współczesność

Question 1

Współczesność

Answer 1

to okres, na którym piętno odcisnęła tragedia II wojny światowej. Dokonane przez dwa zbrod-nicze systemy - hitlerowski i sowiecki - masowe ludobójstwa na zawsze zmieniły oblicze europejskiej kultury. a skutki polityczne i ekonomiczne wojny były odczuwalne przez następne dziesięciolecia. W wielu krajach, w tym w Polsce, koniec wojny nie przyniósł faktycznego wyzwolenia. Kraje środkowej i wschodniej Europy znalazły się w strefie wpływów Związku Radzieckiego (zgodnie z ustaleniami w Jałcie w lutym 1945 r.), a ich walka o suwe-renność trwała do 1989 r. Wtedy to zainicjowane w Polsce działania NSZZ „Solidarność” zapoczątkowały, poprzez pokojową rewolucję, ostateczny rozpad bloku socjalistycznego, a kilka miesięcy później zburzono jedną z barier (także symbolicznych) między blokiem komunistycznym a demokratycznym - mur berliński. Literatura czasu wojny i lat powojennych to świadectwo najczarniejszych momentów europejskiej kultury i trudnych przemian, które odcisnęły piętno na dzisiejszym świecie

Question 2

LITERATURA W POLSCE PO ROKU 1945

Answer 2

Współczesność to w literaturze okres niezwykle zróżnicowany, w którym przenikają się różnorodne nurty, kon wencje i nowatorskie propozycje artystyczne. Aby uporządkować jego dorobek, badacze posługują się umownymi ramami chronologicznymi wyznaczonymi w większości przez ważne wydarzenia historyczne i społeczne. To one przede wszystkim kształtowały tematykę literacką w Polsce, szczególnie do roku 1989 i zmian ustrojowych zwią zanych z upadkiem komunizmu.

Question 3

Lata 1945-1948:

Answer 3

powołanie komunistycznego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (1945) oraz dążenie do wyeliminowania demokratycznej opozycji;

sfałszowanie referendum w 1946 r. i wyborów w 1947 r.

powstanie PZPR-z połączenia PPR i PPS (1948) - partii nowej władzy i tworzenie struktur dyktatury komu nistycznej z instytucjami nadzoru: Urzędem Bezpieczeństwa i Milicją Obywatelską:

stworzenie systemu indoktrynacji i propagandy; próby pozyskania do współpracy na rzecz režimowego ustroju pisarzy cenionych w okresie międzywojennym;

kontrola życia kulturalnego i wprowadzenie cenzury prewencyjnej - eliminacja niepożądanych treści przed ich publikacją w mediach; pisarze niewspółpracujący z nową władzą nie mogli publikować swoich dzieł.

Question 4

LITERATURA NA EMIGRACJI

Answer 4

Po wojnie wielu twórców zdecydowało się pozostać na emigracji, jak Witold Gombrowicz czy Gustaw Herling-Grudziński, lub korzystając z okazji, opuścić kraj, np. Czesław Miłosz, gdyż nie chcieli tworzyć literatury zgod nej z oczekiwaniami władzy. Ośrodkami kulturalnymi skupiającymi na Zachodzie polskie elity intelektualne były Londyn i Paryż. W Paryżu od 1947 r. wydawano kluczowe dla polskiej emigracji czasopismo Kultura” pod redakcją Jerzego Giedroycia. Założył on Instytut Literacki w Rzymie w 1946 r. rok później przeniesiony do Maisons–Laffitte pod Paryżem, które stało się ośrodkiem polskiego życia emigracyjnego. To tam przez pewien czas za mieszkiwał przyszły noblista Czesław Milosz, który od tego momentu związał się z emigracyjną „Kulturą”

Question 5

Lata 1949-1956:

Answer 5

stalinizacja - proces polegający na wdrażaniu zasad nowego ładu społecznego” do życia społeczno-gospodar czego, okres największych represji wobec wrogów ludu” i umacniania wpływów ZSRR w Polsce,

zmiana nazwy kraju na Polską Rzeczpospolitą Ludową (1952)-potocznie: Polska Ludowa;

umacnianie ideologicznego obrazu wojny, w którym wrogami byli hitlerowcy oraz żołnierze Armii Krajowej i Naro dowych Sil Zbrojnych (na ich określenie używano obelżywego wyrażenia zapluty karzel reakcji”)

rozkwit realizmu socjalistycznego (socrealizmu), sztuki propagandowej o niskich walorach artystycznych, której cel stanowilo umacnianie nowej władzy.

Question 6

SOCREALIZM W SZTUCE

Answer 6

• program walki ze sztuką burżuazji i „zgniłego imperializmu”;

• posługiwanie się schematem walki klasowej;

skrajna ideologizacja sztuki i wykorzystanie jej jako narzędzia propagandowego panującej władzy;

bohater: przedstawiciel klasy robotniczej, którego historia życia potwierdzała słuszność idei komunistycznych;

gatunki: powieść produkcyjna, powieść polityczna.

Cechy:

realistyczna forma dzieł

praca jako motyw dominujący eksponowanie

monumentalnych postaci, reprezentantów proletariatu

heroizacja postaci

monumentalizm architektury, wykorzystanie wzorców klasycznych

Główni twórcy: Wiera Muchina, Wojciech Fangor, Aleksander Kobzdej

Question 7

Lata 1956-1968:

Answer 7

• okres odwilży (destalinizacji) po przejęciu władzy w Polsce przez Władysława Gomułkę; •

złagodzenie cenzury, rezygnacja z socrealizmu w sztuce;

próba krytyki komunistycznego ustroju (Adam Ważyk, Poemat dla dorosłych);

• • powstanie niezależnych klubów, teatrów i kabaretów, m.in. krakowskiej Piwnicy pod Baranami, oraz dynamiczna działalność warszawskiego STS (Studenckiego Teatru Satyryków);

• nowe czasopisma skupiające młodych, zbuntowanych twórców: „Po prostu”, „Współczesność”;

Question 8

Lata 1968-1980:

Answer 8

okres zapoczątkowany agresywnie tlumionymi wystąpieniami studenckimi i robotniczymi, najsłynniejsza ma nifestacja odbyła się w Warszawie 30 stycznia 1968 r. po ostatnim spektaklu zakazanych przez cenzurę Dziadów w reż. Kazimierza Dejmka, towarzyszyły jej hasła „Niepodległość bez cenzury!”, „Chcemy kultury bez cenzury!”. Mickiewicz-Dejmek”; manifestanci, przede wszystkim studenci Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej, złożyli pod pomnikiem Adama Mickiewicza biało-czerwone kwiaty i transparent z napisem Ządamy dalszych przed stawień!”; 35 osób zostało aresztowanych;

dojście do władzy Edwarda Gierka w 1970 r.;

debiuty poetów Nowej Fali krytycznych wobec ustroju komunistycznego;

wybór Karola Wojtyły na papieża (1978) zainicjował klimat wolnościowy w społeczeństwie, zwłaszcza wśród ludzi kultury, także niezwiązanych z Kościołem,

powstanie drugiego obiegu wydawniczego publikującego niecenzurowane dzieła literackie, historyczne i społeczne, w 1977 r. powołano Niezależną Oficynę Wydawniczą NOWA działającą poza oficjalną cenzurą: publikowanie w drugim obiegu było nielegalne i karane.

Question 9

Lata 1980-1989:

Answer 9

okres związany z powstaniem Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność na mocy pого-zumień sierpniowych z 1980 r.:

Literacka Nagroda Nobla dla Czesława Miłosza (1980) upowszechniła wiedzę o twórczości artystycznej na emigracji: złagodzenie cenzury- publikowanie wcześniej zakazanych dzieł i półlegalna forma działalności drugiego obiegu:

stan wojenny (1981-1983)-wprowadzony 13 grudnia 1981 r. stan nadzwyczajny w całej Polsce, firmowany przez Wojskową Radę Ocalenia Narodowego pod przewodnictwem Wojciecha Jaruzelskiego, oficjalną przyczyną był pogłębiający się kryzys gospodarczy kraju, część badaczy wskazuje, że w rzeczywistości komunistyczny rząd oba wiał się utraty władzy, co wiązało się z działalnością „Solidarności, która po delegalizacji rozpoczęła działalność podziemną: stan wojenny wywołał falę strajków, aresztowań i internowań, odbił się również echem w literaturze.

przede wszystkim w liryce i poezji śpiewanej, stan wojenny zniesiono w 1983 r.: Pokojowa Nagroda Nobla dla przywódcy „Solidarności” Lecha Wałęsy wzmocniła poczucie sensu walki o zmiany ustroju wśród Polaków;

transformacja ustrojowa w 1989 r. obrady okrągłego stołu i częściowo wolne wybory (4 czerwca 1989 г.).

Question 10

Lata 90. XX w.:

Answer 10

zmiany ustrojowe wpłynęły na tematy literackie: kwestie narodowe zastąpila refleksja uniwersalna i egzystencjalna; • rozwój prozy pisanej przez kobiety: twórczość Olgi Tokarczuk, Manueli Gretkowskiej, Izabeli Filipiak (dziś Morskiej);

• Literacka Nagroda Nobla dla Wisławy Szymborskiej (1996) stworzyła klimat i modę na obcowanie z poezją;

rozwój literackiej fantastyki: Jacek Dukaj;

rozwój internetu i kultury popularnej.

Question 11

Początek XXI W.:

Answer 11

• prężny rozwój literatury feministycznej: Sylwia Chutnik, Kinga Dunin, Marta Dzido;

popularność fantastyki: Andrzej Sapkowski, Anna Brzezińska, Anna Kańtoch, Jakub Ćwiek, Maja Lidia Kossakowska, Radek Rak;

stymulacja życia literackiego i kulturalnego poprzez liczne festiwale (np. Międzynarodowy Festiwal Literacki im. Czesława Miłosza, Big Book Festival, Festiwal Góry Literatury) i nagrody literackie (np. Nagroda Literacka Nike, Nagroda Literacka Gdynia, Nagroda Literacka im. Gombrowicza);

popularyzacja literatury powstałej w internecie, np. pasty (copypasty) - tekst przypomi-nający opowiadanie, kopiowany i rozpowszechniany przez internautów (np. twórczość Malcolma XD);

• Literacki Nobel dla Olgi Tokarczuk (za 2018 r., ale ogłoszony rok później) „za wyobraźnię narracyjną, która z encyklopedyczną pasją reprezentuje przekraczanie granic jako formę życia”; Tokarczuk w swoim noblowskim wystąpieniu zatytułowanym Czuły narrator zauważyła: „Coś jest ze światem nie tak”

Question 12

Pryszczaci

Answer 12

Młodzi polscy pisarze przełomu lat 40.150. XX w., entuzjastów podporządkowania twórczości literackiej wymogom ideologii nowej władzy i założeń socrealizmu

Tadeusz Borowski, Wiktor Woroszylski, Andrzej Braun, Wisława Szymborska (wczesna twórczość),

Tadeusz Konwicki, Witold Wirpsza, Andrzej Mandalian:

twórczość w duchu socrealizmu, podporządkowana ideologii komunistycznej, pełniąca funkcje propagandowe

przedstawianie życia chłopów i robotníków, walki z wrogiem klasowym

kult wodza, idealistyczne ukazywanie przywódców partii

fałszowanie rzeczywistości

schematyczność, tendencyjność fabuły i kreacji postaci

Question 13

pokolenie Współczesności” (pismo wydawane było w latach 1956-1971). pokolenie ‘56

Answer 13

Artyści (również filmowi i teatralni) debiutujący około roku 1956 i mający ogromny wpływ na późniejsze życie lite-rackie; skupiona wokół nowego czasopisma „Współczesność” grupa nie miała swojego progra-mu artystycznego, spajał ją bunt wobec socrealizmu i literatury zaangażowanej, doceniano indy-widualizm

