Sínk, selen, Joð og önnur snefilefni

Question 1

Sink (Zn) - hlutverk

Answer 1

Ensímvirkni
- Kófatur yfir 80 ensíma í nánast öllum frumum líkamans
- sínk og kopar eru lykilefni í superoxide dismutasa (andoxunarensím)

Tekur þátt í nýmyndun DNA og RNA
- hugsanlega ástæða þess að sínk er svona mikilvægt fyrir eðilegan vöxt barna
- Vefir þar sem frumuskipting er ör eru sérlega viðkvæm fyrir sínk skorti (meltingarvegurinn, húðfrumur, ónæmiskerfið, blóðfrumur)

Question 2

Fleiri hlutverk sínks

Answer 2

• Frjósemi og æxlun
• Hormónavirkni (m.a insúlín)
• kynþroski
• Nætursjón (Virkjar A-vítamín (retinal) í augum)
• ónæmisstarfsemi (jafnvegl vægur skortur getur aukið hættu á sýkingum)
• Hemoglobin virkni
• fituefnaskipti
• proteinskipti
• tjáning gena
• frumu vöxtur
• Frumuafritun

Question 3

Hversu mikið frásogast af sinki í þörmum? og hverju veltur það á?

Answer 3

• Um 10-30% frásogast í þörmum
• Veltur á sínkbúskap, sínkþörf, sínkstyrk í matnum og hvort samkeppni sé til staðar um frásog

Question 4

Hvað gerir Metallóþíónein við sink?

Answer 4

bindur sink í frumum smáþarma og lifur
- Ef teknir eru háir skammtar af sínki í formi bætiefna eykst framleiðsla á metalloþíónein (til að varna því að of mikið sínk sé frásogað).
Metalloþíónein hefur hátt ,,affinity’’ fyrir kopar. þannig geta líkur á koparskorti aukist.

Question 5

Hvaða þættir geta dregið úr frásogi sínks?

Answer 5

• Járn sem bætiefni (hemfrítt járn)
• Fýtöt úr heilkorni og grænmeti
• Kalk sem gætiefni truflar sínk frásog, sérstaklega ef máltíðin inniheldur líka fýtöt (kalk og járn úr fæðu virðist ekki hafa sömu áhrif)

Question 6

Sínk - Hvað gerir Metallothionein í þarmafrumunni?

Answer 6

• Metallothionein bindur sínk í þarmafrumunni og hindrar flutning þess út í blóðið
• meira er framleitt af metallothionein þegar sink inntaka er há

Question 7

Hvað framleiðir flutningsprótein fyrir sínk?

Answer 7

Þarmafrumur og aðrar frumur framleiða flutnigsprotein fyrir sínk sem aðstoða við að halda sínkjafnvægi

Question 8

Hvernig tengist sínk og gall?

Answer 8

• sínk er hluti af gallsýrum
• er að mestu frásogað aftur ef líkaminn þarf á sínkinu að halda

Question 9

Skortur á sínki
- afleiðingar og einkenni

Answer 9

-Kemur oftast fram á svæðum þar sem uppistaðan í fæðunni er kornmatur
- Niðurgangur og lungabólga geta aukið útskilnað
- Einkenni: skertur vöxtur og kynþroskir, niðurgangur og sýkingar, húðbreytingar og hárlos, breytingar á bragð og lyktarskyni

Question 10

Eitrun vegna sínks

Answer 10

Sjaldgæft að sjá sínkeitrun vegna fæðuinntöku
- stórir skammtar geta valdið ógleði, uppköstum og krömpum
- Hefur áhrif á kopar- og járnfrásog

Question 11

Selen (Se) - hvenær uppgötvað?

Answer 11

Ekki fyrr en 1979 að uppgötvað var að selen er nauðsynlegt fyrir menn

Question 12

Selen (Se) - hver er geymslustaður þess og hvert er virkað formið?

Answer 12

Hluti af nær 50 proteinum
- Geymslustaður: Selenomethionine
- Virka formið í líkama: Selenosystein

Question 13

Fleiri hlutverk Selens

Answer 13

Ensím í efnahvörfum joðs og skjaldkirtilshormóna
- Selenskortur eykur einkenni hypothyroidisma sem er tilkominn vegna joðskorts

Question 14

Selen
1. Hversu mikil % frásogast
2. Hvaðan er útskilnaður
3. Matur

Answer 14

1. Um 50-90% frásogast
   - A-, C- og E-vítamín auka upptöku
   - Phytöt og þungmálmar minnka upptöku
2. útskilnaður aðallega með þvagi og saur
3. er í kjöti og fiski, einnig eh í eggjum og kornmeti

Question 15

Skortur á Seleni

Answer 15

• Sjaldgæfur, en hefur komið fram á svæðum þar sem selen í jarðvegi er takmarkað (áhrif á ónæmiskerfið)
• Skortur tengist hjartveiki (Keshan disease) í kínverskum börnum

Question 16

Hvað er Keshan Disease ?

