Kafli 5: Skynhrif og Skynjun

Question 1

Umleiðsla (Sensory Transduction)

Answer 1

Skynfæri umbreyta orku í taugaboð

Question 2

Skynhrif (Sensation)

Answer 2

Skynfæri nema orku & umbreyta í taugaboð & senda til heilans

Question 3

Skynjun (Perception)

Answer 3

MTK vinnur úr og túlkar taugaboð frá skynfærum & gefur þeim merkingu
Skynjun er mismjöfn eftir menningu (culture)

Question 4

Sáleðlisfræði (Psychophysics)

Answer 4

Tengsl milli áreita (stimuli) & skynhrifa (sensations)

Skynþröskuldur (absolute threshold):
Minnsti skynjaði áreitisstyrkur
Mæla með Methods of Limits: spila tón þangað til heyrist eða ekki
Getur breyst þar sem hugurinn getur flakkað

Aðgreinamunur (Just Noticable Difference/difference threshold, JND):
Minnsti merkjanlegi munur milli t.d 2 tóna/litum

Question 5

4 Áreiti (Stimuli)

Answer 5

Sjónáreiti (visual stimulus)
Hljóðáreiti (auditory stimulus)
Snertiáreiti (tactile stimulus)
Greiniáreiti (discriminative stimulus)

Question 6

Merkjagreining (Signal Detection Theory)

Answer 6

Green & Swets 1966 in WW2
Áreiti birt og greint: hit
Áreiti birt, ekki greint: miss
Áreiti ekki birt, en greint: false alarm
Áreiti ekki birt, ekki greint: correct rejection
Skoða fjölda rétta greindra áreita (hits) & bera saman við ranglega greindra áreita (false alarm) - meta næmni þáttakandans fyrir áreiti
Jákvæð/neikvæð afleiðing (consequence) hefur áhrif á svarhneygð

Question 7

Ílag (Input) & Frálag (Output)

Answer 7

Fer inn í kerfi t.d. taugakerfi & umbreytist í annað
Kemur út úr kerfi eftir að hafa verið umbreytt

Question 8

Augað
5 hlutar

Answer 8

Hornhimna (Cornea):
Ljósbylgjur koma inn
Þekur lithimnu (Iris)

Lithimna (Iris):
Bakvið Hornhimnu
Stýrir stærð ljósops (Pupil) vöðva - hversu mikið ljós kemur inn í auga
Ræður augnlit
Víkkar við lítið ljós & dregst saman við mikið ljós

Ljósop (Pupil):
Hola í Lithimnu
Svarta doppan

Augasteinn (Lens):
Bakvið ljósop (pupil)
Þynnri við fókus á hluti í fjarska
Þykkri við fókus á hluti nálægt

Sjónhimna (Retina):
Mörg lög
Inniheldur stafi (rods) & keilur (cones)
Mynd snýr á hvolfi

Question 9

Augað
Ljósnemar (Photoreceptors)

Answer 9

Í ljósop (Retina)

Keilur (Cones):
Greina liti og smáatriði
Virka bara í mikilli birtu
6 mill

Stafir (Rods):
Nætursjón: nema ljós í lítilli birtu
Sjónhimnu (retina) nema miðgróf (fovea)
Greina á milli mismunandi blæbrigða (shade/nuance) á ljósu & dökku
120 mill

Miðgróf (Fovea):
Engir stafir (rods)
Þéttleiki keilna (cones) er mestur & sjónin skörpust

Innihalda ljósnæm efni (Photo-Pigments):
Stafir (rods) innihalda rhodopsin: prótein sem umbreytir ljós í rafboð (electrical signal)
Boðin fara til tvískautunga (bipolar cells) sem senda boð til hnoðfrumur (ganglion cells)

Question 10

Augað
Blindi Bletturinn (Blind Spot)

Answer 10

Símar (axon) hnoðfrumna (ganglion cells) eru hér
Engir ljósnemar (photoreceptors)

Question 11

Augað
Sjóntaug (Optic Nerve):

Answer 11

Aftast í auga við Miðgróf (fovea)
Símar (axon) hnoðfrumna (ganglion cells) mynda taugina
Ber sjónboð til sjónstöðva heilans í Hnakkablað (Occipital Lobe) þar sem þau eru túlkuð & mynd snýr rétt aftur

Question 12

Augað
Nærsýni & Fjarsýni

Answer 12

Nærsýni (myopia):
Óskýr mynd fyrir hluti í fjarska
Mynd er fyrir framan sjónhimnu (retina)
Auga of langt

Fjarsýni (hyperopia):
Óskýr mynd fyrir hluti nálægt
Mynd er fyrir aftan sjónhimnu (retina)
Auga of stutt

Question 13

Litasjón (Colour Vision)
Samlagning (Additive Colour Mixtures)

Answer 13

Litir hafa hjálpað okkur að leita af berjum og ávöxtum & sjá mun á þroskuðum/ofþroskuðum

