architektura Flashcards
(74 cards)
1
Q
funkcje budowli romańskich
A
Zdecydowana większość zachowanych dzieł z tej epoki to obiekty sakralne. Rzadkość
stanowią budowle świeckie, takie jak warownie czy domy miejskie. Do wyjątków należą
White Tower (ang. ‘Biała Wieża’) w zamku londyńskim i rezydencja hrabiów flandryjskich
w zamku Gravensteen w Gandawie (Belgia).
2
Q
podstawowe cechy kościołów romańskich
A
Najbardziej
rozpowszechnionym typem architektonicznym stała się bazylika na planie krzyża
łacińskiego z wyraźnie zaznaczonym transeptem oraz prezbiterium zakończonym absydą, często otoczonym ambitem. Większość kościołów orientowano,
czyli kierowano prezbiterium na wschód. Podstawą konstrukcji, podobnie jak w architekturze rzymskiej, był łuk pełny, czyli
półkolisty, na bazie którego powstawały sklepienia kolebkowe i krzyżowe. Często
wzmacniano je dodatkowo gurtem. Sklepienia zapewniały wnętrzu
doskonałą akustykę, która była istotna w czasach rozwoju chorału gregoriańskiego. Ciężar
sklepień skierowany był bezpośrednio na ściany, które tym
samym musiały mieć odpowiednią grubość. Większość kościołów tej epoki cechowała się
masywną bryłą powstałą w wyniku addycji. Do kościoła prowadziły portale. Główny
zyskiwał z reguły bogatą rzeźbiarską dekorację,
pozostałe wejścia były surowsze. Zdobiony był przede wszystkim tympanon.
3
Q
rola architektury w sztuce romańskiej
A
W czasach romańskich architektura odgrywała dominującą rolę, a pozostałe
dyscypliny sztuki były jej podporządkowane.
4
Q
budulec romańskich budynków
A
Jej podstawowym budulcem był kamień. Od XI wieku upowszechniło się budowanie
z regularnych kamiennych ciosów, które łączone były zaprawą.
5
Q
inspiracje w architekturze romańskiej
A
Niektóre formy
architektoniczne zaczerpnięto ze sztuki karolińskiej i ottońskiej, sięgano też – szczególnie
na południu Europy – do tradycji antycznej i wczesnochrześcijańskiej.
6
Q
kopuły w architekturze romańskiej
A
Kopuła na skrzyżowaniu naw stanowiła
rzadkość – występowała przede wszystkim na terenie północnych Włoch i francuskiej
Akwitanii – i wskazywała na wpływy bizantyńskie oraz weneckie. Częściej stosowano
półkopuły, którymi przesklepiano absydy.
7
Q
dekoracja ścian budowli romańskiej
A
Na ścianach zewnętrznych budowli często pojawiały
się lizeny i typowy dla
tego stylu fryz arkadkowy. Czasem był on
przekształcony w odsunięte od lica muru dekoracyjne
galerie. Okna, by lepiej doświetlić wnętrza, miały
szeroko rozchylone zewnętrzne obramowania. Często
dzielone były jedną lub dwiema małymi kolumnami.
Powstawały w ten sposób biforia i triforia.
8
Q
wnętrze kościoła romańskiego
A
We wnętrzu świątyni, najczęściej ponad międzynawowymi arkadami sytuowano empory,
a powyżej nich – okna. Kolumny podtrzymujące sklepienia wieńczyły zgeometryzowane
głowice dekorowane przedstawieniami floralnymi lub figuralnymi. Równie często – jak
kolumny – pojawiały się filary o przekroju kwadratu lub prostokąta. Kościoły, które były
sklepione, dzielono na czworoboczne przęsła, czyli przestrzeń między czterema podporami.
W kościołach pojawiały się system wiązany oraz duże przęsła na
planie prostokąta.
9
Q
typy budowli romańskich o planach centralnych
A
Na terenie Europy
wznoszono budowle na planie centralnym. Służyły one z reguły jako baptysteria. Na terenie północnej
i wschodniej Europy rozpowszechniły się rotundy, czyli budowle na planie koła, przekryte
kopułą, pełniące funkcje kościołów grodowych. Ich bryła czasem była wzbogacana absydą
lub też dobudowywano do niej wieżę.
10
Q
plan bernardyński
A
trójnawowy kościół na planie
krzyża łacińskiego z prezbiterium zamkniętym prostą ścianą. Do ramion transeptu od
wschodu przylegały kaplice również zakończone prostymi ścianami. W ten sposób powstał
chór schodkowy, podobny do typu Cluny II, ale bez absyd.
11
Q
Cîteaux III
A
Innym rozwiązaniem cysterskim było prostokątnie zamknięte prezbiterium otoczone również prostokątnym
ambitem. Zgodnie z regułą pomieszczenia klasztorne przylegały do kościoła od południa
i były rozmieszczone wokół kwadratowego wirydarza.
12
Q
różnorodność form architektonicznych
A
Najpierw zakony zreformowane (benedyktyni kluniaccy, później premonstratensi, cystersi) używają form architektonicznych dla ukazania rozdziału cesarstwa od papiestwa. Papież Grzegorz VII, być może dawny mnich z Cluny, który w Canossie w 1077 przeciwstawił się cesarzowi, stanie się symboliczną postacią zgubnego rozdziału władzy kościelnej od świeckiej. Poza tym, zarówno samodzielność niemieckich państewek, jak i etniczna różnorodność ludności francuskiej (Germanie, Celtowie, Galowie) powodują regionalne zróżnicowanie rozwiązań architektonicznych. Do tego dochodzi potrzeba przedstawiania w odrębnym języku formalnym specyfiki samodzielnych w znacznym stopniu biskupstw, przede wszystkim jednak klasztorów, rozwijających własne szkoły budowlane. Pomimo to wspólny duch chrześcijański oraz tradycja rzymskiej budowli z kamienia, w powiązaniu z ogólnie stosowanymi formami architektonicznymi, jak łuk półkolisty i odmiany głowicy kostkowej oraz blokowe formy brył budowli, tworzą podstawy europejskiej jedności artystycznej.
13
Q
Klerycy i mnisi zajmowali się zarządzaniem budową.
A
Nie ma wiarygodnych wskazówek, że sami byli murarzami i kamieniarzami. Wydaje się też wątpliwe, aby do XII w. (oprócz takich partii, jak fasady, portale, okna) plany budowli były związane lub wynikały z reguły empirycznej zgodności przebiegu prac budowlanych i możliwości materiałowych” (R. Oertel).
14
Q
orientowanie kościołów
A
Kiedy wkracza się od północy lub południa do nieorientowanej budowli o podwójnym prezbiterium, nie można rozpoznać na pierwszy rzut oka ważniejszej pod względem liturgicznym części wschodniej (Hildesheim i Wormacja). Natomiast ukierunkowana na wschód budowla o jednym chórze jest łatwo zrozumiałym symbolem chrześcijańskiej drogi życiowej od świata doczesnego (korpus nawowy) do tamtego świata, który objawia się w ołtarzu (Hersfeld i Autun). Płaskie stropy i sklepienia kolebkowe pozwalają także optycznie kierować się w takiej przestrzeni ku ołtarzowi w apsydzie wschodniej.
15
Q
rozczłonkowanie korpusu nawowego
A
Wkrótce podłużna przestrzeń kościoła zostanie rozczłonkowana. „Rozczłonkowanie jest zwykle używanym, ale niejasnym terminem. Nie można go naturalnie rozumieć dosłownie, ponieważ ani środkowa, ani boczne nawy nie są podzielone murami poprzecznymi (najbardziej byłoby to jeszcze trafne w odniesieniu do łuków odporowych włoskiego protorenesansu). W rzeczywistości rozczłonkowanie wnętrza polega na optycznym wrażeniu, jakie sprawia rozczłonkowanie jego ścian i przekrycia. Takie rozczłonkowanie przechodzi w XI w. wielostopniowy proces ces rozwojowy. Około połowy stulecia ściany wewnętrzne nawy głównej są jeszcze w znacznym stopniu nie podzielone (Hildesheim). Ale w strefie arkad zaczyna się już pewna rytmiczność za sprawą alternacji filarów i kolumn (przemienność podpór). W Jumièges między filarami arkad międzynawowych znajdują się sięgające stropu półkolumny, nie pełniące funkcji nośnej. Przenoszą one zasadę podziału, wynikającą z alternacji podpór, ze strefy arkad na wysokie partie ścian, dzieląc je na pojedyncze płyciny. Podczas gdy tego rodzaju podpory kończą się w Spirze jeszcze okrągłymi łukami przyściennymi, w Cluny III dźwigają już one gurty sklepienia kolebkowego. Podpory wraz z gurtami zaznaczają podziały wnętrza, biegnące od ziemi, poprzez strop i znowu do ziemi. Pomiędzy takie gurty rozpięte zostały w Spirze, ok. 1090, kozuby sklepienia krzyżowego. Wczesne, prawie równoczesne żebra krzyżowe nie mają jeszcze funkcji nośnej, tylko czysto estetyczną (Caen, Ste-Trinite), podczas gdy w Wormacji niosą same siebie i podpierają kozuby sklepienia. Wszystkie te sklepienia krzyżowe tworzą wraz z podziałami ściany pojedyncze, przypominające baldachimy elementy: końcowy etap ,,rozczłonkowania przestrzeni”. Występujące w niektórych regionach rzędy kopuł wzmacniają jeszcze wrażenie wydzielonych kompartymentów (Akwitania).