Answer 16

Veirusjúkdómur en kemur ekki fram ef selen er í nægjanlegu magni
- í kínverskum börnum

Question 17

Eitrun af Seleni
- einkenni

Answer 17

Við mikla inntöku
- 1 mg eða meira en 400 míkrógr/dag í lengri tíma
Einkenni: uppköst, niðurgangur, hárlos, los á nöglum, skemmdir á húð og taugakerfi

Question 18

Joð (I) - hlutverk

Answer 18

• Hluti tveggja skjaldkirtilshormóna, T3 og T4
• Stilla líkamshita, efnaskiptahraða, æxlun, vöxt, framleiðslu rbk, virkni tauga og vöðva ofl

Question 19

Hvað gerist við langvarandi joðskort?

Answer 19

við langvarandi joðskort stækka frumur skjaldkirtils til að reyna að ná í sem flestar joðjónir, kirtillinn stækkar

Question 20

Hversu mikið af joði frásogast?

Answer 20

95-100% frásogast

Question 21

Ráðlagður dagskammtur fyrir kk og kvk af joði?

Answer 21

KK: 150 míkrógr/dag
KVK: 150 míkrógr/dag

Question 22

Skortur á joði

Answer 22

• Skortur getur valdið sinnuleysi, slappleika, þyngdaraukningu, minna kuldaþoli og lækkuðum líkamshita
• Mikill joðskortur kvenna á meðgöngu hefur verið tengdur við fósturskaða, fósturláti og kretínisma hjá börnum (stuttir einstaklingar, heyrnaleysi, málleysi, þroskaskerðing)
• Joðskortur er einn algengasti skortur á einstöku næringarefni í heiminum og ein helsta orsök fyrir heilaskaða sem hægt er að koma í veg fyrir

Question 23

Eitrun vegna Joðs

Answer 23

Veldur skjaldkirtilsauka og minnkaðri virkni

Question 24

Kopar (Cu) - hlutverk

Answer 24

• Er hluti ensíma sem hvata eyðingu súrefnisradikala
• Flutningur járns, taugakerfið, ónæmiskerfið, hjarta- og æðakerfið

Question 25

í hvaða mat finnst Joð?

Answer 25

skelfisk, lifur, kornmeti, baunum og súkkulaði

Question 26

Skortur á joði

Answer 26

- Algengastur meðal fyrirbura og getur komið fram meðal ungbarna sem fá óbreytta kúamjólk - Stórir skammtar af öðrum steinefnum (járn og sínk) geta valdið skorti - blóðleysi, hækkað kólestaról, skert sykurþol

Question 27

Wilsons' disease - eitrun af kopar (Ekki mat)

Answer 27

Truflun á koparútskilnaði með galli - upphleðsla í lifur heila, nýrum og augum

Question 28

Menke's syndrome - eitrun af kopar (ekki mat)

Answer 28

upphleðsla koparst í vöðvum, milta og nýrum

Question 29

Mangan (Mn)

Answer 29

Kófaktor ýmissa ensíma sem hvata m.a nýmyndun þvagefnis (urea) og oxun lípíða

Question 30

1. Skortur á Mangan 2. Eitrun vegna Mangan

Answer 30

1. óalgeng hjá heilbrigðum einstaklingum 2. eitrun getur valdið geðrænum einkennum (truflun í taugakerfi) og ófrjósemi karla (ólíklegt frá mat)

Question 31

Mangan í mat

Answer 31

t.d heilu korni, þurrkuðum baunum, hnetum, tei og kaffi

Question 32

Flúor (F) - hlutverk

Answer 32

- styrkir bein og tennur (kemur ístað OH-hóps í hýdroxýapatíti sem verður flúorapatít) - Verndar gegn tannskemmdum en vernd gegn beinþynningu ekki eins skýr

Question 33

1. Skortur af Flúor 2. Eitrun vegna Flúor

Answer 33

1. Skortur eykur líkur á tannskemmdum 2. Eitrun eftir mikla króníska inntöku > 20 mg/dag veldur fluorosis (upplitun tanna), svima, niðurgangi, uppköstum og stökkum beinum

Question 34

Flúor í matvælum

Answer 34

Fiskur og te. Vatn flúorbætt sums staðar

Question 35

Króm (Cr) - Hlutverk

Answer 35

- Hefur mismunandi hleðslur eins og járn - Hjálpar við flutning glúkósa inn í frumur og fitumetabolisma - Hluti af GTF (glucose tolerance factor) sem örvar virkni insúlíns - Styrkur Cr lækkar með aldrinum

Question 36

Hvað gerist við skort á Krómi?

Answer 36

við skort hækkar blóðsykur og sykursýkislíkt ástand skapast

Question 37

í hvaða matvælum er hægt að finna Króm?

Answer 37

í fjölda matvæla - brokkoli, heilkorn, hnetur.....

Question 38

Mólýbden (Mb) 1.Hlutverk 2. Skortur 3. Eitrun 4. Matur

Answer 38

1. Hluti af ýmsum metallóensímum 2. skortur óþekktur 3. eitrun getur valdið þvagsýrugigt, tapi á kopar (blóðleysi) og liðverkjum 4. er í baunum, korni, dökkgrænu grænmeti, mjólk og lifur