Ljós blandast
Fleiri litir = hvítt ljós
Samlangning af því það verður meira ljós
Hvítt = mest

Question 14

Litasjón (Colour Vision)
Frádráttur (Subtractive Colour Mixtures)

Answer 14

Málning og önnur efni
Fleiri litir = yfirborð gleypir (absorbs) ljós af fleiri bylgjulengdum & endurkast minna = svart/dökkt

Question 15

Litasjón (Colour Vision)
Þrílitakenningin (Young-Helmholtz Trichromatic Theory)

Answer 15

Hermann von Helmholtz (1821-1894)
3 lósnemar (photoreceptors) í sjónhimnu (retina)
1 nemur litla byljulengd (blár), annar milli bylgjulengd (grænn), þriðji langa bylgjulengd (rauður)
Tilraun: litaðar snúningsskífur
3 litir sameinaðir: hægt að sjá hvaða lit sem er
Takmarkanir:
Útskýrir ekki hvernig við sjáum gulan né eftirmyndir (negative afterimages)
T.d horfa á fána –> litir breytast þegar við horfum á hvítt blað

Question 16

Litasjón (Colour Vision)
Gagnferlakenningin (Opponent-process Theory)

Answer 16

Ewald Hering (1834-1918)
Ljós í andstæðilegum pörum
Ljósnemi (photoreceptor) bregst við 2 bylgjulengdir/litaandstæðum
Rauður-grænn, gulur-blár, svartur-hvítur
Útskýrir eftirmyndir (negative after-images)

Question 17

Litasjón (Colour Vision)
Tveggja Ferla Kenning (Dual Process Theory)

Answer 17

Blandar þessum 2 kenningum

Question 18

Hlóðskynjun (Audition)
Tíðni (Frequency)

Answer 18

Ræður tón (pitch)
Hversu margar sveiflur á sek - tíðni á sveiflum
Rið (Hertz): 1 Hz = 1 sveifla/sekúndu
Manneskjur nema hljóð á bilinu 20 til 20.000 Hz

Question 19

Hlóðskynjun (Audition)
Hljóðstyrkur (Amplitude, dB):

Answer 19

Ræður styrk (intensity/loudness)
Hversu sterkar hljóðbylgjur eru
Desíbel (dB): mælikvarði á loftþrýstingi

Question 20

Umleiðsla Hljóðs (Auditory Transduction)
Ytra Eyra

Answer 20

Hljóðbylgjur berast hingað fyrst og fara í Hljóðhimnu (Eardrum)
Himnan víbrar

Umleiðsla:
Bylgjur breytt í taugaboð (nerve impulses)
Hljóðbylgjur umbreytast í taugaboð í heila í Gangaugablaði (Temporal Lobe)

Question 21

Umleiðsla Hljóðs (Auditory Transduction)
Miðeyra
3 Eyrnabein

Answer 21

Hljóðhimna (eardum) aðskilur ytra eyra og miðeyra
Á bak við hljóðhimnu

Eyrnabein:
Hljóðbylgja ýtir á hljóðhimnu (eardrum) - Hamar (malleus), Seðji (incus/anvil) + Ístað (stapes/stirrup) ýtast innt

Inniheldur sívalan glugga (owal window)
Eyrnabeinin færa sveiflur í hljóðhimnu (eardrum) yfir í sívala glugga
Ístað bankar á sívala glugga
Vökvi víbrar þegar Ístaðið lemur á sívala glugga

Question 22

Umleiðsla Hljóðs (Auditory Transduction)
Innra Eyra
3 Hlutar

Answer 22

2 eiginleikar: heyrn & jafnvægi

Kuðungur (Cochlea):
3,5 cm löng göng
Vökvafylltur

Organ of Corti:
Liggur á grunnhimnu (basilar membrane) kuðungsins
Hljóðbylgjur hreyfa við hárfrumur (hair cells) sem leiða til taugaboða sem fara um heyrnataugina (auditory nerve) til heilans
Há tíðni (frequence): neðst í kuðungi
Lá tíðni (frequence): efst í kuðungi
Hárfrumur svigna meira eftir því sem hljóðstyrkur (amplitude) er meiri

Vestibular System:
Jafnvægi
Sendir heila boð um stöðu á höfði

Question 23

Umleiðsla Hljóðs (Auditory Transduction)
Place Theory of Pitch Perception

Answer 23

Hermann von Helmholtz (1821-1894)
Mismunandi tíðni (frequencies) örva mismundandi svæði á grunnhimnunni (basilar membrane)
Hátíðnihljóð (high frequency sounds) örva ysta & grennsta hlutann
Lægri tíðni: örva innsta & breiðasta hlutann

Takmörkun:
Víbrar ekki bara á ákveðnum stöðum heldur öll grunnhiman (basilar membrane)