16
Q
Niemiecki,,system wiązany” otrzymuje swój moduł
A
nie z długości nawy głównej i transeptu, ale z wielkości powierzchni kwadratu skrzyżowania nawy głównej z transeptem. Powtarza się on w ramionach transeptu, w prezbiterium, w nawie głównej i zmniejszony do połowy w nawach bocznych.
17
Q
Od przełomu wieków ściana nawy głównej, aż do strefy okiennej, ożywiona jest otworami:
A
nieśmiało - blendowaniem, śmielej galeriami empor, w Normandii i Anglii nawet podobnymi do empor, otwartymi tryforiami i przejściami przed strefą okienną budynku (Caen, Peterborough). W fazie przejściowej do gotyku dodanie empory i tryforium prowadzi konsekwentnie do czterosferowego podziału ściany (Laon; Limburg; Noyen), Dopiero gotyk przekształci poziome pasy ścian - przez zrezygnowanie z empory w uproszczone, biegnące w górę elementy.
18
Q
W katedrze w Trewirze pojawia się po raz pierwszy arkadkowa galeryjka.
A
Jest ona w Nadrenii i górnych Włoszech ulubionym sposobem rozbicia zewnętrznej ściany na dwa poziomy.
19
Q
Okna rozwijają się od
A
rygorystycznie okrągłołukowej formy, aż do barokowo pobrzmiewających fantastycznych kształtów stylu przejściowego (dziurka od klucza, palmeta, lilia).
20
Q
Francja wcześnie wynalazła dwie formy prezbiterium, które rozwiązują problem rozmieszczenia ołtarzy:
A
część prezbiterium uskokowa (schodkowa) i obejście wokół prezbiterium z kaplicami. Są one jeszcze od siebie wyraźnie oddzielone i dopiero w gotyku staną się zwartym wieńcem kaplic.
21
Q
wieże
A
Po wydzieleniu skrzyżowania nawy głównej z transeptem, na planie kwadratu, można wznieść nad nim w organiczny sposób wyprowadzoną wieżę. Wraz z dwiema wieżami fasady, które wywodzą się z wczesnochrześcijańsko-syryjskich wzorów (Turmanin) i karolińskich wież westwerkowych, powstają wielowieżowe zamki Boże” (Hildesheim, Tournai, Limburg).
22
Q
Krypty romańskie
A
są zawsze sklepione i przybierają niekiedy duże rozmiary (Spira, Gurk). Niekiedy są otwarte do nawy środkowej (Werona, S. Zeno: Wormacja). Przeważnie znajdują się pod prezbiterium i są podzielone dwoma rzędami kolumn na trzy nawy; rozciągają się jednak także pod transeptem i daleko w głąb nawy środkowej.
23
Q
Od antyku aż po XVIII w. ciągle pojawia się typ prezbiterium zakończonego elementem centralnym.
A
Jest to pod względem formalnym przeważnie dwukondygnacyjna, okrągła lub poligonalna budowla na osi prezbiterium. Jej pierwowzorem są rotundy Grobu Marii lub Grobu Świętego w Jerozolimie. Niekiedy stanowi późne przekształcenie krypty zewnętrznej (Halberstadt). Jako mauzoleum oleum fundatorów i władców jest budowlą wolnostojącą i dopiero wtórnie włączona bywa do kościoła (Genewa, stara katedra). Na ogół jednak służy jako miejsce przechowywania relikwii lub grób świętego. Później, zwłaszcza w gotyku angielskim, jest ona przeważnie kaplica mariacką (Lady Chapel).
24
Q
głowice
A
Ottońska głowica kostkowa, swoista nordycka transpozycja antycznego kapitelu, w coraz większym stopniu staje się wyrazem narastającej w sztuce romańskiej skłonności do dekoracji. Zdobią ją motywy tarczowe, palmety, figurki ludzi, zwierząt i bestii; bywa robiona nawet z wypalanej cegły; późną formą jest głowica kielichowa.
25
romańskie kościoły pielgrzymkowe
Istotnym typem architektonicznym południowej Europy były kościoły pielgrzymkowe.
Sytuowano je na szlaku wędrówek do grobu św. Jakuba w Composteli (Hiszpania). Budowle
te wznoszone były na planie krzyża łacińskiego. Ich korpus składał się z trzech lub pięciu
naw. Prezbiterium zamknięte absydą obiegał ambit z kaplicami ułatwiający poruszanie się
wiernych. Ponad nawami bocznymi wznosiły się empory, a pod prezbiterium mieściła krypta
z relikwiami świętego. Nawę główną zasklepiano kolebkowo, a nawy boczne – krzyżowo.
Nad przecięciem nawy głównej i transeptu wznosiła się wieża.
26
dekoracja rzeźbiarska
Lektorium, którym oddzielona jest od przestrzeni wiernych przestrzeń prezbiterium, jest ulubionym miejscem do umieszczania cyklów przedstawiających proroków i apostołów. Wykrzywione twarze, zwierzęta i ornamenty plecionkowe na zewnętrznych ścianach kościołów, na odrzwiach (antaby), a także na sprzętach liturgicznych (chrzcielnice), mają funkcję apotropaiczną (odstraszającą demony).
27
portale
Prosty portal ścienny staje się wkrótce ukośnie obramowanym portalem, o profilu z kolumn, uskoków lub obu tych elementów architektonicznych na przemian. Począwszy od XII w. pojawiają się po obu stronach portalu posągi, początkowo jeszcze nie podporządkowane określonym członom budowli, tylko luźno rozmieszczone na elewacji (Ripoll; Ratyzbona, św. Jakub; Pawia, S. Michele). Wkrótce posągi stają pomiędzy lub przed kolumnami obramienia (Bazylea, Chartres). W tympanonie przedstawiany jest często Chrystus jako Pantokrator w Sądzie Ostatecznym. W Prowansji przejmuje się schemat rzymskiego łuku triumfalnego, zdobionego posągami, które stoją w niszach pomiędzy pilastrami (Arles i Sankt Gilles). W Poitou dzieli się całą fasadę na kondygnacje, które wypełnione są posągami w niszach (Poitiers, Notre-Dame-la-Grande). W Niemczech sfery portalu rzadko wyposażone są w dekorację figuralną, natomiast częściej pojawia się ona we wnętrzu kościelnym.
28
kamienie budowlane
Dopiero w XI w. używane zwykle do tej pory małe, grubo ciosane kamienie z dużą ilością zaprawy zastępowane są przez pieczołowicie opracowane wielkie ciosy, które potrzebują niewiele zaprawy. Ten proces doskonalenia techniki budowlanej znajduje początkowo wyraz w dwukolorowej zmianie warstw, później w drobnych formach fryzu i bujnej późnoromańskiej dekoracji XIII w. (Neuss).
29
Budowla centralna
występuje rzadziej i są to przeważnie baptysteria, kostnice, i - rzadko - kościoły wiejskie. W nadreńskich trójkonchowych założeniach wschodnia część centralna łączy się od zachodu z budowlą podłużną.
30
kościół cysterski
W roku 1098
Robert z Molesme założył w Cîteaux (łac. Cistersium) macierzysty klasztor nowego
zakonu – cystersów, którzy dążyli do odnowy życia monastycznego w duchu surowej
reguły. Postulowali oni powrót do zasady ora et labora (łac. ‘módl się i pracuj’). Wielkim
reformatorem nowego zakonu był św. Bernard z Clairvaux, który opracował Carta caritatis,
czyli regułę zgromadzenia. Wiele miejsca w swoich pismach poświęcił estetyce wnętrza
kościelnego. Powinno być ono według niego skromne, by nie rozpraszać myśli mnichów.
Z tego też powodu kościoły cysterskie nie miały wież, empor ani dekoracji rzeźbiarskiej.
Najpopularniejszym rozwiązaniem był plan bernardyński. Innym rozwiązaniem cysterskim było Cîteaux III. W połowie XIII wieku w Europie było
już około trzystu pięćdziesięciu klasztorów cysterskich, które wiernie odtwarzały struktury
i formę macierzystej świątyni, stąd tak wielka popularność niezwykle podobnych do siebie
założeń cysterskich. Niektóre ich rozwiązania, takie jak zastosowanie łuku ostrego czy
przechodzący system przęseł – zapowiadały styl gotycki.