Andrzej Bursa. Stanisław Grochowiak, Miron Białoszewski, Jerzy Harasymowicz, Marek Hłasko, Halina Poświatowska. Edward Stachura;

do pokolenia ‘56 zaliczano również: Zbigniewa Herberta oraz poetów, którzy po wstępnej fascynacji odwrócili się od socrealizmu: Wisławę Szymborską i Tadeusza Nowaka;

film: Andrzej Wajda;

teatr: Jerzy Grotowski;

nurt klasyczny odwołanie do kultury antycznej zarówno w sferze światopoglądu (idea kalokagatii: nierozdzielności kategorii prawdy i piękna), jak i formy (prostota, harmonia)
Zbigniew Herbert, Jarosław Marek Rymkiewicz

nurt lingwistyczny eksperymentowanie z językiem, wykorzy-stanie języka mówionego, przejęzyczeń, gier językowych
Miron Białoszewski

turpizm - poszukiwanie prawdy o rzeczywistości w tym, co naznaczone brzydotą, rozkładem, starością, śmiercią, kalec-twem, chorobą
Stanisław Grochowiak, Andrzej Bursa
Halina Poświatowska

poezja intymistyczna - punktem wyjścia do tworzenia jest prywatność artysty

Question 14

Nowa Fala

Answer 14

Generacja młodych połowy lat 60. XX w., dla których ważnym doświadczeniem były wydarzenia Marca ‘68 i grudnia ‘70, Nowa Fala krytykowała estetyzującą literaturę lat poprzednich, dema-skowała w utworach zakłamanie języka propagandy politycznej, postulowała ideę nienaiwnego realizmu”:

Złożona z kilku grup literackich z wielu ośrodków, a zapoczątkowana przez krakowską grupę „Teraz”, którą tworzyli: Wit Jaworski, Julian Kornhauser, Jerzy Kronhold, Stanisław Stabro, Adam Zagajewski.

Z Poznaniem (Próba”) związani byli Stanisław Barańczak i Ryszard Krynicki. z Wrocławiem m.in. Marianna Bocian. z Katowicami (Kontekst”) -Stanisław Piskor, Włodzimierz Paźniewski, Tadeusz Sławek i Andrzej Szuba. Do czołówki paetów Nowej Fali zalicza się także Ewę Lipską z Krakowa:

formacja ukształtowana przez wydarzenia Marca 1968

holdowanie zasadzie mówienia wprost

bunt wobec władzy komunistycznej, obnażanie absurdów życia w PRL-u, szczególnie przez demaskowanie schematów i klam-stwa nowomowy

postulat poezji zaangażowanej
Ewa Lipska, Ryszard Krynicki, Adam Zagajewski, Stanisław Barańczak

Question 15

pokolenie brulionu (czasopismo „brulion” wydawane było w latach 1987-1999

Answer 15

Członkowie grupy, dla których ważnym przeżyciem stały się wydarzenia sierpnia ‘89; postulo-wali rezygnację z liryki czynu oraz skupienie na własnym doświadczeniu egzystencjalnym

Marcin Świetlicki, Olga Tokarczuk, Manuela Gretkowska, Izabela Filipiak

ucieczka od społecznych, etycznych, artystycznych zobowiązań

odrzucenie koncepcji twórczości zaangażowanej w sprawy kraju

pochwała indywidualności, odwołanie do prywatnych doświad-czeń, stosowanie literackiej i obyczajowej prowokacji
Marcin Świetlicki,
Jacek Podsiadło,
Marcin Baran
(poezja)
Manuela Gret-kowska, Olga Tokarczuk (proza)

Question 16

globalizacja

Answer 16

tendencja we współczesnej cywilizacji, polegająca na traktowaniu świata jako całości dostępnej wszystkim dzięki nowoczesnym wynalazkom technologicznym i komunikacyjnym;

Question 17

Czesław Milosz (1911-2004);

Answer 17

w latach 1951-1993 na emigracji, Iiteracka Nagroda Nobla (1980);

Poezja Milosza jest odzwierciedleniem dramatów historycznych XX w., opisowi rzeczywistości towarzyszy refleksja etyczna i egzystencjalna; język jego twórczości jest prosty, precyzyjny, ale również zintelektualizowany, wyma gający od czytelnika ogromnej erudycji, podmiot liryczny wierszy Milosza często przyjmuje postawę moralizatora, sędziego, demaskatora, który dokonuje rozrachun-ku ze współczesnością; bliska poecie jest również perspektywa metafizyczna i religijna;

Poemat o czasie zastygłym. 1933 (Wilno), Ocalenie, 1945, Światło dzienne, 1953 (Paryž) Traktat poetycki, 1957, Gucio zaczarowany, 1965, Hymn o Perle, 1982; Dalsze okolice, 1991 (Kraków). To, 2000,

Orfeusz i Eurystyka, 2002

Question 18

Wisława Szymborska (1923-2012);

Answer 18

Charakterystyczną cechą poezji Szymborskiej jest wykorzystanie ironii literacka Nagroda Nobla (1996); oraz autoironii, dowcipu i paradoksu do ukazania prawdy o człowieku, autorka nie moralizuje, obserwuje świat z dystan-sem i przymrużeniem oka; jej wierszom nieodmiennie towarzyszy refleksja filozoficzna wyrażona poprzez charakte-rystyczne błyskotliwe puenty i zaskakujące metafory:

Wolanie do Yeti, 1957: Wszelki wypadek, 1972; Ludzie na moście, 1986; Koniec i początek, 1993; Chwila, 2002; Dwukropek, 2005, Tutaj, 2009; Wystarczy, 2012:

Question 19

Zbigniew Herbert (1924-1998);

Answer 19

laureat licznych nagród literackich

Poezję Herberta przenika wiara w nieśmiertelność kodeksu etycznego zakorzenionego w europejskiej tradycji oraz stała potrzeba dawania mu świadectwa, postawy męstwa, odwagi i wierności poeta nieustannie konfrontuje z zagubieniem i chwiejną moralnością współczesnego człowieka; język tej poezji łączy ironię i patos oraz wielopo-ziomową, erudycyjną metaforę z poetyką codzienności; w utworach poety stale obecna jest fascynacja kulturą śródziem nomorską i tradycją antyczną: bohaterem najbardziej znanych wierszy Herberta jest Pan Cogito, traktowany z dystansem alter ego poety rozstrzygający dylematy moralne i estetyczne; wiersz Przesłanie Pana Cogito czytany był w latach 70.180. w Polsce jako manifest niezgody na istniejący ład polityczny i deklaracja obrony podmiotowości i godności jednostki ludzkiej

Struna światła, 1956;

Hermes, pies i gwiazda, 1957, Studium przedmiotu, 1961; Pan Cogito, 1974; Raport z oblężonego Miasta i inne wiersze, 1983 (Paryak Epilog burzy, 1998.

Question 20

popkultura

Answer 20

kultura popularna dostępna masowo i zaspokajająca potrzeby przeciętnego odbiorcy poprzez przedstawienie zestandaryzowanych treści kulturowych w prostej formie; jej odbiór ma przeważnie charakter bierny;

Question 21

literatura faktu

Answer 21

utwory o charakterze dokumentalnym, które odrzucają fikcję literacką, przedstawiające rzeczywiste wydarzenia bądź stanowiące źródło wiedzy o autorze/twórcy;

Question 22

reportaż

Answer 22

gatunek publicystyczny (również audycja lub film) zawierający opis zdarzeń lub faktów opartych na autentycznych wydarzeniach; najwybitniejszymi przedstawicielami reportażu w literaturze polskiej XX w. byli: Ryszard Kapuściński, Hanna Krall, Mariusz Szczygieł, Krystyna Kurczab-Redlich, Jacek Hugo-Bader, Wojciech Jagielski.

Question 23

egzystencjalizm

Answer 23

kierunek filozoficzny w XX w. podkreślający, że najważniejszym faktem jest istnienie (egzy-stencja) i świadomość człowieka, oraz eksponujący ludzką wolność i wynikającą z niej odpowiedzialność za własne czyny:

Świat, w którym żyje człowiek, jest absurdalny.

Człowiek jest sam we wszechświecie - nie ma Boga.

• Człowiek ma wolność wyboru i ponosi pelną odpo-wiedzialność za własne życie, co się przyczynia do poczucia samotności i lęku przed śmiercią.
• Człowiek jest autonomiczny i nadrzędny wobec społeczeństwa.
• Jednostka określa swoje istnienie przez bunt prze-ciwko złu.

Człowiek jest wrzucony w świat, którego nie rozumie, podlega prawom boskim niewytłumaczalnym na drodze racjonalnego myślenia, nie potrafi odnaleźć żadnych wskazówek, więc jedynym wyjściem dla niego jest zawierzyć niepojętemu Bogu bez pytania o ostateczny cel i sens podejmowanych działań. Człowiekowi to-warzyszy poczucie braku, niespełnienia, przemijalności.

Question 24

Ramy czasowe

Answer 24

Nazwą współczesność określa się okres od 1945 r., czyli od zakończenia II wojny światowej do dziś Niektórzy włączają do współczesności lata wojny (1939-1945). Następne pokolenia ustalą zapewne bardziej precyzyjną nazwę dla obecnej epoki.

Question 25

Światopogląd

Answer 25

Trwająca sześć lat II wojna światowa zachwiała wiarą w dotychczasowe wartości moralne, przyniosia równiez zwątpienie w wartość budowanej od stuleci cywilizacji, zmusiła do refleksji dotyczącej człowie kai tego, kim jest, a przed wszystkim do szukania odpowiedzi na pytanie, jaki jest człowiek. Po 1945 r rozwijały się różne kierunki filozoficzne, kształtowały nowe prądy Ludzie zaczęli szukać nowych wartości, próbowali przywrócić do istnienia stare. W bloku państw socjalistycznych ideologię podporządkowano partiom komunistycznym, twórcy zostali uzależnieni od władzy

Question 26

Personalizm

Answer 26

Personalizm (łac. persona osoba) - nurt filozoficzny, który podkreślał autonomiczną wartość czło-wieka w analizie rzeczywistości oraz bytu ludzkiego. Postrzegał człowieka jako byt natury duchowej -obdarzony samoświadomością i wolą, twórczy, wolny i odpowiedzialny moralnie, wyrażający siebie w swoich dziełach i czynach. * Człowiek jako byt duchowy dąży do rozwoju i samo-realizacji przez godne i wolne życie podporządko-wane wyższym wartościom realizowanym m.in. w relacjach międzyludzkich. * Ważne jest być, a nie mieć. Przedstawiciele: Emmanuel Mounier, Józef Tischner Rozwój osobowości człowieka jest celem życia jednostki i społe-czeństwa, w centrum zainteresowania jest osoba ludzka, podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu.

