat zijn de knelpunten van risicotaxatie?

Answer 46

• Implementatie van instrumenten, praktische uitvoering en kwaliteitsbewaking
• Inschatten risico is geen harde wetenschap
• Veiligheidsgarantie van 100% is onhaalbaar doel

Question 47

Wat is de implementatie van gestructureerde risicotaxatie in de Nederlandse forensische praktijk?

Answer 47

• Sinds 2005 opgenomen als standaardonderdeel in het verloftoetsingskader
• Voor alle tbs’ers in de fpc’s in Nederland geldt dat bij verlofaanvragen en verlengingsadviezen een risicotaxatie moet worden uitgevoerd
• Daarnaast moet worden toegelicht hoe het risico tot een aanvaardbaar niveau wordt teruggebracht, uitgewerkt in een risicomanagementplan
• HCR-20 of HKT-R.
• Aangevuld met de Psychopathy Checklist-Revised

Question 48

Wat zijn de aanbevelingen voor implementatie en gebruik van risicotaxatie in de dagelijkse praktijk?

Answer 48

• Werken volgens consensusmodel
• Wanneer consensus niet mogelijk is, wordt aangeraden regelmatig overleg te voeren met collega’s of intervisiebijeenkomsten te organiseren om op die manier de objectiviteit zo veel mogelijk te kunnen waarborgen

Question 49

Wat is de communicatie van de risicotaxatie en het risicomanagement?

Answer 49

• Op basis van consensusbespreking van risicotaxatie wordt verslag opgemaakt waarin eindoordeel en mogelijke scenario’s ten aanzien van risico worden beschreven en aanwezige risicofactoren en beschermende factoren nader worden toegelicht
• Patiënt inzage geven in de verslaglegging

Question 50

Wat zijn de belangrijkste punten bij risicotaxatie?

Answer 50

• Biedt geen garanties, maar bij zorgvuldige uitvoering biedt risicotaxatie wel inzicht in de (gewelds)risico’s van individu en richtlijnen voor risicomanagement
• Risicofactoren en beschermende factoren zijn beide belangrijk
• Meer aandacht voor diversiteit/risicotaxatie bij subgroepen is nodig