31
kościół benedyktyński w typie Cluny
Od początku X wieku,
kiedy książę Akwitanii Wilhelm Pobożny ufundował podporządkowane bezpośrednio
papieżowi burgundzkie opactwo w Cluny, stało się ono zalążkiem reformy kluniackiej. Było
to niezwykle istotne zjawisko dla dziejów europejskiej architektury, ponieważ budowniczowie
różnych kościołów na terenie Europy przejmowali formy wypracowane w opactwach
kluniackich, takie jak np. chór schodkowy. Pierwotny kościół w Cluny zastąpiono na
przełomie wieków X i XI nowym, zwanym w literaturze Cluny II. Liczba zakonników
w zgromadzeniu wzrastała, powiększał się też jego majątek. We mszach uczestniczyło nawet
ponad dwustu mnichów, a każdy zakonnik posiadający wyższe święcenia zobowiązany był
codziennie odprawić cichą mszę. W efekcie wzniesiono nowy kościół, określany jako Cluny III.
Klasztor zgromadził wielki majątek i stał się synonimem potęgi duchowieństwa.
32
wczesna architektura romańska (1000 - 1100)
Zróżnicowanie bryły budowli przez zmianę podpór
filar wiązkowy, łuki pełne służki przy ścianach nawy głównej wydzielony kwadrat skrzyżowania nawy głównej z transeptem, nad nim wieża
sklepione nawy boczne
sklepienie nawy głównej pod koniec wieku
zewnętrzne galeryjki arkadkowe
ciosy zamiast kamienia łamanego
Przodują: Niemcy, później Normandia, Burgundia
33
dojrzała architektura romańska (1100 - 1180)
Całkowicie przesklepione budowle
systematyzacja wszystkich części konstrukcyjnych
plastyczne uformowanie poszczególnych członów budowli tryforium
zewnętrzne galeryjki arkadkowe
sklepienie krzyżowo-żebrowe i konstrukcja przyporowa mnożenie wież fasady
pierwsze łuki ostre (Burgundia)
bogata rzeźba architektoniczna (płd. Francja)
Przoduje Francja (gdzie w 2 poł. XII w. pojawia się gotyk)
34
późna architektura romańska (1180 - 1240)
W znacznym stopniu ograniczona do obszaru Niemiec
najbogatsza dekoracja architektoniczna wyłącznie budowle sklepione łuk ostry wypiera półkolisty we Francji i Anglii czysty gotyk
35
katedry cesarskie
Moguncja, 1081-1137 (1239)
Spira, 1030 do XII w.
Wormacja, 1125 do XIII w.
Bazylika filarowa
- Wiązany system sklepień; w konsekwencji rozróżnienie architektoniczne podpór silniejszych i słabszych
- dwuchórowość
- nawa poprzeczna (transept)
- sklepienie krzyżowe oraz (w później przesklepionych budowlach) krzyżowo-żebrowe (we Francji stosowane były głównie sklepienia kolebkowe, spotykane od XI w.; sklepienie krzyżowo-żebrowe zastosowano już w 1093 w Durham w Anglii)
- wewnętrzna artykulacja dwu- lub trój-strefowa
- empory nad przedsionkami (w Spirze od zach., w Moguncji od wsch.)
- założenia trójkonchowe (zach. chór w Moguncji);
- ściany artykułowane:
niszami ściennymi, ślepymi arkadami, lizenami, fryzami arkadkowymi
- bogata dekoracja architektoniczna i rzeźbiarska: ornamenty, przedstawienia apotropaiczne (szczególnie w Wormacji)
- zgrupowania wież od wsch. i zach.
- wieże na skrzyżowaniach nawy głównej i transeptów
- krypty
36
NADREŃSKIE ZAŁOŻENIA TRÓJKONCHOWE
Kolońska szkoła architektury romańskiej
- Półkoliste konchy od płd., płn. i wsch. skrzyżowania naw (wzory z architektury rzymskiej: willa Hadriana, 292*; Trewir, termy cesarskie, 340* i in.)
- w dolnej części konch rzędy małych, półokrągłych nisz;
- w górnej części konch obejścia (galerie)
- kształt trójkonchowy czytelny głównie z zewnątrz budowli
- galerie arkadkowe
- wieża na skrzyżowaniu naw
- głównie wiązany system sklepień.
37
Katedra w Wormacji
- katedra cesarska
nawowa bazylika z wiązanym systemem sklepień krzyżowo-żebrowych. Kopuły na skrzyżowaniu naw i pod zachodnią wieżą centralną. Artykulacja ścian wewnętrznych nawy głównej dwu-i trójstrefowa. Założenie dwuchórowe z sześcioma wieżami i galeriami arkadkowymi.
38
Kościół Świętych Apostołów w Kolonii
- założenie trójkonchowe
kryta sklepieniem sześciodzielnym. Od zach. transept i pięciowieżowy masyw. Prezbiterium i ramiona transeptu zamknięte półkolistymi konchami (ślepe arkady, galerie arkadkowe).
39
Westfalia
- Bazyliki trójnawowe z wiązanym układem sklepień
- przewaga kościołów halowych są to jednak głównie budowle już w stylu przejściowym (Minden, Osnabrück, Paderborn, Lippstadt, Billerbeck)
- od poł. XII w. są na ogół w całości sklepione (sklepienia krzyżowo-żebrowe lub ośmiodzielne, kopulaste z żebrami tarczowymi)
- jeden lub dwa transepty
- chór zamknięty apsydą lub ścianą prostą
- masywne filary z nałożonymi półkolumnami
- potężne czworoboczne wieże prawie bez podziałów, flankowane okrągłymi wieżyczkami
- masywy zachodnie (westwerki) z wieżą środkową, czasem flankowane wieżami bocznymi.
40
Dolna Saksonia
- Wznoszone są kościoły halowe, jednak przeważają bazyliki, - od X do XII w. przemienność podpór (filar-kolumna-filar lub filar-kolumna-kolumna-filar)
- płaskie stropy
- chóry zamknięte trójbocznie (czasem o planie schodkowym), z reguły o bogatej artykulacji architektonicznej, z rzeźbami, fryzami arkadkowymi, nieraz z wieżyczkami flankującymi
- dwustrefowy podział ścian nawy głównej
- artykulacja ścian zewnętrznych gzymsami i ślepymi arkadami
- potężne masywy zach, z wieżą środkową oraz wieżyczkami flankującymi.
41
Frankonia, Niemcy Środkowe
Wielkie katedry w Bambergu i Naumburgu przejęły z Nadrenii m.in. wiązany system sklepień, wielowieżowość i galerie arkadkowe (Bamberg), z Francji zaś formę wież (Laon) i upodobanie do bogatego detalu architektonicznego. Wraz z Magdeburgiem, Würzburgiem, Arnstadt i Mühlhausen w Turyngii należą już od stylu przejściowego między romanizmem a gotykiem.
42
Katedra w Minden
zaczęta po 1064 jako romańska bazylika, w poł. XIII w. kontynuowana jako gotycka hala. W nawie okrągłe filary ze służkami. Szeroki masyw zachodni, Późnoromańskie prezbiterium z arkadowymi podziałami ścian. Pierwotny chór z XI w. oznaczony na planie linią przerywaną.
43
Katedra pw. Świętych Piotra i Jerzego w Bambergu
1 tercja XIII w. Bazylika trójnawowa, sklepiona krzyżowo w systemie wiązanym, z transeptem zach., dwoma poligonalnymi chórami 14 wieżami. Chór wsch. z galerią arkadkową pod wpływem nadreńskim. Wieże zach. na wzór wież katedry w Laon. Wybitne dzieła rzeźby architektonicznej.
44
Katedra w Gurk
1140-1200. Bazylika trójnawowa. Słynna stukolumnowa krypta, sklepiona krzyżowo. Od wsch. przy transepcie trzy apsydy różnej wysokości; rozwiązanie spotykane w płd. Europie, tu jednak wnętrza są smuklejsze, a mury solidniejsze. Hełmy wież barokowe.
45
Niemcy Północne
Przeważają bazyliki transeptowe, stropowe; podpory międzynawowe przemienne (Quedlinburg, Halberstadt, Hecklingen/Anhalt), filary (Königslutter) albo kolumny (Jerichow budowla ceglana).
46
Węgry
Wczesnoromańskie katedry i kolegiaty nawiązują do tradycji architektury włoskiej i bawarskiej.
Kościoły salowe bez transeptu, z szeroką wschodnią apsydą
Rotundy jako kościoły grodowe
Bazyliki trójnawowe, stropowe, od k. XI w. z trzema apsydami, bez transeptu
- czasem występuje dolny kościół
- dwie wieże od wsch. lub zach., albo czterowieżowe
- możnowładcze fundacje klasztorów rodowych z dwiema wieżami zach. i emporą zach. od XII w. tworzą charakterystyczne dla romanizmu węgierskiego zespoły (Akos, Kapornack, Pecz), od XIII w. sklepione, z bogatym detalem architektonicznym typu nadreńskiego, bamberskiego i normandzkiego (Ják, Lébény, Zsámbék).