Question 27

Fenomenologia

Answer 27

Fenomenologia (gr. phainómenom - zjawisko, lógos - słowo, nauka) - kierunek filozoficzny zapoczątko-wany przez Edmunda Husserla, rozwijający się od początku XX w. Polegał na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane, tego, co nam się ukazuje, jest to bowiem kluczem do zrozumienia. Przedstawiciele: Roman Ingarden, Nicolai Hartmann

Question 28

Socrealizm (realizm socjalistyczny)

Answer 28

kierunek w sztuce XX w, który powstał w Związku Rartzieckim Na początku odnosił się do literatury, później został przeniesiony do innych dziedzin sztuki Kierunek ten podporządkowywał twórcę polityce państwa. Artysta tworzył sztukę, która służyła budowie socja izmu, miała przedstawiać rzeczywistość zgodnie z wizją i ideologicznymi wymogami parti rządzącej Sztuka pełniła funkcje propagandowe Dzieło socrealistyczne cechowało się dbałością o realistyczne obrazowanie, jasnym podziałem świata na dobro i zło, zawierało przesłanie dydaktyczne Przedstawiciele: Maksym Gorki, Nikołaj Ostrowski, Aleksander Kobzdej, Isaak Brodski, Włodzimierz Zakrzewski

Question 29

Pop-art

Answer 29

(ang popular art sztuka popular-na) kierunek, który powstał w latach 50. XX w. Jego przedstawiciele czerpią inspirację z kultury masowej (np. reklam, gazet, programów telewi zyjnych, filmów), wykorzystują potęgę telewizji. Pop-art cechuje się odważnymi, prostymi obra-zami i żywymi kolorami, Artyści w swoich dzie-łach podejmują dialog z kulturą popularną oraz konsumpcyjnym stylem życia i cywilizacją wiel-komiejską. Pop-art uznawany jest za pierwszy ruch postmodernistyczny, w którym medium jest równie wazne jak przesłanie. Przedstawiciele: Andy Warhol, Roy Lichtenstein, Jasper Johns Cechy: ⚫ łączenie sztuki z życiem codziennym ⚫ czerpanie wzorców z kultury masowej (komiksu, reklamy) i współczesnej cywilizacji konsumpcyjnej prosta estetyka: wyraziste kolory, kontrast wykorzystanie różnych technik, np. kolažu, happeningu Główni twórcy: Andy Warhol, Roy Lichtenstein Pop-art odzwierciedlał umasowienie kul-tury, był rodzajem komentarza do postępują-cego konsumpcjonizmu - stylu życia oparte-go na zdobywaniu dóbr materialnych. Oprócz malarstwa odwołującego się do popkultury (komiksu, reklamy, kina hollywoodzkiego [holiłudzkiego]) obejmował także dzieła za-wierające obiekty, np. puszki zupy Campbell umieszczone na obrazie Andy'ego Warhola. Techniką często stosowaną przez twórców pop-artu był kolaż łączący w obrębie jed-nej pracy różne materiały (wycinki prasowe, skrawki tkanin, zdjęć). Nurtem przeciwstawnym do pop-artu charakteryzującego się wielością technik, elementów i kolorów był minimalizm. Artyści reprezentujący ten kierunek kładli nacisk na oszczędność formy, ograniczali więc dzie-ło często do prostej, geometrycznej, mo-nochromatycznej postaci.

Question 30

Ekspresjonizm abstrakcyjny

Answer 30

ruch artystyczny rozwijający się po II wojnie światowej Wywodzi się z surrealizmu. Jego cechą charakterystyczną jest nieobiektywne przedstawianie świata i ukazywanie wizji nacechowanych silnymi emocjami z obszaru osobistych znaczeń. Ekspresjoniści abstrakcyını da zyli do przedstawiania uniwersalnych prawd o kondycji ludzkiego gatunku. Przedstawiciele: Mark Rothko, Clyfford Still, Barnett Newman, Jackson Pollock Ekspresjonizm abstrakcyjny to kierunek w powojennym malarstwie amerykańskim, który wykorzystywał techniki automatyczne-go wypełniania płótna abstrakcyjną treścią, takie jak dripping (od ang. drip 'kapanie') wylewanie farby bezpośrednio na płótno i roz-kładanie jej poprzez dynamiczne potrząsanie płótnem bez użycia pędzla czy innych narzę-dzi, czy taszyzm - gwałtowne i spontaniczne nanoszenie farby na płótno za pomocą szpa-chli lub pędzla.

Question 31

Hiperrealizm

Answer 31

(fotorealizm, superre-alizm) - kierunek, który powstał w drugiej połowie XX w. Jego przedstawiciele uzna-wali, ze celem artysty jest jak najbardziej dokładne przedstawianie rzeczywistości. Hiperrealiści wierzyli bowiem, że tylko fotografia może uchwycić zjawiska, które umykają ludzkiemu oku (często wzorowali się na zdjęciach). Artyści tematem swo-ich dzieł uczynili zycie codzienne i swoje otoczenie, malowali wystawy sklepowe, samochody, motocykle. Hiperrealizm wy-maga od artysty perfekcyjnego warsztatu technicznego. Odbiorcy trudno określić, czy ma do czynienia z obrazem, czy zdję-ciem. Przedstawiciele: Richard Estes, Don Eddy, David Parrish, Chuck Close Cechy: wzorowanie się na fotografii, wierność szczegółom, precyzja, tendencja do przery-sowywania rzeczywi-stości, podkreślanie znaczenia detalu szukanie inspiracji w życiu codziennym Główni twórcy: Ralph Goings, Richard Estes Hiperrealizm (fotorealizm) charakteryzował się totograficzną precyzją przedstawień, możliwie najpeł niej odwzorowujących realistyczne obiekty - posta-cie, miejsca, detale.

Question 32

Postmodernizm

Answer 32

kierunek, który wyrasta z przekonania, ze artyści nie są już w stanie powiedzieć nic nowego. Źródło kultury wyczerpało się, a to, co jest tworzone, wszystkie nowe dzieła są tylko po wtórkami tego, co już było. Artyści, uwolnieni od terroru oryginalności, zrezygnowali więc z dązenia do tego, co nowe, zaczęli swobodnie wykorzystywać tradycję, mieszać rózne style, sięgali po chwyty i techniki artystyczne wcześniej wypracowane. Sztuka zaczęła się żywić sama sobą, a artyści podjęli gre (często ironiczną) z tradycją. Przedstawiciele: Jeff Koons, Vanessa Beecroft, Orlan, Quentin Tarantino Cechy: przekonanie o wyczerpa-niu się wszystkich este-tyk i konwencji, artystom pozostaje cytowanie wcześniejszych dzieł • wykorzystanie parodii, pastiszu • łączenie w jednym dziele różnych porząd-ków artystycznych, stylów, tematów, motywów Główni twórcy: David Hockney, Jeff Koons Postmodernizm Nurt w sztuce, literaturze, kulturze i filozofii drugiej po-łowy XX w., będący krytyką modernizmu, nowoczesnej cywilizacji opartej na tra-dycji oraz ideach racjonali-zmu. W literaturze i sztuce postmodernizm charaktery-zuje się łączeniem różnych konwencji oraz elementów kultury elitarnej i maso-wej, stosowaniem para-fraz i cytatów; ukazuje rzeczywistość w rozbity, fragmentaryczny sposób. Sztuka postmodernistyczna odcina się od spoj-nych założeń sztuki modernizmu. Twórcy dowolnie łączą elementy różnych stylów (eklektyzm) i nawiązu-ją do innych dzieł, w szczególności popkulturowych (intertekstualność), przekraczając ścisłe granice i normy gatunkowe. Podają w ten sposób w wątpli-wość uniwersalizm norm estetycznych, ale również ukazują niejednorodność współczesnego świata oraz to, że można obierać różne strategie interpretacyjne dzieła sztuki.

Question 33

Street art (sztuka uliczna)

Answer 33

kierunek w sztuce, którego początki sięgają lat 60. XX w. (jednak już na murach starożytnych miast rzym skich pojawiały się rysunki i napisy). Rozkwit street artu nastąpil w latach 80., kiedy to w Bronksie na murach budynków powstawały dzieła tworzone za pomocą farb w sprayu oraz szablonów. Dzieła te odnosiły się do zjawisk społecznych, polityki, były też związane z lo kalnymi problemami. Również dzisiaj twórcy dzięki barwnym kompozycjom na murach komentują aktualne wydarzenia, często posługują się humorem lub ironią. Street art ujawnia się również przez happening, performance, plakaty uliczne i vlepki. Przedstawiciele: Banksy, René Moncada, Jean-Michel Basquiat Cechy: ztuka ulicy - różnorod-ne ne formy formy artystyczne: graffiti, murale, wlepki, billboardy, szablony twórczość upamiętnia-jąca wydarzenia histo-ryczne, podejmująca problemy współczesno-ści: konflikty międzynaro-dowe, konsumpcjonizm, nierówności społeczne, ruchy migracyjne Główni twórcy: Banksy, Peter Fuss, Etam Cru Street art to ingerencja w przestrzeń miejską za pomocą zaangażowanych społecznie lub politycznie graffiti, wlepek lub plakatów. Ich autorzy, często w lekkiej, humorystycznej formie, wskazują na istotne problemy współczesności. Prace mogą także przybierać postać monu-mentalnych murali pokrywających całe elewacje budynków

Question 34

Arte povera (wł. sztuka uboga, biedna)

Answer 34

ruch artystyczny, który powstał i rozwijał się we Włoszech w latach 70. XX w. Jego cechą charakterystyczną jest eksponowanie suro-wości użytych przez artystów materiałów (np. metalu, odłamków szkła, starych gazet, gałęzi drzew, szmat, kamieni). Twórcy odrzucili sztu-kę wysoką, posługiwali się przedmiotami co-dziennego użytku. Kluczowy stał się dla nich proces twórczy, który pojmowali jako działa nie intelektualne. Przedstawiciele: Michelangelo Pistoletto, Pie-ro Manzoni, Giovanni Anselmo

Question 35

Sztuka współczesna

Answer 35

podlega ciągłym przemianom, nieustannie się rozwija. Odnaleźć w niej można wiele różnorodnych nurtów i kierunków. Najbardziej charakterystyczną cechą współczesnej sztuki jest zacieranie granic między jej poszczególnymi dziedzinami. Artyści łączą w swoich dziełach elementy malarstwa, rzeźby, fotografii itd. Tworzą instalacje wykonane z najróżniejszych elementów. Sztuka współczesna dąży do wywoływania silnej reakcji odbiorcy, skłania do refleksji, prowokuje do zadawa-nia pytań o istotę sztuki. Sztuka drugiej połowy XX w. jest kontynuacją tych tendencji, które zostały zapoczątko-wane przed wojną. Pojawiają się jednak nowe techniki plastyczne, np. grafika komputerowa, coraz doskonalsze techniki audiowizualne. Sztuka dzięki środkom masowego przekazu ma coraz więcej odbiorców, choć są to odbiorcy coraz mniej wymagający. Rozwija się więc sztuka ulicy, jak plakat, reklama. Istnieje bardzo wiele rozmaitych kierunków artystycznych

Question 36

Cele i funkcje literatury

Answer 36

Lata od 1945 r. do dziś to okres bardzo zróznicowany. Trudno jednoznacznie określić cele, jakie były stawiane przed literaturą. Po 1949 r. kiedy na zjeżdzie Związku Literatów Polskich w Szczecinie pro-klamowano socrealizm, literatura została podporządkowana władzy. Pisarze utracili swoją niezalez ność. Partia jasno określiła wówczas, jakie tematy wolno poruszać oraz jakie można stosować środki W kolejnych latach powstawała literatura o charakterze propagandowym (np. powieści tendencyjne). Po śmierci Stalina w 1953 r. nastąpiła tzw. odwilz Cenzura złagodniała. Literatura czasu odwilzy ma charakter rozrachunkowy, wielu twórców próbowało wówczas wyjaśniać przyczyny swojego oddania władzy komunistycznej. Później pojawiały się kolejne pokolenia pisarzy, a literaturze wyznaczano nowe cele. Pokolenie Współ czesności (pokolenie (56) buntowało się przeciw socrealizmowi, dążyło do zwolnienia literatury ze sluzby parti, pokolenie Nowej Fali (pokolenie 68) uznało, że najważniejszym zdaniem literatury jest rozpoznanie rzeczywistości, skoncentrowanie się na problemach codzienności oraz obnażanie fałszu języka władzy W 1981 r, po ogloszeniu stanu wojennego, w poezji pojawia się nurt tyrtejski, a literatura zabiera głos w sprawach publicznych. Ogromne zmiany nastąpiły po 1989 r, kiedy literatura została uwolniona z krępujących ją więzów cen zury Młode pokolenie (skupione wokół brulionu) zajęło się własnymi sprawami i problemami doty czącymi własnej twórczości

