Kafli 16: Heilsusálfræði

Question 1

Heilsusálfræði (Health psychology)

Answer 1

Leitast við að öðlast skilning á sálfræðilegum áhrifum tengd heilbrigði og sjúkdómum
Stuðla að heilbrigði og fyrirbyggja sjúkdóma
Finna undirliggjandi ástæður sjúkdóma
Áhrif á heilbrigðiskerfið

Question 2

Heilsa (Health)

Answer 2

WHO: fullkomið ástand líkamlegrar, sálfræðilegrar & félagslegrar vellíðunar
Almennt jafnvægi

Question 3

Streita (Stress)

Answer 3

Streita sem svörun við streituvalda
Viðbrögð & hegðun t.d léleg svefngæði, pirringur, minni einbeiting

Selye:
Ósértæk viðbrögð líkamans þegar krafa er gerð um breytingu
Neikvæð tilfinningaleg upplifun tengd lífefnafræðilegum- líffræðilegum-hugrænum- atferlistengdum breytingum

Question 4

Streituvaldar (Stressors)
3 gerðir

Answer 4

Lífeðlisleg (líkamleg hætta) eða sálfræðileg (ógn við sjálfsálit) áreiti - setja kröfur á okkur & ýtir okkur til að bregðast við/aðlagast á einhvern hátt

Smávægilegir streituvaldar (microstressors):
Daglegt amstur, t.d umferð

Meirihátar neikvæðir atburðir (major negative events):
Skilnaður, alvarleg veikindi, andlát ástvina

Skelfilegir atburðir (catastrophic events):
Eiga sér stað óvænt og hafa áhrif á fjölda fólks t.d 9/11

Question 5

Hugrænt Mat & Upplifun Streitu
2 stig

Answer 5

Fyrstastigs úrvinnsla (primary appraisal):
Hvað gerðist?
Er atburðurinn jákvæður, neikvæður, hlutlaus?
Ef neikvæður: hversu hættulegur/mikil áskorun er hann?

Annarstigs úrvinnsla/mat (secondary appraisal):
Eru nægileg úrræði & geta til að yfirstíga þá hættu & áskorun sem fylgir atburðinum?

Question 6

Streituviðbragð

Answer 6

Berjast eða hörfa (fight-or-flight):
Drifkerfið (sympathetic) & hormónakerfið (endocrinologic) stuðla að örvun
Einstaklingur tekur ákvörðun um að takast á við ógnina eða flýja

Almennt aðlögunarheilkenni (general adaptation syndrome), Selye:
Allir fara gegnum sömu lífeðlislegu ferli sem svar við streituvaka
1. Viðvörun (alarm)
2. Mótstaða (restistance)
3. Örmögnun (exhaustion)

Question 7

Streita

Lífeðlisleg Aðlögun

Answer 7

Væg streita getur leitt til viðvana
Ef streita yfir langan tíma - líkami aðlagast mögulega ekki, áhrif verða útbreiddari

Question 8

Streita

Sálfræðileg Aðlögun

Answer 8

Einstaklingur sem venjulega hefur þokkalega stjórn á umhverfi sínu getur aðlagast vægri/fyrirsjáanlegri streitu t.d hávaða, mannfjölda
Erfiðara að aðlagast vægum streituvaldi ef streita er þegar fyrir hendi (viðkvæmir eins & börn, gamalmenni, fátækir)

Question 9

Neikvæð Langtímaáhrif Streitu

Answer 9

Líkamleg þreyta:
Lítill kraftur, langvarandi þreyta, veikindi

Tilfinningaleg þreyta:
Depurð, vonleysi

Hugræn þreyta:
Neikvæð viðhorf, áhrif á daglegt líf og sambönd

Lífeðlisleg einkenni:
Minnkuð virkni ónæmiskerfisins, blóðþrýstingsbreytingar, óeðlilegur hjartsláttur, ójafnvægi í efnaskiptum taugakerfisins

Question 10

Streita

Viðkvæmnis þættir (Vulnerability factors)

Answer 10

Auka næmi fólks fyrir streituvaldandi atburðum

Félagslegur stuðningur er lítill

Lífeðlisleg viðbragðshæfni (physiological reactivity):
Stresshormón Cortisol & catecholamine

Persónuleiki og hegðun: Týpa A hegðunarmynstur (type A behaviour pattern):
Fólk vill vinna undir mikilli pressu og gerir mikla kröfur til sín & aðra
“Driven”

Question 11

Streita

Verjandi þættir (Protective factors)

Answer 11

Persónuleg og umhverfisleg úrræði sem hjálpa fólki að takast betur á við streituvaldandi atburði

Félagslegur stuðningur (social support) er mikill

Question 12

Streita

Verjandi þættir (Protective factors)

Persónuleiki & Hegðun
Endurmeta Hugsanir (Appraisal processes)
5

Answer 12

Hardiness:
Skuldbinding (comitment), stjórn (control) & áskorun (challenge)

Mental toughness:
Sjálfstraust (confidence), stöðugleiki (constancy) & stjórn (control)

Trú á eigin getu/færni (Coping self-efficacy):
Oft bundið við sérstakar aðstæður

Bjartsýni og jákvæð viðhorf (Optimistic expectations & positive attitudes):
Almenn tilfinning að geta tekist á við hvaða aðstæður sem er, ekki sértækar aðstæður