47
REFORMA HIRSAUGIJSKA
Kluniacki ruch reformatorski od 1079 rozpowszechniał się wśród około 200 benedyktyńskich klasztorów prowincji niemieckojęzycznych za pośrednictwem klasztoru w Hirsau. Wiele z tych klasztorów stosowało w ślad za Hirsau formy przestrzenne warunkowane przez zreformowaną liturgię. Jednakże na ich projektowanie przeważający wpływ wywierały na ogół lokalne tradycje budowlane, tak że pojęcie budowli ze "szkoły Hirsau" nie jest całkiem oczywiste.
Bazylika kolumnowa
- Dwuwieżowa fasada zachodnia
- od zach. trójnawowy przedsionek--..galilea" (na wzór Cluny II)
- wnętrza przekryte stropem
- transept wsch.
- pięcioczęściowe chóry schodkowe
- chór „benedyktyński", tzw. otwarty arkadami do bocznych aneksów wydzielone skrzyżowanie naw - "chorus maior"
- wschodnie przęsło korpusu wydzielone filarami i przegrodą chórową tworzy "chorus minor"
- dalsze, zachodnie przęsła korpusu kolumnowe
- skromny detal dekoracyjny: głowice kostkowe z motywem półkoli, bazy kolumn attyckie ze szponami, arkady i portale obramowane fryzami szachownicowymi
- brak krypt, empor i westwerków.
48
TERENY POMIĘDZY RENEM A LOARĄ
bez Burgundii i Normandii
W regionie, w którym znajdowała się główna rezydencja Karola Wielkiego (Akwizgran), w kolebce dynastii salickiej (Górna Nadrenia) i staufijskiej. oraz królewskiej domenie Francji, powstało w pełnym pełnym średniowieczu najważniejsze środowisko artystyczne Zachodu, charakteryzujące się wieloma wspólnymi cechami.
Przeważają bazyliki na planie krzyża łacińskiego:
- sklepione w systemie wiązanym, lecz także z przęsłami prostokątnymi, Maria Laach, (system przechodzący)
- wydzielone skrzyżowanie naw transept
- ,,wertykalizm" w artykulacji wnętrz (Spira)
- podział ścian wewnętrznych nawy głównej dwu- i trójkondygnacyjny: arkady międzynawowe - empory (rzadko) pas okien; w stylu przejś-ciowym do gotyku również cztero-kondygnacyjny: arkady - empory - tryforia - pas okien (Limburg)
- wszystkie wnętrza sklepione od razu lub (jak liczne stropowe budowle z XI i XII w.) przesklepiane wtórnie
- filary kwadratowe, z półokrągłymi służkami, lub krzyżowe
- przemiennie filary słabsze i mocniejsze, czasem również kolumny i filary
- spotykane też bazyliki kolumnowe
- łuki wyłącznie półkoliste
- chóry przeważnie zamknięte półkolistymi apsydami
- ślepe arkady często oparte na kolumienkach
- głowice kostkowe
- fryzy arkadkowe, lizeny
- galeryjki arkadkowe, najwcześniejsze w Trewirze
- rzeźba architektoniczna, nieraz także figuralna
- często fasada dwuwieżowa
- w wielkich kościołach zgrupowania wież (w Tournai aż siedem)
- przestronne krypty.
49
Kościół benedyktyński św. Piotra i Pawła w Hirsau
1082-1 tercja XII w. Trójnawowa bazylika kolumnowa. Chorus minor (wschodnie przęsło korpusu) wydzielony parą filarów. Chór schodkowy. Od zach. trójnawowy przedsionek.
a gzyms nad arkadami, lizena dzieląca przęsła ponad kostkową głowicą z półkolami.
50
Dolna Nadrenia i rejon nad Mozą
tworzyły w średniowieczu rozległy jednolity historycznie i architektonicznie krajobraz kulturowy. W diecezjach kolońskiej, trewirskiej, leodyjskiej i utrechckiej budowle są bardzo różnorodne, dominują jednak modele dolnoreńskie.
Również w końcu XI i XII w. nie obserwujemy skostnienia formy. Ponowny rozkwit architektury między Renem a Mozą przynosi czas panowania dynastii staufijskiej, od poł. XII w.
51
W rejonie nad Skaldą znajduje się centrum flandryjskiej architektury romańskiej.
Bazyliki
- Długie i wysokie nawy
- empory równe wysokością nawom bocznym, szeroko otwarte (jak w Reims St-Remi)
- wieża na skrzyżowaniu naw
52
Katedra Notre-Dame w Tournai
budowla dojrzałego romanizmu
- czterokondygnacyjny podział wewnątrz nawy głównej bez przechodzących nałożonych służek, horyzontalne podziały gzymsami; pierwotnie strop
- kondygnacja dolna: kwadratowy człon filara z nałożonymi półkolumienkami;
- kondygnacja górna: trzon ośmioboczny i wieloboczne kolumienki
- kondygnacja okien z galeryjką typu normandzkiego
- pierwotnie założenie trójkonchowe z wąskim obejściem i emporami, przenoszące tradycyjne rozwiązanie nadreńskie do budowli wczesnego gotyku jak Noyon i Soissons.
53
W Alzacji od połowy XII w.
obserwujemy zamiast górno- i dolnoreńskiego wertykalizmu szersze horyzontalne podziały ścian i przysadziste, masywne bryły budowli (Rosheim, Sigolsheim) z precyzyjną artykulacją fasad (Marmoûtier; Murbach).
54
Dorzecze Sekwany
Bazyliki z reguły stropowe
tylko duże kościoły mają wewnętrzny podział na trzy lub cztery kondygnacje
służki na ścianach nawy głównej.
55
NORMANDIA I BRETANIA
W Normandii w połowie XI w. rozwija się pod wpływem burgundzkiej architektury wczesnoromańskiej (Cluny II, 116) prawie niezmienny, swoisty model bazyliki.
W Bretanii powstało niewiele interesujących budowli romańskich. Wykazują one wpływy normandzkie.
Forma wczesna (typ Jumièges), jeszcze pod wpływem burgundzkim:
- smukła fasada dwuwieżowa z wysuniętą do przodu częścią środkową
- smukłe wnętrze nawy głównej
- trójkondygnacyjny podział ścian nawy głównej arkady z przemiennością podpór (filary (filary ze służkami i kolumny), podzielone kolumnami przezrocza empor, strefa okien
- prawdopodobnie pierwotne łuki przyporowe
- kwadratowa wieża nad wydzielonym skrzyżowaniem naw
- prezbiterium z obejściem
- transept z korytarzykami w grubości muru.
Forma późniejsza (typ Caen, Ste-Trini-té*, St-Etienne*):
- bazylika filarowa ze służkami
- w nawie głównej strop lub otwarta więźba dachowa
- od lat 1115/20 w kościołach typu Caen krzyżowo-żebrowe sklepienia sześciodzielne
- w nawach bocznych podzielone gur-tami przęsła sklepione krzyżowo
- trójkondygnacyjny podział ścian nawy głównej, z emporami bez przezroczy kolumienkowych albo z tryforiami (czasem ślepymi); w strefie okien wąska galeryjka w grubości muru (wcześniej w zachodniej części katedry w Trewirze)
- chór o planie schodkowym
- ujednolicony system sklepień w transepcie
- wieża na skrzyżowaniu naw i fasada dwuwieżowa.
56
Szkoły architektoniczne.
Jest to pojęcie rzadko już dziś stosowane, określające charakterystyczny typ architektoniczny jakiejś ograniczonej grupy budowli sakralnych. Mniej lub bardziej stypizowane świątynie mogą więc tworzyć grupy
a) należące do określonego regionu geograficznego (np. owerniackie hale emporowe, 118 i 121) lub
b) odzwierciedlające wpływ podziałów politycznych, kulturowych albo przepisów liturgicznych (np. reforma hirsaugijska, 108 n., architektura cysterska, 140 п.).
Wyróżnienie grupy budowli charakterystycznych dla danego regionu wcale nie oznacza, że występują tam tylko one, czy nawet że przeważają liczebnie. Tak na przykład w Akwitanii, obok licznej jak nigdzie indziej grupy kościołów kopułowych, spotykamy bardzo wiele świątyń salowych i hal sklepionych kolebkowo, czy też w południowej Francji, gdzie wraz z licznymi, typowymi kościołami salowymi występują także interesujące hale emporowe i bazyliki.
Równocześnie jeden typ architektoniczny może występować w wielu wariantach. Tworzą się one pod wpływem surowych przepisów budowlanych albo też lokalnej tradycji architektonicznej (reforma hirsaugijska, architektura cysterska).