Question 37

Charakterystyczne cechy języka i stylu utworów

Answer 37

Wybuch li wojny światowej miał wpływ na zmianę treści utworów (autorzy skoncentrowali się na podtrzy mywaniu odbiorców na duchu, na wyrażaniu ich doświadczeń, przeżyć i emocji), język i styl dzieł się nie zmieniał, pisarze zaniechali poszukiwań formalnych. W twórczości pokolenia debiutującego po 1939 г. widoczna jest jednak zapowiedź późniejszych zmian, nowych, rozwijających się już po wojnie tendencji W pierwszych latach po II wojnie zaobserwować można wpływ doświadczeń narodu na język literatu ry. Twórcy uznali, że dotychczasowe środki artystyczne są nieaktualne, nie mozna ich wykorzystywać do opisania tego, co wydarzyło się w czasie wojny, nie są w stanie oddać ogromu cierpienia, które towarzyszyło człowiekowi. Zwrócono się więc w stronę języka prostego, potocznego, zrezygnowano wyszukanych metafor i figur stylistycznych, odrzucono patos i wzniosłość. Starano się językiem zwy czajnym (codziennym) opisać bolesne przeżycia, formułować myśli i oddawać emocje. W latach 50, rozwija się poezja lingwistyczna. Jej przedstawiciele podejmują walkę z językowymi sza-blonami, z konwencjami języka, wypróbowują jego możliwości. Poeci odrzucają regularny rym i rytm, odchodzą też od zasad składniowych. Pojawia się również nowy nurt określany mianem turpizmu, który wprowadza do poezji brzydote, choroby, kalectwo, śmierć i rozkład. To, co budzi odrazę, nazywane jest bezpośrednio, nie przez meta-fory i eufemizmy, nazywane jest przez słowa zwykłe, niskie", a nie patetyczne czy wzniosłe Nie wszyscy powojenni poeci rezygnują z tradycyjnych środków wyrazu. Przedstawiciele nurtu inte-lektualnego, filozoficznego nadal - choć bardzo oszczędnie - je wykorzystują. Często równiez posłu gują się ironią. Zmiany widoczne są nie tylko w poezji, obejmują również język i styl prozy. Tuz po wojnie wzrasta popularność reportazu i środków wyrazu charakterystycznych dla niego. Istotnym wyróżnikiem prozy powojennej jest wykorzystanie potocznej polszczyzny, która stała się właściwym narzędziem do opi sania zarówno rzeczywistości, jak i przeżyć człowieka Język mówiony uznany został za lepszy (odpo wiedniejszy) od języka literatury (uważanego za język nienaturalny). Język i styl dramatu są w dużym stopniu zblizone do języka poezji i prozy. Twórcy dramatu takze intere sują się językiem potocznym, ich uwagę przyciąga zróżnicowanie środowiskowe, stereotypy i szablony językowe. Autorzy współcześni chętnie sięgają po aluzję literacką, wprowadzają do tekstów cytaty, podejmują polemikę z tradycją literacką. Literaturę powojenną cechuje różnorodność rodzajów i gatunków oraz języka i stylu - co jest efektem zróznicowanych potrzeb odbiorców, a także różnych funkcji, jakie we współczesnym świecie pełnią teksty literackie W literaturze współczesnej pojawiają się gatunki tradycyjne (np. nowela, komedia, elegia, psalm, po wieść, opowiadanie) oraz nowe (np. dramat absurdu, antyutopia). Duzą popularnością cieszy się lite ratura faktu, eseje i reportaze. Cechą charakterystyczną współczesnej literatury jest zacieranie się granic między gatunkami literackimi.

Question 38

Po 1945 r. doszło do wielu przemian cywilizacyjnych, spośród których najważniejsze to:

Answer 38

upowszechnienie nowoczesnych środków transportu (samochody, samoloty) eksploracja kosmosu pierwszy człowiek w kosmosie (1961), pierwszy człowiek na Księżycu (1969), wysyłanie bezzałogowych sond poza granice Układu Słonecz-nego, zakładanie stacji kosmicznych • dynamiczny rozwój technologii cyfrowych (komputer, telefon komórkowy, internet) rozwój biogenetyki, osiągnięcia w zakresie medycyпу globalizacja gospodarki i kultury, wzrost konsumpcjonizmu, makdonaldyzacja we wszystkich dziedzinach życia społecznego rozwój technologii militarnej - okręty atomowe, lotnictwo ponaddźwiękowe, obiek-ty bezzałogowe pogłębianie się dysproporcji między standardem życia bogatych a standardem ży-cia biednych, zagrożenie głodem (Afryka), wydłużenie ludzkiego życia w krajach rozwiniętych kryzys ekologiczny spowodowany eksploatacyjną gospodarką człowieka

Question 39

Zimna wojna

Answer 39

konflikt między supermocarstwami ZSRR i USA: napięte stosun-ki dyplomatyczne, rywalizacja ideologiczna i militarna, zagrożenie wojną atomową, izolacja polityczna i kulturowa krajów komunistycznych.

Question 40

Cenzura

Answer 40

rządowa kontrola publikacji, przekazów radiowych i telewizyjnych, spektakli teatralnych oraz filmów, oceniająca je pod względem politycznym i oby-czajowym. W Polsce Ludowej działała w latach 1944-1990.

Question 41

FILOZOFIA

Answer 41

Wydarzenia II wojny sprawiły, że zostały zakwestionowane dotychczasowe zasady etycz ne i normy moralne. W powojennym świecie należało je odbudować lub znaleźć nowe. Jednocześnie bardzo ważne stały się indywidualne doświadczenia egzystencjalne.

Question 42

postmodernizm (filozofia)

Answer 42

Podważenie dotychczasowych koncepcji filozo-ficznych i systemów wartości, nieufność wobec wszelkich przekazów: społecznych, politycznych, literackich. * Zakwestionowanie możliwości poznawczych czło-wieka, przekonanie, że jego wiedza o świecie jest niespójna i cząstkowa. * Podważenie podstawowych pojęć i sensów. * Poczucie wyczerpania kultury, relatywizm wartości. Człowiek zamknięty jest w języku i nie potrafi dotrzeć przy jego użyciu do świata, świat ludzki okazuje się zatem wielkim tekstem, którego charakter uzależniony jest od tego, jakie idee w danym momencie są najbardziej wpływowe.

Question 43

Żelazna kurtyna

Answer 43

nazwa określająca umowną granicę między państwami bloku socjalistycznego, pozostającymi pod wpływami ZSRR, a kapitalistycznymi, którym przewodziło USA. Jej symbolem stał się mur berliński, który dzielił stolicę NRD na dwie części: Berlin Zachodni pod kontrolą NRF i Berlin Wschodni należący do NRD

Question 44

Socrealizm

Answer 44

nurt w literaturze i sztuce stworzony w ZSRR w 1934 r., a po II wojnie światowej obowiązujący w krajach bloku wschodniego. Treść dzieła była podporząd-kowana ideologii komunistycznej. Socrealizm służył przede wszystkim propagandzie, skupiał się na kulcie jednostki, walce z wrogiem klasowym, ukazaniu wyidealizowa-nych środowisk robotniczych i chłopskich. Podstawowym tematem socrealizmu było tzw. budowanie socjalizmu, m.in. industrializacja, wysiłek przedstawicieli klasy robotniczej, przezwyciężanie trudności (burżuazyjnych przeżytków, anachronicznej mentalności, walki z dywersantami itp.). Funkcji propagandowej podporządkowa no konstrukcję bohaterów: jednoznacznie pozytywnych albo negatywnych, których działania były opatrywane oceniającym komentarzem narratora. Pochwale ideologii miały służyć schematyczna kompozycja i konwencja realistyczna w ukazywaniu świata przedstawionego.

Question 45

Odwilż

Answer 45

złagodzenie represyjnej polityki w państwach komunistycznych po śmier-ci Józefa Stalina (1953); w literaturze i sztuce odejście od założeń socrealizmu upo-lityczniających twórczość.

Question 46

Stan wojenny w Polsce (1981-1983)

Answer 46

stan nadzwyczajny wprowadzony 13 grudnia 1981 r. przez władze komunistyczne PRL-u, w czasie jego trwania ograni-czono wolność obywateli: aresztowano działaczy „Solidarności", zakazano strajków i zgromadzeń, wprowadzono godzinę milicyjną, kontrolowano rozmowy telefonicz-ne i korespondencję.

Question 47

konceptualizm

Answer 47

Cechy: • przeniesienie uwagi odbiorcy z obiektu na proces tworzenia, ideę, koncept intelektualny charakter sztuki, skłonienie odbiorcy do refleksji Główni twórcy: Joseph Kosuth, Joseph Beuys, Roman Opałka Konceptualizm (sztuka konceptualna) to nurt artystyczny, który największy nacisk kładzie na pre-zentowanie samego procesu twórczego (autotema-tyzm). W sztuce konceptualnej główną rolę odgrywa nie forma czy treść dzieła, ale jego pomysł, koncept. idea. Niekiedy z pozoru proste w formie obiekty (ob-razy, instalacje, fotografie) lub działania artystyczne (performance, happening) odsyłają do głębszej, kry-tycznej refleksji dotyczącej współczesnego świata, pozycji artysty i roli jego dzieła.

Question 48

akcjonizm

Answer 48

Cechy: • organizowanie w prze strzeni publicznej akcji zwracających uwagę na problemy społeczne, polityczne, obyczajowe, egzystencjalne • wykorzystanie happe-ningú, performance'u prowokowanie, szoko-wanie publiczności Główni twórcy: Marina Abramović, Hermann Nitsch Akcjonizm jest formą działalności twórczej polega-jącej na organizowaniu w miejscach publicznych akcji artystycznych (przeważnie szokujących i prowokują-cych publiczność) po to, aby zwrócić uwagę na pewne kwestie społeczne, obyczajowe czy polityczne. W la-tach 60. i 70. XX w. rozwijał się akcjonizm wiedeński, ruch odwołujący się do psychoanalizy, koncepcji psy-choterapeutycznej zapoczątkowanej przez Zygmunta Freuda, eksplorującej nieświadome obszary życia psy-chicznego jednostki i jej popęd. Aktywność twórcza akcjonistów wiedeńskich przyjmowała formę rytuałów, które miały prowokować ferment intelektualny w kon-serwatywnym społeczeństwie mieszczańskim.

Question 49

literatura

Answer 49

Literaturę współczesną cechuje duża rozbieżność tematyczna i formalna. Po 1945 г. opisywano konsekwencje wojny i próbowano rozliczyć się z przeszłością. W krajach podporządkowanych Związkowi Radzieckiemu panował socrealizm. W literaturze europejskiej pojawiły się tematy, które odnosiły się do nowych zjawisk społecznych: globalizacji, konsumpcjonizmu, dekolonizacji

Question 50

Polska szkoła filmowa (1956-1963)

Answer 50

Cechy: filmy rejestrujące doświadczenia pokolenia, którego dzieciństwo przypadło na wojnę, a czasy stalinizmu młodość na dzieła podejmujące dyskusję ze zbiorowymi wyobrażeniami Polaków i cechujące się różnorodnością tematyczną (m.in. II wojna światowa, socrealizm, samotność jednostki) Główni twórcy: Andrzej Wajda (Kanaf), Andrzej Munk (Eroica), Wojciech Has (Pętla) Tadeusz Konwicki (Ostatni dzień lata)

Question 51

Kino moralnego niepokoju (lata 70. i 80.)