Question 24

Umleiðsla Hljóðs (Auditory Transduction)
Frequency Theory

Answer 24

Ernest Rutherford (1861-1937)
Hvernig við heyrum lægri tíðindi
Öll grunnhimnan (basilar membrane) í kuðungi (cochlea) víbrar
Sama hvaða pitch (tónn) - taugaboð (nerve impulse) sendist til heyrnataugar (auditory nerve)

Takmörkun:
Hátíðnihljóð: taugaboð geta ekki fire nógu hratt (endurskautun/resting potential eftir boðspennu)

Question 25

Heyrnaskerðing (Hearing Loss)
Leiðniheyrnarleysi/skerðing (Conductive Hearing Loss/Deafness):

Answer 25

Heyrnarleysi vegna vandamála í mekanisma eyrans
Skemmd á hljóðhimnu/eyrnabeinum
Hægt að laga með heyrnatækjum - magna hljóð sem fer ígengum eyra

Question 26

Heyrnaskerðing (Hearing Loss)
Taugaheyrnaleysi/skerðing (Nerve Deafness/Sensorineural Hearing Loss)

Answer 26

Skemmd á viðtökum í innra eyra eða heyrnataug (auditory nerve)
Gerist með háum aldri eða há hljóð - endurtekt hátt hljóð með sömu tíðni (frequency) eyðir hárfrumur á sér stað í grunnhimnu (basilar membrane) og heyrn fyrir sú tíðni skaðast
Ekki hægt að laga med heyrnatækjum

Question 27

Bragðskyn (Gustation)

Answer 27

Flokkast oft i 5: sætt, súrt, salt, biturt, umami
Gefur til kynna hvort sé eitrað, ónýtt, óþroskað, orkuríkt, ferskt
Eitur = biturt, orkuríkt = sætt
Samspil milli lyktar og bragðskyns

Question 28

Bragðlaukar (Taste Buds)

Answer 28

Efnaviðtakar við tungubroddinn, meðfram tungunni og aftast
Manneskjur hafa ca 9000 bragðlauka

Question 29

Lyktarskyn (Olfaction/Sense of smell)
Lyktarnemar (Olfactory Cells)

Answer 29

Langar frumur, liggja frá lyktarklumbu (olfactory bulb) og að slímhúð í nefholi
400 mismunandi tegundir af lyktarnemum
Senda boð til lyktarklumbu

Question 30

Lyktarskyn (Olfaction/Sense of smell)
Lyktarklumban (Olfactory Bulb)

Answer 30

Hluti í Framheila (Forebrain), liggur beint yfir nefholi
Vinnur úr taugaboðum frá nefholi
Sendir áfram til lugtecenter undir Ennisblað (Frontal Lobes) sem flokkar og greinir lykt

Question 31

Skynjun (Perception)
Áreitsstýrð Ferli (Bottom-up processing)

Answer 31

Skynjun byggist eingöngu á áreitum sjálfum
Átomatískt

Question 32

Skynjun (Perception)
Hugastýrð Ferli (Top-down processing)

Answer 32

Skynjun er túlkuð út frá reynslu, þekkingu, hugmyndum, væntingum
Án þess skiljum við ekki, skynjun gagnlaus
Á og H vinna saman og mynda skynjanir okkar

Question 33

Skynjun (Perception)
Skynheildarstefna (Gestalt Sálfræði) &
4 Lögmál

Answer 33

Skynjun meira & öðruvísi en summa skynhrifanna
Heili býr til merkingu líka úr einföldum áreitum
Fyrri hluti 20. aldar
Áður flokkað skynjanir niður í frumeindir

Gestalt Lögmál (Gestalt Laws of Perceptual Organization):
a) Einsleitnilögmálið (law of similarity):
Það sem líkt er líklergra til að flokkast saman

b) Nálægðarlögmálið (law of proximity):
Nálæg áreiti frekar flokkuð saman en þau sem eru fjarlægari hvort öðru

c) Lokunarlögmálið (law of closure):
Fólk hefur tilhneigingu til að fylla upp í göp og “loka” þannig áreitum

d) Samfellulögmálið (law of continuity):
Fólk hefur tilhneigingu til að flokka saman það sem fylgir líklegustu samfellu

Forgrunnur og bakgrunnur (figure-ground relations):
Flokka skynáreiti í forgrunn og bakgrunn

Question 34

Skynjun (Perception)
Fastar í skynjun (Perceptual Constancies)
3 tegundir

Answer 34

Bera kennsl á áreiti í mismunandi aðstæðum

Sniðfesti (shape constancy):
Bera kennsl á hlutum frá mismunandi sjónarhornum (angles)

Stærðarfesti (size constancy):
Stærð hluta sú sama, þótt særð sem varpast á sjónhumnu breytist eftir fjarlægð hluts frá auganu
T.d í flugvél hús lítil

Lýsifesti (brightness constancy):
Hlutföll birtu af mismunandi hlutum eins í mismunandi lýsingu