57
CLUNY I BURGUNDIA
Cluny, największy kiedykolwiek zbudowany klasztor na zachodzie Europy, założony w 910, był oparciem dla idei wypraw krzyżowych, hiszpańskiej rekonkwisty i odnowy liturgicznej klasztorów, która do 1200 objęła prawie 1500 opactw i przeoratów Zachodu (por. też reformę hirsaugijską). Liczne kościoły w Burgundii nawiązywały do Cluny, jednakże architektura burgundzka nie stała się (jak u cystersów) obowiązującym wzorem dla podległych klasztorów. Vézelay w opozycji do systemu wiązanego ,,ad quadratum" - miało system sklepienny o tej samej długości krzyżowego przęsła w nawie głównej i bocznych. Rozwiązanie to wytycza już drogę do sklepień gotyckich. W licznych antykizujących detalach architektonicznych odzwierciedla się natomiast skłonność do naśladowania pozostałych w Burgundii ruin budowli rzymskich.
- Nawy boczne przedłużone poza transept
- chór na planie schodkowym,
- półokrągłe apsydy
- jeden lub dwa transepty
- przedsionek podwójny (narteks)
- krypta
- wysokie nawy boczne
- trójkondygnacyjny podział ścian nawy głównej: arkady, obejście tryforyjne (rzadko empory: Nevers), poziom okien
- łuki półokrągłe, w arkadach międzynawowych i sklepieniach także zaostrzone
- kolebki w przekroju półokrągłe lub zaostrzone (także kolebki poprzeczne: Tournus)
- czasem sklepienia krzyżowe w nawach bocznych, ale zdarzają się i w nawie głównej (Vézelay)
- antykizujące kolumny
- kanelowane pilastry
- filary ze służkami (Vézelay i kilka mniejszych kościołów)
- najstaranniej opracowane rzeźbiarsko portale, zwłaszcza tympanony i głowice
- dwie wieże zach. i wieża na skrzyżowaniu naw.
58
AKWITANIA
Obejmuje terytoria wokół Poitiers, Limoges, Saintes, Bordeaux, Angoulême i Périgueux. W odróżnieniu od kościołów Ile-de-France, dorzecza Loary, Normandii i Bretanii, które często miewały otwarte więźby dachowe, tutaj wszystkie korpusy nawowe były od początku sklepione.
Swoistym wyróżnikiem Akwitanii jest grupa ok. 60 kościołów kopułowych z XII w.
- przeważnie jednonawowe kościoły z 2-4 kopułami nad nawą, czasem o dużych rozpiętościach (do 24 m w Périgueux, St-Front)
- czasem kopuły również nad chórem i ramionami transeptu (Périgueux, Solignac)
- kopuły zbudowane z ciosów nie mają więźby dachowej i pokryte są bezpośrednio płytami wapiennymi (niedostatek drewna budowlanego)
- w dużych kościołach, na wysokości parapetów okiennych, w grubości murów wspartych na ślepych arkadach, przebiegają galerie
- w kilku kościołach Angoumois istnieją przejścia w grubości potężnych filarów wspierających kopułę, ułatwiające do-stęp do chóru
- w Périgueux, w St-Front przejścia są we wszystkich filarach
- obejście prezbiterium (ambit) z wieńcem kaplic
- w większych kościołach nieraz 3-7 kaplic chórowych otwiera się bezpośrednio do półkoliście zamkniętego prezbiterium (Angoulême).
Kościoły salowe sklepione kolebką o przekroju półkolistym lub ostrołukowym występują częściej niż bazyliki, które, choć rzadsze, są na ogół większe (St-Hilaire w Poitiers).
Kościoły halowe
- Nawa główna z reguły sklepiona kolebką, boczne kolebkami lub krzyżowo
- fasady ze szczytami w formie trójkątnych przyczółków,
- jeden lub kilka poziomów ślepych arkad (por. Lombardia i płn. Hiszpania)
- w miarę rozwoju romanizmu coraz bogatszy detal rzeźbiarski i ornamentyka architektoniczna (ząbkowane łuki, inkrustacje)
- głębokie, uskokowe portale
- prezbiterium zamknięte półkoliście lub wielobocznie; trójstrefowy podział ścian (cokół, okna i pas arkadek poniżej dachu), czasem podział dwu-lub czterokondygnacyjny
- niekiedy też chóry schodkowe lub obejścia z wieńcem kaplic
- poniżej strefy oporów sklepiennych nawy głównej wysokie arkady międzynawowe, w XII w. ostrołukowe
- cylindryczne filary-kolumny; w XII w. filary na planie czteroliścia, złożone z czterech kolumienek
- zwykle brak transeptu
- interesujące malarstwo na ścianach i stropach
- nad korpusem jednolity dach dwuspadowy
- nieliczne wieże.
59
POITOU, SAINTONGE
Wytworzył się tu szczególny typ fasady: elewacja zachodnia rozwiązywana jest jako ozdobny parawan, nie odpowiadający rzeczywistemu przekrojowi korpusu. Pierwowzorami były antyczne łuki triumfalne lub bramy miejskie. Bogato profilowany główny portal flankowany jest z każdej strony jedną lub dwiema ślepymi arkadami. Górna kondygnacja jest podzielona analogicznie albo wypełnia ją jeden czy dwa rzędy ślepych arkad, bogato opracowanych rzeźbiarsko. Wieżyczki narożne stoją czasem na wiązce półkolumn (Poitiers).
Również na tym obszarze typowe są kościoły halowe:
- trzy nawy, z których środkowa sklepiona jest kolebką okrągłą lub ostrołukową, w XI w. bez gurtów, potem z gurtami; nawa środkowa wyższa jak w bazylice jednak bez okien
- nawy boczne znacznie węższe niż środkowa, sklepione półkolebką (czasem podkowiastą) lub przęsłami krzyżowymi
- czasem budowano wyniosłe wieże, w których narożniki górnych kondygnacji ujmowane bywały filarami lub kolumnami
- polichromie we wnętrzach.
60
OWERNIA
Charakterystyczna dla tej prowincji jest grupa hal emporowych z XII w. (Clermont-Ferrand). Ściśle rzecz biorąc są to pseudobazyliki, ponieważ nawy główne są wyższe niż poziom sklepień empor.
- W nawach głównych sklepienia kolebkowe bez gurtów oparte na gzymsach
- w nawach bocznych sklepienia krzyżowe
- ponad nawami bocznymi empory z oknami, sklepione półkolebkami
- ,,owerniacki masyw krzyżowy", tzn. potężny masyw poprzeczny na skrzyżowaniu naw, między prezbiterium a korpusem; transept podzielony jest na pięć przęseł; skrajne z nich sklepione są kolebkami poprzecznymi, dwa zaś nad nawami bocznymi sklepione półkolebkami, otwarte są do skrzyżowania naw arkadami, nad którymi umieszczono przezrocza
- wieża skrzyżowania ośmioboczna, z oknami, trompami i sklepieniem klasztornym
- chór nakryty płytami kamiennymi, niższy od nawy głównej, z obejściem i wieńcem niskich kaplic, nad którymi (jak w bazylice) rząd okien
- mozaikowy wątek ścian z ciosów i łupanego krzemienia
- bogato rzeźbione głowice,
61
PROWANSJA
Kościoły halowe
- Nawa środkowa sklepiona kolebką okrągło lub ostrołukową
- nawy boczne sklepione kolebkowo lub krzyżowo
- kamienne pokrycie niezbyt stromego dachu spoczywa bez drewnianej więźby bezpośrednio na sklepieniach
Bazyliki
- Nawa środkowa, wąska i wysmukła, sklepiona kolebką okrągło- lub ostro-łukową
- górny rząd okien na ogół tylko z jednej strony
- wąskie nawy boczne, sklepione kolebkami, często podkowiastymi
- ramiona transeptu i kopułowe skrzyżowanie zwykle tej samej wysokości co nawa główna
- wschodnia partia niska, czasem oddzielona od nawy ścianą z arkadami
- wspaniałe figury portalowe (Arles, St-Gilles) wykazujące wpływy antycznej rzeźby rzymskiej
- liczne antykizujące detale architektoniczne
Kościoły salowe
- Sklepione ostrołukową kolebką na gurtach (St-Gabriel)
- często po bokach nawy rzędy kaplic sklepionych poprzecznymi kolebkami (Orange; por. Francję południowo-zachodnią, L'Escale-Dieu)
- apsydy na ogół wieloboczne, artykułowane gęsto ślepymi arkadami, pilastrami i kolumienkami
- na skrzyżowaniach naw okrągłe lub kwadratowe wieże
- ważnym elementem są krużganki, nieraz bogato zdobione rzeźbą (Arles).
62
FRANCJA POŁUDNIOWO-ZACHODNIA
W południowo-zachodniej Francji przeplatają się wpływy architektury sąsiadujących prowincji. Aż po tereny zach. Hiszpanii przeważa typ kościoła halowego.