Answer 51

Cechy: eksponowanie aktualnych problemów społecznych i moralnych bunt młodych reżyserów przeciw uwikłaniu jednostki w układy wytworzone przez system komunistyczny, powszechnemu, zakłamaniu, konformizmowi Główni twórcy: Krzysztof Zanussi (Barwy ochronne), Agnieszka Holland (Aktorzy prowincjonalni, Kobieta samotna), Krzysztof Kieślowski (Amator, Przypadek)

Question 52

Tadeusz Różewicz (1921- -2014)

Answer 52

poeta, dramaturg, prozaik, scenarzysta, eseista, reprezentant pokolenia Kolumbów. W czasie okupacji walczył w AK, współpraco-wał z prasą konspiracyjną. Po wojnie studiował historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Debiuto-wał w latach 30. w prasie, w 1947 r. wydał pierw-szy tom poetycki Niepokój stanowiący, podobnie jak tom Czerwona rękawiczka, rozliczenie poety z wojną. Inne ważne dzieła Różewicza to m.in. dramaty: Kartoteka, Białe małżeństwo, Do piachu, tomy poetyckie: Zawsze fragment. Recycling, Nozyk profesora. Charakterystyka twórczości • We wczesnej twórczości poety są obecne wątki zwią-zane z doświadczeniem wojny i okupacji oraz poszuki-waniem sposobów na zapełnienie pustki wewnętrznej. • Cechy języka w poezji Różewicza: oszczędność środków poetyckich, rezygnacja z patosu, wykorzystanie polszczyzny mówionej, potocznej. • Tematyka jego wierszy dotyczyła mechanizmów tota-litaryzmu i konsumpcjonizmu, piętnowania różnych sposobów zniewolenia i uprzedmiotowienia jednostki

Question 53

Stanisław Baliński (1898-1984)

Answer 53

poeta, prozaik, eseista. Ukończył polonistykę, prawo oraz kompozycję I teorię muzyki. Należał do grupy Skamander. Po wybuchu II wojny przedostał się do Rumunii, a stamtąd do Francji i Wielkiej Brytanii, gdzie pełnił funkcje dyplomatyczne w różnych placówkach zagranicznych. Od 1940 r. mieszkał w Londynie. Do najważniejszych jego dzieł należą tomiki. Wielka podróż, Tamten brzeg nocy, Ballady I pieśni emigranckie. Charakterystyka twórczości • Poeta skupia się na indywidualnym dramacie polskiego emigranta człowieka wydziedzi-czonego, odczuwającego samotność i nostalgie. Swoją sytuację egzystencjalną przedstawia przez pryzmat romantycznych motywów wy-gnańca, tułacza. • Czerpie z poezji Mickiewicza. Odwołuje się do wyidealizowanego obrazu ojczyzny, polskiego pejzażu, tradycji polskich dworów. W duchu Mickiewiczowskim rozumie też rolę poezji jako przestrzeni wyjątkowej, służącej kształtowaniu postaw patriotycznych. Poeta, pisarz, publicysta i dyplomata. Urodził się w Warszawie, w rodzinie ziemiańskiej. Ukoń czył polonistykę na stołecznym uniwersytecie, studiował także w warszawskiej Wyższej Szkole Muzycznej. W dwudziestoleciu międzywojennym był pracownikiem Ministerstwa Spraw Zagra nicznych i w związku z tym często wyjeżdżał, m.in, do Chin, Brazyli czy Japonii. W roku 1928 zadebiutował tomikiem wierszy Wieczór na wschodzie - jego wybory i zainteresowania literackie zbliżyły go do skamandrytów. Oprócz pracy dyplomatycznej i literackiej Baliński komponował mu zykę do warszawskich kabaretów. Po wybuchu II wojny światowej opuścił Polskę i szlakiem wy-tyczonym przez polskich emigrantów z epoki romantyzmu dotarł do Paryża, a później Londynu, gdzie pracował dla polskiego rządu na uchodźstwie. Po wojnie nie wrócił do kraju, wyraził w ten sposób swoją niezgodę na status polityczny PRL-u. Na emigracji był uważany za seniora polskich poetów, ostatniego z pokolenia Skamandra. Przez wiele lat współpracował z Wiadomościa-mi-emigracyjnym pismem literackim. Wielokrotnie wyrażał swój sprzeciw wobec działań władz PRL-u. Zmarł w Londynie, jego symboliczny grób znajduje się na warszawskich Powązkach.

Question 54

NAZWA I RAMY CZASOWE EPOKI

Answer 54

Nazwa współczesność jako określenie epoki w dziejach świata po zakończeniu II wojny świato wej jest nieprecyzyjna. Wielu badaczy kwestionuje zasadność uznania za czasy współczesne okresu historycznego, czyli lat 1945-1989. Ten przedział czasu obejmuje wydarzenia i proce sy, do których mamy już dystans, możemy więc określić ich znaczenie dla losów kraju, Europy czy świata. Epoka obejmująca lata po roku 1989 trwa do dzisiaj. Tworzą ją fakty i zdarzenia dziejące się na naszych oczach, dlatego często nie potrafimy ich jeszcze właściwie ocenić. Okres od 1945 do 1989 r. jest już zamkniętą epoką historyczną. Na jej charakter duży wpływ miała rywalizacja dwóch bloków państw. Do jednego należały kraje komunistyczne pod przewodnictwem ZSRR, do drugiego - państwa demokratyczne na czele ze Stanami Zjednoczonymi. Europa została podzielona żelazną kurtyną (tego określenia użył w 1946 r. Winston Churchill [linston czerczil]), której symbolem stał się mur berliński. Ten dwubieguno-wy system był bezpośrednią konsekwencją II wojny światowej. Rywalizacja między wrogimi obozami przybrała formę zimnej wojny, toczonej na polu ideologicznym, politycznym i gospo-darczym. W 1989 r. nastąpił przełom. W wyniku Jesieni Ludów, zapoczątkowanej strajkami w Polsce, państwa bloku sowieckiego wyzwoliły się spod zwierzchnictwa Moskwy. Przepro-wadzono w nich wolne wybory, powołano demokratyczne rządy, zmieniono system gospo-darczy. Kraje te zaczęły się integrować gospodarczo i militarnie z Zachodem. Większość z nich stała się członkami NATO oraz UE. 11 września 2001 r. świa-tem wstrząsnął atak arabskich terrorystów na World Trade Center [lorld trejd senter] w Nowym Jorku. Był to początek wojny z terroryzmem, której etapy roz-grywały się w Iraku i Afganistanie, a także m.in. w Ma-drycie, Londynie, na Bali, w Bostonie, Paryżu, Brukseli i Nicei. Inne konflikty, jak wojna w byłej Jugosławil, wy-darzenia na Ukrainie i Białorusi, pokazują, że Europa nie jest bezpiecznym kontynentem. Dzisiaj nie jeste-śmy w stanie określić do końca skutków tych zdarzeń oraz ich konsekwencji w różnych dziedzinach życia. Nie wiemy też, jaki wpływ na życie społeczne i kulturę będą miały zjawiska współczesne, np. rozwój nowych technologii, wzajemne oddziaływanie różnych kultur, kryzys uchodźczy, zmiany klimatyczne czy pandemia COVID-19.

Question 55

PRZEMIANY SPOŁECZNE I KULTUROWE W LATACH 1945-1989

Answer 55

W tym okresie powojennych dziejów procesy społeczne i zjawiska kulturowe miały odmienny przebieg oraz charakter w krajach, w których panował tzw. realny socjalizm, oraz w pań-stwach demokratycznych Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Blok sowiecki stwo-rzył model państwa zamkniętego, odizolowanego od wpływów Zachodu. Do początku lat 50. władza, za pomocą różnych form terroru, kontrolowała wszelkie przejawy życia społecznego i kulturalnego. Dopiero po śmierci Stalina możliwe było wprowadzenie zmian, takich jak ograni-czenie represji i cenzury czy rozszerzenie praw obywatelskich. Zapanowała tzw. odwilż, którą przypieczętowały wydarzenia z października 1956 r. Jednak nadzieje na rozszerzenie zakresu suwerenności państwowej i swobód obywatelskich zgasły w tym samym roku wskutek inter-wencji ZSRR na Węgrzech. Mimo że w większości europejskich krajów bloku sowieckiego nie powrócono już do dawnych metod terroru politycznego, a bariery izolujące je od kulturowych wpływów Zachodu przestały odgrywać tak istotną rolę, to wciąż jednak próby demokratyzacji systemu spotykały się ze zdecydowanym oporem komunistów. W 1968 r. interwencja woj-skowa państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji przerwała Praską Wiosnę - projekt stworzenia socjalizmu z ludzką twarzą". W latach 70. zaczęła się kształtować działająca w podziemiu opozycja demokratyczna, np. w Polsce powstał Komitet Obrony Robotników, a w Czechosłowacji działał ruch obrony praw obywatelskich Karta 77. Jedną z najważniejszych tego konsekwencji było powstanie niezależnego, istniejącego poza cenzurą ruchu wydawni-czego drugiego obiegu tekstów kultury. Wszystkie te procesy społeczne, polityczne i kul-turowe przyczyniły się do wydarzeń politycznych, które ostatecznie doprowadziły do Jesieni Ludów w 1989 r. i rozpadu bloku sowieckiego oraz samego ZSRR. Dla państw Zachodu po wojennych doświadczeniach ludobójstwa wielkiego znaczenia na-brala walka o prawa człowieka. Dążenia całej ludzkości wyrażała uchwalona w 1948 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Powszechna deklaracja praw człowieka, głosząca m.in., że każdy ma prawo do życia, wolności myśli, sumienia i wyznania, a także do pracy, ochrony włas-ności i do szczęścia. Te zasady w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych prowadziły do wzmocnienia demokratycznego systemu sprawowania rządów i kształtowały formę spo-eczeństwa otwartego. Lata 60. w Europie Zachodniej i Stanach Zjednoczonych były are-ną młodzieżowej rewolty, podsycanej protestami przeciwko prowadzonej przez USA wojnie wietnamskiej. Towarzyszyła temu rewolucja obyczajowa, dotycząca m.in. sfery seksualności, ubioru, swobody zachowania. W następnych dziesięcioleciach ważnym zjawiskiem społecz-nym i ideowym na Zachodzie stał się feminizm - ruch społeczny walczący o prawa kobiet, ale także kierunek polityczny oraz ideologia kształtująca wizję świata w sztuce i literaturze.

Question 56

PRZEMIANY SPOŁECZNE I KULTUROWE PO 1989 R.