Finna tilgang með streituvaldandi atburði:
T.d trúarbrögð

Question 13

Að Meta/Mæla Streitu

Answer 13

Þurfum fjölþátta mælingar
Sjálfsmatlistar:
Upplifun á streitu (perceived stress)
Breytingar og aðlögun (life-events)
Tilfinningaleg vandamál

Atferlismat:
Vinna verkefni undir álagi

Líkamsstarfsemi:
Blóðþrýstingur, hjartsláttur, gsr (lygamælir)
Blóðrannsóknir (biochemical markers)
T.d aukið magn catecholamines
Hársýni/munnvatnssýni (t.d cortisol)

Question 14

Bjargráð við Streitu
3 aðferðir

Answer 14

Lausnamiðaðir bjarghættir (Problem-focused coping):
Fást við vandann, t.d læra fyrir próf

Tilfinningamiðaðir bjarghættir (Emotion-focused coping):
Ná stjórn á tilfinningum

Félagslegur stuðningur (Seeking social support):
Leita aðstoð annarra til að fá aðstoð & tilfinningalegan stuðning, t.d undirbúa próf með samnemanda

Slökun

Question 15

Verkir
Gate Control Theory
Líffræðileg Ferli

Answer 15

Verkir:
Erfitt að meta hvað verkur/sársauki er, flókin & margþætt skilgreining
Óþægileg skynjun tengd raunverulegri vefjaskemmd/lýsingu hennar
Einstök persónuleg upplifun, misjöfn milli einstaklinga

Hugræn ferli geta haft áhrif á lífeðlisleg ferli
Verkir myndast vegna hlið í taugakerfinu sem opnast/lokast í taugakerfinu
Taugaboð geta haft áhrif á verki

Lífeðlisleg ferli: Sársaukanemar (endorphins)

Question 16

Áhrif á Verki

Answer 16

Aðstæður:
Streituvaldandi atburður, félagslegur stuðningur

Sálfræðileg ferli:
- Túlkun:
Hefur áhrif á hversu mikill/hamlandi verkurinn er
- Athygli:
Beina athygli á aðra hluti
Hefur áhrif á hvað við túlkum

Question 17

Heilsueflandi Hegðun (Health-enhancing behaviours)

Answer 17

Hegðun sem viðheldur/stuðlar að heilsu
T.d hreyfing, hollt mataræði, öruggar kynferðislegar venjur, regluleg læknisskoðun

Question 18

Heilsuskerðandi Hegðun (Health-impairing behaviours)

Answer 18

Hegðun sem stuðlar að þróun veikinda
T.d reykingar, óhollt mataræði, óöruggar kynferðislegar venjur

Question 19

Heilsuefling (Health promotion)

Hugrænar Kenningar (Cognitive theories)
Health Belief Model, HBM

Answer 19

Rosenstock 1974
Kostnaður - ávinningur & sjálfsgeta (self-efficacy)
T.d fara í ræktina til að líða vel er stærri ávinningur en kostnaðurinn að þurfa að borga
Hætta = líkur X afleiðingar af neikvæðri útkomu:
Við metum sjálf hættu fyrir okkar heilsu, líkur á henni & áhrif
Huglægt mat á hættu

Question 20

Heilsuefling (Health promotion)

Hugrænar Kenningar (Cognitive theories)
Kenningin um Áformaða Hegðun (Theory of Planned Behaviour, TPB)

Answer 20

Áform/hyggja (intentions) byggir á:
Viðhorfum til ákveðinnar hegðunar
Gildum tengdum hegðuninni
Þeirri trú að hegðunin láti að stjórn

Hyggja (Intention):
Hvatning & vilji til að hegða sér á ákveðinn hátt
1. Viðhorf um hegðun (Attitude towards behaviour):
Túlkun á útkomu

2. Umhverfisáhrif (Subjective norm/perceived social pressure to perform behaviour):
   T.d aðrir segja ég eigi að hætta að reykja
3. (Perceived behavioural control):
   Trú á getu til að gera hegðun & hvað mun hindra/hjálpa

Question 21

Heilsuefling (Health promotion)

Þrepalíkanið um Atferlisbreytingu (Transtheoretical Model of Behaviour Change)
6 þrep

Answer 21

Ekki kerfisbundið
1. Foríhugun (Precontemplation):
Áhugalaus, metur ekki heilsuvanda

2. Íhugun (Contemplation):
   Áhugasamur, metur vanda án þess að gera neitt
3. Undirbúningur (Preparation):
   Ákveður að breyta hegðun, gerir plön
4. Framkvæmd (Action):
   Aðgerðastig, vinnur í því að breyta hegðun
5. Viðhald (Maintenance):
   Ekkert bakslag, heldur hegðun í min 6 vikur
6. Sloknun (Termination):
   Upprunaleg hegðun kemur ekki aftur
   Hrösun (relapse)

Question 22

Heilsuefling (Health promotion)

Motivational Interviewing

Answer 22

Hjálpa fólki til að finna innri hvatningu til að breyta hegðun
Engin kenning á bakvið, en reynsla gengum því að vinna með fólk
Ekki átök (confrontation)