- Filary ze służkami przechodzącymi w gurty wspierające kolebkę nad nawą.
Hale emporowe
- Empory przekryte półkolebkami wspierającymi kolebkę nawy głównej, po raz pierwszy zastosowane w Conques lub w Tuluzie, St-Sernin
- w Tuluzie, w największym zachowanym do dziś romańskim kościele na świecie, również transept jest trójnawową halą emporową (podobnie jak w Limoges i w Santiago de Compostela)
- obejście prezbiterium z wieńcem kaplic
- kwadratowe filary z nałożonymi półkolumienkami, biegnącymi aż do poziomu oparcia kolebki sklepiennej i wspierającymi jej gurty bogata dekoracja głowic i portali.
Bazyliki (sporadyczne przykłady)
- Plan krzyża łacińskiego
- w nawach sklepienia kolebkowe
- czasem górny rząd okien tylko po jednej stronie kościoła.
Kościoły salowe
- Na ogół bez transeptów (St-Gabriel, 113; Rhèdes; St-Macaire)
Bardzo liczne założenia jednonawowe
- Nawa prostokątna, okna tylko po jednej stronie kościoła (Rhèdes)
- z wydzielonym prostokątnym prezbiterium lub bez niego
- półokrągła lub wieloboczna apsyda,
- z reguły bogato rozczłonkowana
- czasem wieża nad chórem.
Powszechne jest budownictwo ceglane.
63
ROUSSILLON I KATALOΝΙΑ
Do poł. XIII w. Katalonia i południowa Francja stanowią polityczną i kulturową jedność. Kilka setek różnego typu kościołów romańskich daje temu rejonowi pierwszeństwo wśród innych krajów europejskich w dziedzinie budownictwa wczesnoromańskiego.
- Przeważają kościoły halowe z trzema apsydami oraz jednonawowe kościoły salowe, czasem z transeptem o układzie halowym, wieżą na skrzyżowaniu i jedną lub trzema apsydami
- rzadziej chóry prosto zamknięte lub z obejściem
- sklepienia kolebkowe, czasem z gurtami; przy niedostatku drewna i z obawy przed pożarem pachy sklepień wypełniano zaprawą lub ziemią i kładziono bezpośrednio, bez więźby dachowej, kamienne płyty niezbyt stromych dachów, jednolitych nad całym korpusem lub z małymi uskokami
- rzadziej otwarte więźby dachowe (Tahull)
- okrągłe, kwadratowe lub bardziej złożone przekroje filarów, także z nałożonymi służkami; rzadziej kolumny
- wielobarwne polichromie (obecnie najczęściej przeniesione do muzeów)
- wnętrza mroczne, słabo doświetlone oknami
- z zewnątrz bryły krępe, ściany z rzadka artykułowane lizenami i fryzami arkadkowymi
- wieniec małych wnęk pod gzymsami dachów
- drobny wątek z ciosów lub łamanego kamienia
- wyjątkowo krypty lub większe wieże
- często krużganki z bogatą rzeźbą architektoniczną.
Rzadkie, lecz interesujące bazyliki
- nawy główne sklepione kolebkowo
- rzadziej drewniane stropy (Ripoll, obecne sklepienie z XIX w.)
- czasem doświetlenie tylko z jednej strony.
64
HISZPANIA PÓŁNOCNO-ZACHODNIA
Z elementów wizygockiej, "arte preromanico" i wpływów architektury islamu powstaje wczesnoromański styl mozarabski. Z tej samej politycznej i budowlanej tradycji oraz wpływów południowo-zachodniej Francji wyrasta romańska sztuka Hiszpanii. Do poł. XI w. z wyjątkiem Katalonii nie wznosi się tam jednak bardziej znaczących świątyń.
Rekonkwista sięga w poł. XI w. do linii Ebro-Duero, w pocz. XII w. do Tagu, w pocz. XIII w. do Guadiany. W tym samym tempie, z przerwami, posuwa się na południe budownictwo kościelne. Większe i mniejsze budowle pojawiają się w północnej Hiszpanii od 2 poł. XI w., niektóre z nich tak wybitne, jak katedra w Jaca, ok. 1060, S. Isidoro w León, 1054-1067, oraz nawiązująca do planu kościoła St-Sernin w Tuluzie i do najlepszych przykładów rzeźby architektonicznej z XI i XII w. - świątynia w Santiago de Compostela, zaczęta 1075.
Przeważają kościoły halowe. Forma ich w zasadzie nie różni się od kościołów Katalonii i południowo-zachodniej Francji. Charakterystyczne dla Kastylii są przylegające do jednego lub obu boków kościoła arkadowe, stropowe lub sklepione portyki.
Wielkie kościoły późnoromańskie i romańsko-gotyckie w południowej prowincji León (Salamanka, stara katedra, od 1152; Zamora, 1151-1174; Toro, od 1160) i we wschodniej Aragonii (Tarragona, od 1171; Lerida, od 1203; Huesca, pocz. XIII w.) są krzyżowo sklepionymi bazylikami.
- Ciężkie formy architektoniczne
- ostrołukowe, niskie arkady niosące grube, z rzadka artykułowane ściany nawy głównej
- sklepienia żebrowe z grubymi żebrami, gurtami i zwornikami
- pełne fantazji formy rzeźbiarskie (wieża katedry w Salamance)
- głowice figuralne i liściaste
- kopuły żebrowe.
Oprócz nich nadal występują hale (La Coruna) i hale emporowe, kontynuujące typ Santiago de Compostela (Coimbra).
65
NORMAŃSKA ARCHITEKTURA W ANGLII
Wkrótce po zwycięstwie Wilhelma Zdobywcy pod Senlac Hill (1066) rozpoczyna się na zlecenie normańskich możnowładców żywa działalność budowlana. Już wieczorem po bitwie nakazano budowę opactwa (Battle Abbey). Z drugiej strony zniszczone zostały prawie wszystkie świątynie anglosaskie. Normańscy biskupi i wyszkoleni w Rzymie budowniczowie wprowadzali przy ich odbudowie oraz budowie nowych kościołów styl romański z Normandii. W Durham, w 1093 po raz pierwszy wykorzystano możliwości sklepienia krzyżowo-żebrowego (znacznie większe niż krzyżowego); wkrótce zastosowano je w Caen jako sklepienie sześciodzielne.
- Surowe i masywne formy i detal architektoniczny
- duże kościoły na planie krzyża łacińskiego, chór z reguły długi
- zamknięcie prezbiterium ścianą prostą (Southwell) lub półkolistą apsydą; czasem obejście prezbiterium (Durham; Ely)
- Lady Chapel (kaplica mariacka) na wschód od chóru, dobudowana po raz pierwszy w XIV w.
- wieże zwykle kwadratowe; wieże na skrzyżowaniach naw; fasady dwuwieżowe; jednowieżowa katedra w Ely oparta na wzorach niemieckich
- łuki półkoliste, filary cylindryczne
- głowice karbowane; charakterystyczne typy fryzów
- w dużych kościołach ściany wnętrza nawy głównej trójkondygnacyjne: arkady - tryforia otwarte jak empory poziom okien z galeryjką w grubości muru
- mury wnętrza przeprute licznymi otworami (Peterborough)
- stropy lub kamienne sklepienia.
Okres wczesny:
- wątek muru surowy, jednak precyzyjniejszy niż w budowlach saksońskich
- szerokie spoiny -,,wide-jointed"
- młotkowana ornamentacja
- archiwolty bez dekoracji.
Okres późniejszy:
- staranniejsze opracowanie wątków
- cienkie spoiny -,,fine-jointed"
- archiwolty i głowice głęboko i starannie opracowane dłutem; fryzy zygzakowe i z przecinających się arkadek są typowymi motywami dekoracyjnymi.
- płaskorzeźbione tympanony (Ely, Barfreston).
66
PÓŁNOCNE WŁOCHY
Piemont, Lombardia, Emilia, Veneto
Wczesnochrześcijańska bazylika kolu-mnowa, bez transeptu i masywu zach., jest zasadniczym wzorem dla wczesno-romańskich (i nie tylko) kościołów Italii. Filary, empory i transepty, wydzielone skrzyżowania i dwuchórowość pojawia-ją się wyjątkowo.
Jedna lub trzy apsydy od wschodu prosta ściana zachodnia
cegła, kamień łamany lub drobny wątek ciosowy
fryzy arkadkowe łączące lizeny
rząd arkadek pod gzymsem dachu
cienkie mury
dzwonnica (campanile) wolno stojąca.
W okresie rozwiniętego romanizmu formy bardzo zróżnicowane
Drewniane stropy
podział na przęsła czasami wyznacza-ne łukami jarzmowymi, także prze-mienność podpór, system wiązany
dwukondygnacyjny podział wnętrza nawy głównej
kościoły sklepione żebrowo, z em-porami, ale często bez okien w nawie głównej (Mediolan, S. Ambrogio*)
kolumny, filary krzyżowe ze służkami fasady płaskie, bogato artykułowane, z portalami (baldachimowymi), ok-nami, fryzami rzeźbiarskimi, galeryj-kami arkadkowymi w grubości mu-rów (Pawia*)
wieża na skrzyżowaniu naw
krypty, często obszerne (Piacenza*).