Answer 56

Inaczej niż to było w latach 1945-1989, okresie stanowiącyn pewien zamknięty rozdział histo rii, czasy współczesne są trudne do opisania, gdyż obserwatorowi brakuje dystansu do rze czywistości, która ciągle się zmienia i rozwija. Z dzisiejszej perspektywy można tylko ogólnie scharakteryzować najważniejsze tendencje i problemy współczesnego świata. Niewątpliwie w Europie, Ameryce Północnej i Australii sukces odniosły idee demokracji. Demokracja nie oznacza jedynie metody rządzenia, ale obejmuje również organizację życia społecznego, czyli funkcjonowanie administracji publicznej, przestrzeganie wolności słowa, zasadę równości oraz respektowanie swobód obywatelskich. Ważnym zagadnieniem, głównie w krajach Zachodu, jest przybywanie imigrantów poszu kujących tam lepszych warunków życia. Z jednej strony wielokulturowość wymusza toleran-cję dla odmienności, sprzyja wymianie idei, z drugiej - stwarza nieznane wcześniej problemy z asymilacją takich grup w obcym społeczeństwie. O tym, jak skomplikowany jest to proces, świadczą trudności pojawiające się podczas wdrażania programów integracji różnych kultur i jednoczesnego zachowania ich specyfiki i odrębności. Źródłem wielu zmian społecznych i kulturowych stała się rewolucja informatyczna. Roz-poczęła się na początku lat 90. XX w. wraz z upowszechnieniem komputerów osobistych i rozwojem internetu. Społeczeństwo epoki informatycznej ma dużo większy niż kiedyś dostęp do wiedzy i dóbr kultury, np. bibliotek, zbiorów muzealnych. Łatwość przekazywania informa-cji przyczyniła się do większej demokratyzacji, np. rewolucje w świecie arabskim w 2011 г. rozpoczęły się od akcji umawiania się w mediach społecznościowych. Dzięki internetowi po-szerzyła się również sfera wolności słowa. Dzisiaj każdy może być autorem komunikatu lub komentatorem wydarzeń. Powszechny dostęp do internetu doprowadził też do zmian metod edukacji oraz form zatrudnienia. Pandemia COVID-19 pokazała, że kształcenie online jest moż liwe na wielu etapach nauki, a pracę zdalną może wykonywać bardzo dużo osób reprezentujących róż ne zawody. Rozpowszechnienie nowych technologil, poza licznymi korzyściami, niesie za sobą również nieznane wcześniej zagrożenia. Jednym z nich jest uzależnienie od internetu, zwłaszcza wśród ludzi młodych, a nawet wśród dzieci. Rewolucja informa-tyczna wyraźnie przyspieszyła proces globalizacji. który należy rozumieć jako tendencję do ponadna-rodowej i ponadpaństwowej integracji, wynikającej z powszechnej wymiany produktów i idei. Stopniowo zanika odrębność kulturowa. Globalizacja kształtuje jednolite gusty | tworzy modę na określony wygląd, zachowanie i formy rozrywki. Z procesem tym wiąże się też wiele zagrożeń, takich jak utrata przez jednostki poczucia tożsamości kulturowej i przynależności do określonej wspólnoty Niektóre inicjatywy państw lub wielkich korporacji, nastawione na ujednolicenie społeczeństw spotykają się z gwałtownymi protestami alterglobalistów. Występują oni często wspólnie 2 przedstawicielami ruchów ekologicznych, zwracających uwagę na niebezpieczeństwa pły nące z eksploatacji zasobów naszej planety i apelujących o ochronę środowiska naturalnego przed szkodliwą działalnością człowieka. Od początku XXI w. coraz więcej mówi się a proble mach związanych z kryzysem klimatycznym, będącym skutkiem m.in. globalnego ocieplenis na Ziemi. W związku z tym w krajach wysoko rozwiniętych sukcesywnie wzrasta świadomość ekologiczna dotycząca np. segregowania odpadów, oszczędzania wody, walki ze smogiem czy ochrony ginących gatunków zwierząt.

Question 57

POLSKA LUDOWA

Answer 57

Los Polski po zakończeniu II wojny światowej ostatecznie przypieczętowały ustalenia konfe rencji w Jałcie i Poczdamie w 1945 r. W zamian za utracone na rzecz ZSRR Kresy Wschodnie uzyskaliśmy terytoria na zachodzie i północy, należące dotychczas do Niemiec. Zmiany granic spowodowały wielką migrację ludności. Na ziemiach opuszczonych przez Niemców zamiesz-kali przesiedleńcy ze wschodu i centralnej Polski. Władzę w odrodzonym państwie przejęli komuniści, korzystający ze wparcia wojsk sowiec-kich. Stopniowo likwidowali podstawowe elementy systemu demokratycznego i gospodarki rynkowej. Rozwiązali opozycyjne partie polityczne. Wszystkie środki masowego przekazu były kontrolowane przez władze. Upaństwowiono prawie cały przemysł i handel, rozparcelowano większe majątki ziemskie. Aby kontrolować społeczeństwo, rozbudowano aparat represji na czele z policją polityczną zwaną od 1956 r. Służbą Bezpieczeństwa. Ograniczono swobodę obywateli do podróżowania za granicę. System polityczny opierał się na niemal nieograniczonej władzy jednej partii, od 1948 r. noszącej nazwę Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR). Ciągłe braki w zaopatrzeniu, niska jakość towarów oraz ucisk polityczny przyczyniły się do wybuchów społecznego niezadowolenia. W 1956 r. doszło w Poznaniu do masowych demonstracji. Kolejne protesty nastąpiły w marcu 1968 r. W roku 1970 miały miejsce wystą pienia robotników na Wybrzeżu, krwawo stłumione przez komunistyczną władzę. W sierpniu 1980 r. przez Polskę przetoczyła się fala strajków, w wyniku których powstał związek zawo-dowy NSZZ „Solidarność", z Lechem Wałęsą jako przewodniczącym. Do związku, który szybko stał się wielkim ruchem społecznym, domagającym się głębokich zmian politycznych, wstąpiło 10 milionów osób. Władze zareagowały brutalnie w nocy z 12 na 13 grudnia 1981 wprowadziły stan wojenny. Zaczęła obowiązywać godzina milicyjna, zawieszono zajęcia w szkołach, zamknięto granice. W końcu lat 80. pogłębiający się kryzys gospodarczy w Pol sce i ZSRR zmusił komunistów do ustępstw. Przedstawiciele władzy zasiedli z opozycją do rozmów. W wyniku obrad Okrągłego Stołu 4 czerwca 1989 r. odbyły się w Polsce częściowo wolne wybory, które zakończyły erę komunizmu w naszym kraju.

Question 58

III RZECZPOSPOLITA

Answer 58

Pierwszy niekomunistyczny rząd Tadeusza Mazowieckiego musiał poradzić sobie nie tylko problemami przemiany ustrojowej, lecz także z tragicznym stanem gospodarki. W 1989, in flacja wynosiła 640 procent, dług Polski sięgał poziomu 65 procent PKB, sklepy świeciły pust kami, a przedsiębiorstwa państwowe nie były w stanie produkować towarów atrakcyjnych dia klientów. W tak trudnych okolicznościach wprowadzono plan Balcerowicza. W ciągu kilku lat znacznie ograniczono inflację, zlikwidowano deficyt budżetowy, powstawały i rozwijały się firmy prywatne, a różne produkty stały się powszechnie dostępne. Polska w szybkim tempie zaczęła skracać dystans dzielący ją od krajów Europy Zachodniej. Poprawie jakości życia towarzyszyło zniesienie uciążliwych w PRL-u restrykcji politycznych. Zlikwidowano cenzurę i ograniczenia w wydawaniu paszportów, wprowadzono wolność stowarzyszeń i prawo do własności. Zaczę ły się rozwijać wolne media. Ożywiło się życie polityczne. Od początku transformacji ustrojowej powstało wiele partii politycznych, które rywalizują w demokratycznych wyborach. Kolejne ważne reformy przeprowadził rząd Jerzego Buzka. Wprowadzono wówczas m.in. nowy po-dział administracyjny kraju (na 16 województw). W 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło nową konstytucję, która została zaakceptowana w referendum przez większość obywateli. Polska zaczęła także współpracować z państwami Zachodu. Ukoronowaniem tego procesu było przystąpienie naszego kraju do NATO w 1999 r. i do UE w 2004 r. W kolejnych latach następował szybki rozwój gospodarczy Polski oraz jej systematyczna integracja ze wspólnotą europejską. Nasi obywatele mogą obecnie swobodnie przekraczać granice i podróżować po krajach Unii - bez paszportu, a polska młodzież może studiować na zagranicznych uczelniach.

Question 59

Globalizacja

Answer 59

Procesy społeczno-gospo-darcze charakterystyczne dla przełomu XX I XXI w., związane z intensywnym i niemal nieograniczonym przepływem ludności, dóbr i upowszechnieniem mediów (zwłaszcza telewizji i internetu), prowadzące do homogenizacji (ujednoli-cenia) kultury. Przejawem homogenizacji może być np. popularność określonej mody w różnych regionach świata, dostępność sieci handlowych, rozrywkowych czy restauracyjnych na wie-lu obszarach globu. W tym kontekście jest stosowany także termin makdonal-dyzacja kultury, ozna-czający jej umasowienie, nastawienie na szybkość dostępu przy jednoczes-nym zatarciu unikatowych cech kultur lokalnych, na wzór rozpowszechnionych na całym świecie sieci popularnych barów szyb-kiej obsługi. Ten wymiar globalizacji należy uznać za zjawisko pejoratywne.

Question 60

ŻYCIE CODZIENNE W CZASACH WSPÓŁCZESNYCH

Answer 60

W ciągu kilku dekad, które upłynęły od zakończenia wojny, w życiu codziennym mieszkań ców większości regionów świata zaszły głębokie zmiany. Oczywiście nie wszędzie miały one jednakowy przebieg i zasięg. Jednak mimo różnic pewne tendencje i zjawiska można uznać za powszechne. W przemianach stylu życia ważną rolę odegrały procesy związane z demo-kratyzowaniem się społeczeństw oraz zanikiem ich tradycyjnych struktur. Ogromny wpływ na to zjawisko miał niespotykany wcześniej w dziejach świata rozwój ekonomiczny i postęp technologiczny. Dobra konsumpcyjne stały się łatwo dostępne i stosunkowo tanie. Reklama i kultura masowa upowszechniły jednakowe dla wszystkich wzory odżywiania się, ubierania, spędzania wolnego czasu. Życie codzienne większości ludzi w krajach uprzemysłowionych, niezależnie od różnic ma-jątkowych, wygląda podobnie. Współczesne zamożne społeczeństwa dużo czasu poświęcają na rozrywki. Niebywale rozwinęły się gałęzie gospodarki związane z zaspokojeniem potrzeby relaksu: przemysł filmowy, muzyczny, sportowy, turystyczny, gier komputerowych. Na sposób spędzania wolnego czasu oraz styl komunikowania się ludzi duży wpływ ma też dynamicznie rozwijający się od lat 80. internet. Zrewolucjonizował on nie tylko kontakty między ludźmi (poczta elektroniczna, media społecznościowe), lecz także wiele dziedzin życia codziennego. np. zakupy, rozrywkę, edukację. Internet stał się poważną konkurencją dla prasy i telewizji, która upowszechniła się w drugiej połowie XX w. Życie codzienne mieszkańców globu zmieniło również pojawienie się na masową skalę w latach 80. ban-kowych kart płatniczych oraz dekadę później telefonii ko-mórkowej, której funkcje ciągle są rozszerzane. W XX w. nastąpił znaczny postęp w medycynie, co przyczyniło się do wydłużenia i poprawy jakości życia. Umożliwił on także szybkie rozpoznanie genomu wirusa i opracowa-nie szczepionki w czasie wybuchu pandemii COVID-19, która zaczęła się w 2019 r. Ogromny wpływ na zmianę obyczajowości miała rewolucja kontrkulturowa z lat 60. XX w. Zakwestionowano wtedy dotychczasowe wzorce dotyczące prawie każdej dziedziny życia, np. zachowania. ubioru, kariery czy religii. W stroju w drugiej połowie XX w. najważniejsze stały się wygoda, swoboda i praktyczność.

Question 61

FILOZOFIA WSPÓŁCZESNA

Answer 61

Filozofowie XX w. poszukiwali odpowiedzi na pytania o sens ludzkiego życia oraz miejsce człowieka w świecie. W swoich rozważaniach brali pod uwagę zarówno dawne teorie, jak przemiany kulturowe oraz przełomowe wydarzenia z historii najnowszej. W podręczniku za-prezentowano ważniejsze koncepcje filozoficzne, a także związane z filozofią wybrane poglądy dotyczące zjawisk społecznych czy teorii językoznawczych. Szczególną uwagę zwrócono na te kierunki, które wywarły znaczący wpływ na literaturę i badania literaturoznawcze.