Budowle centralne jako kościoły lub baptysteria należące do zespołów kated-ralnych
Ośmioboczne, okrągłe, czasem czte-ropodporowe
także z emporami, obejściem i pod-wyższoną częścią centralną.
67
ŚRODKOWE WŁOCHY
Protorenesans jest to określenie użyte przez Jacoba Burckhardta na oznaczenie nawrotu do form starożytnych w nie-których budowlach kościelnych XI i XII w. w. Toskanii i mniej może wyraźnie -w Prowansji. Kościół S. Miniato al Monte we Florencji jest główną budowlą tego kierunku ze względu na swą wczes nochrześcijańską formę i konsekwentnie stosowane inkrustacje zewnętrzne oraz nieco późniejsze wewnętrzne. Równie istotne znaczenie dla kościołów proto-renesansowych miała architektura ze-spolu katedralnego w Pizie (401*). Jak-kolwiek plan i przekrój katedry nie znalazły bezpośrednich naśladowców, to arkadowe galerie górnych partii fasady powtarzano później wielokrotnie (Pawia, 132*, Lucca, Pistoia, Prato, Empoli). Inkrustacje marmurowe spotykamy po-tem w licznych kościołach Florencji (katedra, 173*; baptysterium, 142 S. Maria Novella, 171*; i in.), w Pistoi, Pizie i in.
Kościoły omawianego okręgu są w zasa-dzie indywidualnymi kombinacjami ele-mentów architektury romańskiej.
Przeważają bazyliki kolumnowe, trój-nawowe, zwykle bez transeptu i bez empor, kryte stropem lub otwartą więźbą dachową
kolumny monolityczne, murowane fila-ry okrągłe lub prostokątne przemienność podpór
krypta otwarta na nawę główną
bezwieżowa fasada odpowiadająca przekrojowi bazyliki
wolno stojąca dzwonnica
we wczesnym okresie kamień łamany lub wątek muru z drobnych ciosów
później wątek z dużych ciosów i bogata dekoracja zewnętrzna: fryzy arkad-kowe łączące lizeny, blendy arkadowe, łuki na pilastrach lub przyściennych kolumienkach, galerie arkadowe
wyjątkowo spotykane wieże na skrzy-żowaniach, obejścia prezbiterium, za-łożenia dwuchőrowe, fasady dwuwie-żowe, transepty, galerie niszowe, mury ceglane z motywem przecinających się arkadek.
W Marche i Abruzji występują kościoły halowe oraz grupa kolebkowo sklepio-nych bazylik kolumnowych, z kopułą na skrzyżowaniu naw (Ankona, 135*).
Rzym nie ma w XI i XII w. większego znaczenia, jednak warte wzmianki są bogato dekorowane kružganki, prace mistrzów Cosmatich i późnoromańskie inkrustacje.
68
POŁUDNIOWE WŁOCHY
Apulia
Normanowie podbili południe Italii, po-czynając od 1030, w którym opanowali wybrzeże wschodnie, niegdyś podlegają-ce Bizancjum. Szczególnie grupa apulijs-kich kościołów wokół Bari: Barletta, Trani, Bitonto i Troia wykazuje pewne wpływy normandzkie. Długi okres budo-wy kościoła S. Nicola w Bari spowodo-wał, że późniejsze, jednak w krótszym czasie wzniesione kościoły, wzorowały się na kolejnych fazach jego realizacji.
Bazyliki kolumnowe, o wyciągniętych w górę wnętrzach, stropowe:
transept ciągły, trzy wysokie apsydy (może na wzór Salerno, 96*)
przemienność podpór
szerokie, o półkolistych łukach, arkady międzynawowe; nad nimi empory, odpowiadające zewnętrznym galeriom kolumnowym
do 5 wież (nie wolno stojących)
czasem chór z obejściem (Acerenza)
czasem rząd kopuł (Molfetta).
Sycylia, Kampania, Kalabria
Po wyparciu Arabów, osiadłych na Sycy-lii od 917, Normanowie stworzyli w bu-downictwie eklektyczny styl arabsko--bizantyjsko-normański. Jego wpływ się-ga Neapolu, a czasowo obejmuje okres panowania dynastii staufijskiej (od 1194).
Kilka mniejszych kościołów (Palermo, S. Cataldo, przed 1161; Castelvetrano*) ma: kubiczne formy
1-5 półkolistych kopuł (wpływy arabs-kie)
ostre łuki na podciętych lizenach, w ich obramieniu ostrołukowe okna.
Głównymi budowlami są północnosycy-lijskie katedry w Palermo, Cefalù, Mon-reale*.
Bazyliki kolumnowe
Arkady ostrołukowe, także lancetowe brak empor
płaski strop, otwarta więźba dachowa (Cefalù, Monreale) lub arabskie stropy stalaktytowe (Palermo, Cappella Pala-tina)
transept i chór podwyższone (wyższe od nawy głównej)
trzy apsydy wsch. przy transepcie
(Palermo) lub przy prezbiterium i anek-sach przychórowych (Monreale*)
grupy wież, fasady dwuwieżowe
bogata dekoracja: fryzy ostrołukowe na wydłużonych lizenach i przenikające się ostrołukowe blendy; inkrustacje lawą i kolorowymi marmurami; mozai-ki (wpływy bizantyjskie); posadzki typu artesonado (wpływy arabskie).
69
EUROPA PÓŁNOCNA I ŚRODKOWA
C
Nie wykształciły się tu własne odmiany stylu romańskiego. Nowo zasiedlane tereny i nowe diecezje otrzymywały architekturę o zależnościach stylistycz-nych od Anglii (Skandynawia), krajów niemieckich i romańskich. Przeważały małe, salowe kościoły. Występują rotun-dy, czasem z wydzieloną filarami partią środkową. Zdarzają się wpływy zachod-nie i bizantyjskie (Słowenia).
Norweskie drewniane kościoły słupo-we i masztowe:
podwalina (rama dolna)
słupy zewnętrzne, narożnikowe, i wewnętrzne, wolno stojące (maszty), nie wbijane w ziemię
ściany palisadowe, szczeliny okienne
usztywnienie konstrukcji masztów belkami i des-kami poprzecznymi (grupa Kaupanger, zob. niżej),
w grupie Borgund również krzyżownicami w kształ-cie krzyży św. Andrzeja (zob. niżej); natomiast ścian zewnętrznych deskami poprzecznymi
salowe albo część środkowa bazylikowo podwyż-szona
nawa środkowa z obejściem lub bez, jednak bez rzeczywistych naw bocznych.
Z repertuaru form gotyckich zjawiają się zewnętrzne podcienia, wimpergi, sygnaturki, wieżyczki nad apsydami (perivalium), okna. Por, też Borgund 56*;
kościół masztowy*.
70
ARCHITEKTURA
ZAKONU CYSTERSÓW
Reforma benedyktyńska Cluny (116*), nie zaspokoiła potrzeby odnowienia życia monastycznego. Nową próbę pod-jęli cystersi. Powstało prawie 600 kon-wentów na Zachodzie, które rozprze-strzeniały wzory architektoniczne z bur-gundzkich ośrodków klasztornych w Cî-teaux (założony 1098), Clairvaux (zało-żony 1115) i Morimundu. Niezależni politycznie i gospodarczo cystersi zago-spodarowywali nieużytki i zakładali duże gospodarstwa rolne. Ich kościoły łatwo rozpoznać. Do poł. XII w. ściśle przestrzegano surowych ograniczeń bu-dowlanych, nałożonych przez konstytu-cje zakonne; później to się zmieniło pod naciskiem fundatorów, dążących do maksymalnej wspaniałości opactw. W niektórych krajach europejskich, jak Niemcy, Hiszpania, Italia, Anglia, Pol-ska budowle cysterskie stały się zwias-tunami gotyku.
Bazylika
Zamiast wież drewniana sygnaturka
nawy stropowe, później sklepienia krzyżowo-żebrowe
służki na murach i filarach nadwie-szone, kończące się w połowie wyso-kości ściany, podparte wspornikami
transept z dwiema lub czterema prosto zamkniętymi kaplicami od wsch.
prosto zamknięte prezbiterium, za nim czasem kaplice, później także prosto-kątne lub wieloboczne obejścia z wieńcem kaplic (Riddagshausen*, Pontigny*)
prostokątne przęsła sklepienne w Bur-gundii - system przechodzący, w Niemczech przede wszystkim sys-tem wiązany
brak dekoracji figuralnej i witraży, wyjątkowo staranna kamieniarka
brak krypt i empor
arkady krużganka stojące na ciągłym cokole.
71
POLSKA
-
Bazyliki. Po chrzcie Polski w 966 powstało pierwsze biskupstwo w Po-znaniu, a w 1000 arcybiskupstwo w Gnieźnie. Oba grody stanowią ośrodki stołeczne państwa polskiego, a ich katedry wznoszone z kamienia i za-chowane w reliktach stają się ducho-wymi centrami obu miast i całego kraju. Większość wczesnośredniowiecznych kościołów stawiano zapewne z drewna, zgodnie z tradycją budownictwa podkar-packiego w formie blokowo ukształ-towanych brył i wolno stojących, chro-niących przed złymi siłami dzwonnic. Przy gotyckich kościołach znajdują się jeszcze znaczne partie romańskich budo-wli kamiennych. Przykładem ich są pozostałości katedr w Krakowie na Wawelu: przedromańskiej z pocz. XI w. i romańskiej z ok. 1070-1142, dwu-chórowej, wykazującej zależności od architektury nadreńskiej; z katedry tej przetrwała m.in. krypta św. Leonarda*. Podobne powiązania wykazuje dwu-chórowa kolegiata P. Marii i św. Alek-sego w Tumie pod Łęczycą, przed 1161. Relikty romańskie znajdują się również w obrębie renesansowej katedry w Płoc-ku.
Przykładami dobrze zachowanych budo-wli romańskich są: kościół św. Andrzeja w Krakowie*, 1079-1098; kolegiata św. Piotra w Kruszwicy*, ok. 1120-1140; wspomniana kolegiata w Tumie; kole-giata św. Marcina w Opatowie, ok. poł. XII w.; kościół Norbertanek w Strzelnie (z bogatą dekoracją rzeźbiarską, m.in. trzonów kolumn międzynawowych, k. XII w. przed 1216); kościół cysterski w Trzebnicy, 1219.
Drzwi brązowe: Gniezno, katedra, 2 poł. XII w., ze scenami z życia i męczeństwa św. Wojciecha, przed-stawionymi w 18 kwaterach. Płock, katedra (obecnie w soborze Sofijskim w Nowogrodzie Wielkim), ok. poł. XII w., z obrazami ze Starego i Nowego Testamentu oraz z postaciami alegorycz-nymi i historycznymi, wykonane zapew-nie w Magdeburgu.
- Klasztory cystersów, zakładane w Ma-łopolsce jako filie opactw burgundzkich (Morimund) w 1 poł. XIII w., a jeszcze bardziej klasztory z 2 poł. XIII w., pochodzące jak Mogiła z Lubiąża, mają już wiele elementów architektonicznych czysto gotyckich (por. 140).
72
BUDOWLE CENTRALNE
Najważniejsze romańskie budowle cent-ralne pochodzą z okresu rozwiniętego i późnego romanizmu. Najczęstszymi inspiracjami dla nich były kościół Grobu Świętego w Jerozolimie (38*) i kaplica cesarska w Akwizgranie (69*).
Typy planów:
okrągły (rotunda)
sześcio-, ośmio- i dwunastoboczny, a nawet siedmioboczny z czternasto-bocznym obejściem (Rieux koło Car-cassonne)
kwadratowy
plan krzyża greckiego
z aneksami: przedsionkiem, apsyda-mi, prezbiterium, wieżą
kwadrat z czterema wewnętrznymi podporami, szczególnie w kaplicach zamkowych, które w XII w. wznoszo-no jako budowle dwupoziomowe (→ dwupoziomowa kaplica).
73
KOŚCIOŁY OBRONNE
czyli obwarowane kościoły średniowie-czne, otoczone solidnymi murami (cza-sem jest to umocniony mur cmentarza), z krenelażem i machikułami, a nawet wieżami obronnymi. Spotykamy je na terytoriach pogranicznych i w małych, nieobronnych osiedlach, gdzie stanowiły schronienie dla mieszkańców. Najbar-dziej znane są założenia tego rodzaju z terenu Siedmiogrodu (Ighişul Nou*, Prejmer*, Sighişoara, Vorumloc = Valea Viilor, Dealul Frumos i in.) i połud-niowofrancuskie kościoły obronne (Ag-de*, Les-Stes-Maries, Royat, Montma-jour*), wznoszone czasem jako schro-nienie przed piratami. Spotyka się je także w Szwabii (Großsachsenheim, Merklingen, Lienzingen), w Alzacji (Hunawihr*), w Szwajcarii (Sitten) i Au-strii (Maria-Saal, Weissenkirchen).
74
ARCHITEKTURA OKRESU PRZEJŚCIOWEGO
Francja
Fasady niektórych kościołów francus-kich z 2 tercji XII w., szczególnie w Pikardii, nabierają już charakteru wczesnogotyckiego. Powstała po 1170 katedra w Laon* jest prawie w pełni dziełem wczesnego gotyku, jakkolwiek jej detal architektoniczny wykazuje jeszcze wyraźne cechy romańskie.
Formy romańskie:
przęsła sklepienne są jeszcze sześcio-dzielne
opory sklepień spływają do poziomu empor, czterokondygnacyjna ściana nawy głównej
pęki służek z pierścieniami przewią-zek
przemienność podpór
łuki arkad i okien półokrągłe lub słabo zaostrzone, szczególnie na dwóch dolnych poziomach fasady
zwarte, ciężkie i przysadziste elemen-ty budowli, takie jak rozbudowane portale, wieża na skrzyżowaniu czy pinakle
silnie rozglifione otwory (por. Liz-bona, katedra romańska).
Cechy gotyckie:
niespokojna rytmika fasady
ażurowe bloki wież z narożnymi
otwartymi klatkami schodowymi
sklepienia krzyżowo-żebrowe i łuki przyporowe
odejście w zachodnim przęśle od przemienności podpór (156*), która jeszcze w prawie współczesnej kated-rze w Noyon zakłóca płynność prze-strzeni, podkreślając podział przęs-łowy ścian
daleko idące odmaterializowanie ścian wnętrza nawy głównej
tryforium
szerokie zastosowanie ostrołuków.
Włochy
Wielokondygnacyjności północnofrancu-skich kościołów XII w. odpowiadają w północnej i środkowej Italii fasady z głębokimi niszami arkadowymi i gale-riami (134*), w kilku kondygnacjach. Natomiast wnętrza nie mają prawie podziałów architektonicznych, czasem są jedynie inkrustowane. Sklepienia krzyżo-wo-żebrowe i empory występują tylko na północy. Elementy francuskiego gotyku za sprawą opactw cysterskich pojawiają się w Lombardii (Fossanova,
1180-1208; Casamari, zaczęty 1217) oraz w Toskanii (S. Galgano, zaczęty 1227). Formami stylu przejściowego odznaczają się też kościoły S. Andrea w Vercelli (zaczęty 1219) i eklektyczna bazylika św. Antoniego w Padwie 144*).
Niemcy
W Niemczech architektura stosunkowo długo posługiwała się repertuarem ro-mańskich form stylowych. Do połowy XIII w. powstawały budowle romańskie, choć często wykorzystywano elementy typowo gotyckie, jak choćby łuki ostre, oraz wzorowano się, szczególnie w Nad-renii, na rozwiązaniach architektonicz-nych kościołów francuskich. Normandz-ka konstrukcja szkieletowa po raz pierw-szy pojawiła się w Saksonii (po 1209, Magdeburg). Katedra w Laon służyła jako wzór niemieckim kościołom w Limburgu (czterokondygnacyjna na-wa główna), Bambergu (wieże), Naum-burgu i zapewne Würzburgu. W ostat-niej,,,barokowej" fazie stylu romańs-kiego ściana zachodnia z dwiema flan-kującymi ją wieżami łączy się w bogato artykułowaną fasadę, okna otrzymują wykrój wachlarzowy, czterolistny lub kluczowy. Stosowane są tradycyjne konstrukcje sklepień krzyżowo-żebro-wych w układzie wiązanym.
Bazylika emporowa
System wiązany
sklepienia krzyżowo-żebrowe
tryforium rzadko spotykane
stosowane również założenia trójkon-chowe
okna czterolistne, kluczowe, wach-larzowe, okulusy i rozety
głowice pączkowe
prezbiteria zamknięte półkoliście lub poligonalnie, z bogatą artykulacją architektoniczną
fasady zachodnie z bogatą dekoracją architektoniczną
krypty
czasami lektoria z bujną dekoracją rzeźbiarską.
Kościoły halowe wznoszone są przede wszystkim w Westfalii.
Anglia
W Anglii styl przejściowy (,,Transitio-nal") występuje pomiędzy 1175 a 1200. Jest on punktem wyjścia do wczesnego, angielskiego gotyku (,,Early English"). Szczególnie niezwykłe są ostrołuki obramowane półkolistymi łękami, przy równoczesnym wykorzystaniu norman-dzkiej galerii na wysokości okien.