Question 62

EGZYSTENCJALIZM

Answer 62

Egzystencjalizm rozwijał się od początku XX w., choć szczególnego znaczenia nabrał dopie-ro w okresie II wojny światowej i po jej zakończeniu. Filozofowie reprezentujący ten kierunek postrzegali człowieka jako wolną jednostkę, zobowiązaną do podejmowania samodzielnych decyzji, lecz pesymistycznie zakladali, że decyzje te nie mają większego znaczenia dla ludz-kiego losu, który jest absurdalny i z założenia tragiczny. Jedna z wersji egzystencjalizmu ateistyczna odrzucała istnienie Boga i sens religii i tym samym wskazywała, że człowiek w swych wyborach nie może się odwoływać do żadnej wyższej instancji. Jean-Paul Sartre (żan pol sartr] reprezentował tę właśnie ateistyczną wizję świata. Sfor-mulował hasło istnienie poprzedza istotę, które sugeruje, że człowiek to świadomość oraz byt, rzecz. Dzięki świadomości dokonujemy różnych wyborów i tym samym stale stwarzamy siebie od nowa. W taki właśnie sposób korzystamy z danej nam wolności, mimo że wywołuje ona udrękę. Ta udręka wynika z tego, że nieustannie towarzyszy nam poczucie niepewności oraz odpowiedzialności za siebie i świat. Jednocześnie życie ludzkie i rzeczywistość, która nas otacza, są czymś, co istnieje przypadkiem, gdyż nie można wskazać niczego, co byłoby ich przyczyną. Filozof używa terminu absurdalność przypadkowości, by wykazać, że istnienie świata nie ma żadnego sensu, a jedyną powinnością człowieka jest wybór działania służącego kształtowaniu samego siebie. Albert Camus [kami] popierał poglądy Sartre'a. Zawdzięczamy mu zobrazowanie założeń egzystencjalizmu postaciami Syzyfa (Mit Syzyfa) oraz Prometeusza (Mit Prometeusza). Camus zaakcentował w swoich tekstach tragizm ludzkiego życia, które jest zdeterminowane przez los. Człowiek jak Syzyf musi korzystać ze swej wolności i podejmować samodzielne wybory. choć ma świadomość, że one nie mogą go doprowadzić do szczęścia (człowiek absurdalny). Jesteśmy skazani na śmierć - jak Syzył czy Edyp. Jednak to nie osiągnięcie celu, lecz działa-nia stanowią o sensie naszego życia (człowiek zbuntowany), zwłaszcza w świecie bez Boga. Manifestacją tego założenia są postawy bohaterów powieści Džuma. Simone de Beauvoit (simon de bowuar) byla wieloletnią partnerką Jeana-Paula Sar-tre'a i podzielała jego poglądy. Jednocześnie na jej postawę filozoficzną duży wpływ miało zagadnienie płci. Pisarka była baczną obserwatorką zmieniającej się obyczajowości XX w., owocem jej obserwacji i przemyśleń stała się głośna książka Druga płeć (1949) - uznawa na obecnie za wybitne osiągnięcie w dziejach feminizmu. Simone de Beauvoir zdobyła wy-kształcenie uniwersyteckie, rzadkie w pierwszej połowie stulecia wśród kobiet pochodzących z konserwatywnych rodzin, i propagowała wyzwolony modeł życia. W swojej książce pisała o podrzędnej roli kobiety w męskim" świecie oraz analizowała przyczyny takiego porządku, badając uwarunkowania religijne, cywilizacyjne i biologiczne. Inni przedstawiciele egzystencjalizmu: Martin Heidegger [hajdeger], Karl Jaspers, Emmanuel Mounier (mun-ie), Gabriel Marcel [marsel], Nicola Abbagnano [nikola abbanjanoj. Lew Szestow.

Question 63

FENOMENOLOGIA

Answer 63

Fenomenologia zakłada, że głównym narzędziem badania świata i człowieka jest oglądanie i opisywanie tego, co jest nam dane bezpośrednio, bez wstępnych założeń. Odrzucamy zatem wszelkie teorie i domysły, oczyszczamy nasz umysł i dzięki temu możemy spojrzeć na rzeczy-wistość jako fenomen czyli zjawisko. W ten sposób, poprzez badania, możemy odkryć prawdę o strukturze zjawiska. Fenomenologia, której twórcą i głównym przedstawicielem był Edmund Husserl, łączyła się także z wieloma innymi nurtami filozoficznymi. Roman Ingarden to jeden z najwybitniejszych polskich filozofów, uczeń Husserla. Głów-ne założenia fenomenologii przedstawił w dziele Spór o istnienie świata. Podkreślił w nim, ze szukając odpowiedzi na fundamentalne pytania, należy podjąć ogromny wysiłek intelektualny w celu odrzucenia wszystkiego, co założono o funkcjonowaniu świata dookoła nas. Dążymy do poznania rzeczy samych proces ten został nazwany przez Husserla epoché. Stawiamy zatem pytania i szukamy na nie odpowiedzi, obserwując konkretne postawy lub wydarzenia. Opisujemy je i wyciągamy wnioski. Ingarden uważał, że podobne narzędzia należy stosować podczas interpretowania tekstów kultury. Te założenia przedstawił w pracy O dziele literackim. Uznał, że dzieło składa się z czterech warstw, którymi są: brzmienie słów, warstwa znaczeń wyrazów i zdań, warstwa wyglądów i warstwa przedmiotów przedstawionych. Ponadto dzieło pozostawia zawsze pewne miejsca niewypełnione, które stają się przedmiotem badań i inter-pretacji. Inni przedstawiciele fenomenologii: Moritz Geiger [moric gaiger], Max Scheler [maks szeler], Dietrich von (ditris fon] Hildebrand, Edyta Stein [sztajn).

Question 64

HERMENEUTYKA

Answer 64

Hermeneutyka zajmuje się koncepcją interpretacji tekstów. Korzeniami sięga starożytności. W XX w. ukształtowała się jako nurt filozoficzny formułujący teorię rozumienia sposobów wy-rażania się autora w dziele. Rozumienie to uznano za proces myślowy i wzbogacono go o czynniki irracjonalne, gdyż jak stwierdzono - metody naukowe są niewystarczające, gdy bada się życie duchowe człowieka. W procesie poznania należy wyznaczyć punkt wyjścia i postawić problem (krąg hermeneutyczny) oraz uwzględnić w nim tradycję i autorytet. Każde dzieło bowiem wchodzi w nowy dialog z istniejącymi już elementami kultury, a kiedy badamy historię pojęć, możemy łatwiej zrozumieć świat. Paul Ricoeur [riker] łączył poglądy hermeneutyczne z teologią chrześcijańską. Jego zda-niem w odnalezieniu własnej tożsamości pomaga człowiekowi medytacja nad kulturą. Kazdy z nas jest bowiem zanurzony w świecie i wchodzi w dialog z jego elementami, dzięki czemu możliwe jest samopoznanie. Każda interpretacja jest więc też jednocześnie autointerpretacją. Człowiek opowiada swoją historię i interpretuje ją przez pryzmat symboli kulturowych - w ten sposób poznaje prawdę o sobie. Jest to tak zwana tożsamość narracyjna, powstaje ona zarówno z samej historii, jak i z fikcyjnych elementów, które są nierozerwalnie z nią związane. Inni przedstawiciele hermeneutyki: Martin Heidegger, Hans-Georg Gadamer.

Question 65

PERSONALIZM

Answer 65

Personalizm to wspólna nazwa kilku współczesnych kierunków filozoficznych, które łączy uznanie osoby (persony) za wartość autonomiczną, nadrzędną wobec uwarunkowań histo-rycznych, społeczno-ekonomicznych czy biologicznych. Człowiek jest przede wszystkim od-rębną jednostką, a nie częścią całości rozumianej jako gatunek, społeczeństwo, kraj itp. Należy jednak do szeroko rozumianej ludzkości, więc wchodzi w relacje z innymi ludźmi. Jest wolny i odpowiedzialny za swoje życie, ale wolność i odpowiedzialność może realizować pod warunkiem, że szanuje bliźnich. Koncepcja ta odrzuca zatem zarówno skrajny indywidualizm i liberalizm, jak i kolektywizm. Karol Wojtyła (papież Jan Paweł II) był jednym z przedstawicieli personalizmu chrze-ścijańskiego, który zakłada, że istotne jest rozumienie człowieka jako jednostki tworzącej więż osobową z Bogiem. Wojtyła wydał wiele tekstów poświęconych tej filozofi, zarówno przed pontyfikatem (np. Osoba i czyn), jak i w jego trakcie (np. encyklikę Redemptor hominis). Akcentuje w nich wielkość i godność człowieka, podkreśla jego indywidualność i wolność. Człowiek zawsze powinien być podmiotem, nie zaś przedmiotem działań. Nie ma zgody na upodrzędnienie go wobec jakichkolwiek innych wartości, takich jak pieniądze czy porządki społeczne. Ta godność jest wynikiem szczególnego miejsca, jakie Stwórca wyznaczył czło-wiekowi w akcie stworzenia. Inni przedstawiciele personalizmu: Charles Renouvier [szarl renuwje), John McTaggart [dżon maktagart), Jacques Maritain Įżak maritę). Józef Tischner (tiszner), Emmanuel Mounier [mun-ie], Czesław Bartnik.

Question 66

FILOZOFIA DIALOGU

Answer 66

Filozofia dialogu (lub filozofia spotkania) nastawiona jest głównie na badanie relacji czło-wieka z drugim człowiekiem, nazwanym Ty lub Innym. Celem badania jest znalezienie od powiedzi na pytanie: czego podczas spotkania człowiek dowiaduje się o samym sobie?. Jedna z koncepcji filozofii dialogu mówi, że jest relacja Ja Ty, która łączy i upodabnia ludzi, kaže szukać w drugim człowieku podobieństw i akceptować odmienności. Emmanuel Lévinas (lewina) założył, że spotkanie z drugim człowiekiem to zagadnienie etyczne, ponieważ drugiego człowieka poznajemy bez maski, prawdziwego i dzięki temu uczymy się bycia wobec innych ludzi. Dla filozofa ważne było zauważenie, że opisana relacja zawsze opiera się na przeciwstawieniu Ja-Inny, czyli porównywaniu siebie z innymi ludźmi ze świadomością, że nigdy nasze Toz-Same Ja nie upodobni się całkowicie do drugiego człowie ka, z którym wchodzimy w dialog. Szukamy odmienności, różnic i w ten sposób poznajemy samego siebie. Zdaniem Lévinasa, filozofa wnikliwie studiującego Talmud, celem spotkania z Innym jest także zmierzanie do Boga, gdyż innym może być również Bóg.

Question 67

FILOZOFIA DRAMATU JÓZEFA TISCHNERA

Answer 67

Józef Tischner stworzył koncepcję nazywaną filozofią dramatu. Według niej na scenie świata spotykają się Pytający i Zapytany. Zapytany staje się częścią sytuacji, w jakiej stawia go Pytający. Filozof nawiązuje w ten sposób do położenia człowieka XX w., który stale sta-wiany jest wobec trudnych okoliczności takich jak wojna czy komunizm wymagających od niego zajęcia określonego stanowiska. Współczesny człowiek podejmuje więc decyzje. zdeterminowany przez okoliczności. To upodabnia go do Edypa- bohatera tragicznego Człowiek żyje w świecie wartości, ale odsłaniają się one dopiero w konfrontacji z daną sytu acją w dramacie, w dialogu z drugim człowiekiem lub Bogiem. Inni przedstawiciele filozofii dialogu: Franz Rosenzweig [franc rozencwaik), Martin Buber, Gabriel Marcel [marsel), Friedrich [fri dris) Gogarten.

Question 68

STRUKTURALIZM

Answer 68

Strukturalizm jako koncepcja filozoficzna ma swoje źródła w językoznawstwie, a zwłaszcza w poglądach szwajcarskiego językoznawcy - Ferdinanda de Saussure'a (sosiral. Struktura-liści zakładają, że do zrozumienia przedmiotu naszych badań potrzebne jest określenie jego relacji z innymi elementami - czyli miejsca i roli w strukturze. Żaden element nie znaczy czegoś sam, jego sens jest możliwy do odczytania w związkach, połączeniach. Ani pocho-dzenie, ani funkcja nie mają wpływu na interpretację badanego przedmiotu. Każdy znak (także językowy, np. wyraz) rozpoznawany jest w opozycji do innych znaków, które tworzą określoną całość (np. język). Filozofia ta w myśleniu postuluje syntetyzowanie, a nie rozkładanie rze-czywistości na osobne elementy w celach badawczych. Metoda analizy strukturalnej dzieła literackiego zmierza do odkrycia budowy tekstu i relacji między jego składowymi, a także relacji z uniwersalną strukturą, systemowym porządkiem języka, literatury i kultury. Badane są więc normy języka ogólnego, zasady języka literackiego i elementy tradycji literackiej (reguły wersyfikacyjne, konwencje stylistyczne, schematy fabularne, wzorce gatunkowe). Julia Kristeva (kristewa] reprezentuje obok myśli feministycznej - także filozofię struk turalizmu i poststrukturalizmu. Zawdzięczamy jej pojęcie intertekstualności, które określa występowanie elementów różnych tekstów kultury w nowych utworach. Autorka stwierdziła, że każde dzieło jest mozaiką utworzoną z innych, wcześniejszych dzieł, które mogą być w nim wykorzystane w rozmaity sposób. Interpretowanie utworu to rozpoznawanie tych elementów kulturowych oraz określanie ich wzajemnej relacji i funkcji, jaką pełnią. Utwór może zostać w pełni zrozumiany tylko pod warunkiem odniesienia go do wcześniejszych tekstów. Inny przedstawiciel strukturalizmu: Claude Lévi-Strauss [klod lewi stros).

Question 69

SEMIOTYΚΑ

Answer 69

Semiotyka to skonkretyzowanie wcześniejszych koncepcji badawczych i postulatów Ferdi-nanda de Saussure'a, który uważał, że potrzebna jest nauka o znakach. Pierwotnie semio-tyka skupiała się na badaniu języka jako systemu znaków zwanego kodem, składającego się ze słów (znaków) i gramatyki (fleksji i składni - reguł rządzących kodem). System ten jest podstawą aktu komunikacji pozostaje w związku z nadawcą, odbiorcą oraz kontekstem społecznych procesów komunikacyjnych. Z czasem semiotykę uznano za naukę o wszyst-kich pozajęzykowych systemach znaków. Obszarem badań stały się wszelkie sposoby komunikowania: obrzędy, zwyczaje, stroje, reguły towarzyskie itp. Dostrzeżono także istnienie kodów estetycznych, za pomocą których autorzy tekstów kultury porozumiewają się z odbior-cami. Interpretacja dzieła powinna być zatem analizą znaków estetycznych oraz analizą ich relacji w utworze. Umberto Eco [eko] był filozofem, pisarzem, publicystą, a także wybitnym mediewistą, czyli znawcą i badaczem średniowiecza. Swoje badania semiotyczne zaprezentował m.in. w powieści Imię róży oraz felietonach zebranych w trzech częściach Zapisków na pudełku od zapałek. Zgadzał się z założeniem, że wszystko, co stworzył człowiek, to znaki, które łączą się w systemy zwane kodami i funkcjonują w szerszej strukturze, jaką jest kultura. Znak składa się z podstawowego pojęcia oraz jego fizycznej reprezentacji, np. słowa czy obrazu. Do jego odczytania potrzebna jest świadomość kulturowa, czyli znajomość pewnych ogólnie przyję-tych sensów - zwanych tu mitami. Interpretacja dzieła literackiego to praca detektywa, który wyszukuje w tekście znaki i odczytuje ich znaczenie przez badanie wzajemnych relacji oraz funkcjonowanie w kontekście kulturowym. W dziele Lector [lektor] in fabula. Współdziałanie w interpretacji tekstów narracyjnych Eco używa terminu modelowy czytelnik dla określenia od-biorcy, który w najpełniejszy sposób dokonałby interpretacji dzieła, wychodząc zarówno poza oczekiwania autora, jak i osobisty, jednostkowy punkt widzenia. Z wielu możliwych odczytań tekstu wskazałby to idealne. Inni przedstawiciele semiotyki (semiologii): Pierre Guiraud [pier giro], Charles Sanders Peirce [czarls pirs], Eric Buyssens [eric boj-sens], Georges Mounin [żorż munę], Roland Barthes [rolą bart], Jurij Łotman, Charles Morris [czarls moris]

Question 70

POSTMODERNIZM

Answer 70

hermeneutyka (interpretacja znaków kultury) strukturalizm (odczytywanie sensu przez zrozumienie budowy) seniötyka (nauka o systemach znaków) P Postmodernizm (ponowoczesność) jest terminem określającym prąd umysłowy drugiej po-łowy XX w., który zakładal koniec historii i koniec wielkich narracji. Postmoderniści uznali, ze wszystko już było i wyczerpały się wszelkie koncepcje, zarówno tradycyjne, jak i moder-nistyczne, czyli nowoczesne. Zanegowali wcześniejsze systemy wartości, ponieważ uznali, ze ograniczały one twórczą działalność człowieka. Teorie te były wynikiem powojennego kryzysu wiary w postęp cywilizacyjny oraz wyrazem lęku przed systemami totalitarnymi. Sztuce za rzucono konwencjonalizm i próbowano z nim walczyć: twórcy bawili się konwencjami, łączyli je dowolnie w nowych tekstach i ukazywali w krzywym zwierciadle. Ironia oraz intertekstu-alność stają się podstawowymi narzędziami artysty. Dzieła łączą zatem w sobie elementy z różnych kręgów kulturowych czy gatunków i wymagają od odbiorcy nowego spojrzenia na interpretację tekstu. Także historia potraktowana zostaje ironicznie, a fakty są dowolnie mieszane z fikcją. Zygmunt Bauman wykazał wiele słabych punktów nowoczesności. Uznał, że gwałtowny rozwój nauki i cywilizacji zapewnił człowiekowi iluzoryczną wiarę we własne siły i dal poczu-cie władzy nad światem. Jednocześnie pogłębiła się przepaść między elitą intelektualną a niewykształconym tlumem. Pragnienie porządkowania świata w celu stworzenia spole-czeństwa idealnego doprowadziło do segregowania ludzi i odrzucania obcych a więc tych wyróżniających się, odmiennych. Bauman dostrzegał w tym przyczynę Holokaustu oraz innych przykładów ludobójstwa i nazywał nowoczesność czasem usypiania moralno-ści. Rzeczywistość po II wojnie światowej filozof nazwał płynną nowoczesnością, w której osłabione paristwa (dotknięte np. migracją ekonomiczną) nie są w stanie zachować jed-norodności kulturowej i wypracować jednolitych wartości, ponieważ te obiektywne stają się subiektywnymi czyli takimi, które każdy interpretuje po swojemu. W czasach post-modernistycznych pojawiło się nowe zagrożenie w postaci konsumpcjonizmu i gospodarki wolnorynkowej. Jean Baudrillard (żan bodrijar) krytykował współczesne społeczeństwo i kulturę XX stu-lecia, zwłaszcza zjawisko globalizacji i wirtualną rzeczywistość. Dowodził, że nadmierna kon-sumpcja dóbr materialnych napędzana reklamą powoduje, że ludzie nie potrafią wskazać swych prawdziwych potrzeb i zostają zdominowani przez przedmioty. Odrzucając założenia semiotyki, filozof stwierdzał, że społeczeństwo produkuje znaki puste", to znaczy takie, któ rych znaczenie jest fałszywe, określone przez pozory, a nie prawdziwą wartość (tak działa np. reklama: uwodząc odbiorcę i obiecując mu coś, czego produkt nie może spełnić). Takie znaki, które nie mają odbicia w prawdziwym świecie, a jedynie w sztucznie stworzonej, symulowanej rzeczywistości, nazywał symulakrami. Wirtualna rzeczywistość wciąga człowieka (np. świat internetu), a on jej nie odrzuca albo z obawy przed samotnością i pustką, albo z powodu au-tentycznego uwielbienia obrazów, które zastępują rzeczywistość. Jedynym ratunkiem przed konsumpcjonizmem jest całkowite odcięcie od zalewu bodźców medialnych, które do niego zachęcają. Podobnie jak inni postmoderniści Baudrillard dostrzegał też koniec historii w latach 90. XX w., lecz uważał go za ostateczną klęskę ideologii, które przyświecały obu stronom konfliktu w czasie zimnej wojny. Francis Fukuyama [frans-is fukujama] w 1989 r., po upadku muru berlińskiego symbolicz-nie kończącym erę socjalizmu w Europie Środkowo-Wschodniej, opublikował esej pod zna-miennym tytułem Koniec historii?. Sformułował w nim tezę, że likwidacja komunizmu w pań-stwach tzw. realnego socjalizmu wyznacza kres historii. Upowszechniający się ustrój liberalnej demokracji stanowi jego zdaniem najdoskonalszy system polityczno-społeczny, natomiast prężnie rozwijająca się gospodarka jest gwarancją sukcesu ludzkości. Rozwój osiągnął zatem swój punkt kulminacyjny. Fukuyama wyraził jednocześnie obawę, że konieczność obrony de-mokracji może doprowadzić do ostatecznej wojny, która cofnie cywilizację do czasów barba-rzyrństwa. W kolejnych pracach filozof opisywał współczesne zjawiska, prognozując ich skutki. Przejście od epoki industrialnej do informatycznej nazwał wielkim wstrząsem, który zagroził istniejącej hierarchii wartości oraz uznanym autorytetom; podkreślił jednocześnie skłonność ludzi do współdziałania. Natomiast konsekwencją rewolucji biotechnologicznej, jego zdaniem, może być zastąpienie człowieka osobnikami genetycznie zmodyfikowanymi. Inni przedstawiciele postmodernizmu: Richard Rorty [riczard rorti], Michel Foucault [miszel fuko], Paul Feyerabend [pol fajera-bent), Jean-François Lyotard [żan fransła liotar], Gilles Deleuze [żil delez].

Question 71

NEOPSYCHOANALIZA

Answer 71

Neopsychoanaliza to kontynuacja i rozwój koncepcji badania człowieka, którą zapoczątkował Zygmunt Freud [frojd]. W połowie XX w. przedstawiciele neopsychoanalizy odrzucili biologiczną motywację ludzkich działań, akcentując jednocześnie znaczenie mechanizmów społecznych i badania wzajemnych relacji między ludźmi. Erich [eris] Fromm w dziełach Ucieczka od wolności oraz Mieć czy być, a także wielu in-nych książkach i esejach jako ważny problem społeczny przedstawił konsumpcjonizm. Jego zdaniem konsumpcjonizm odsuwa ludzi od wartości uniwersalnych, każąc poświęcać je w imię chęci posiadania i oferując iluzoryczne poczucie, że szczęście można kupić. Upatrywał w nim przyczyny rozwoju systemów totalitarnych: człowiek, który dąży jedynie do zdobywania kolej-nych rzeczy, gotowy jest zrezygnować z wolności; woli przerzucać odpowiedzialność za siebie i świat na innych i w ten sposób nieświadomie wyraża zgodę nawet na rządy totalitarne. Fromm podkreślał, że szczęście jest wynikiem wewnętrznych wysiłków, a nie pozyskiwa-nych dobr, a wolność opiera się na odpowiedzialności i szacunku społecznym. Patrząc na człowieka, nie chciał widzieć go jako istoty działającej instynktownie. Akcentował istnienie psychologii jaźni. W myśl jej założeń ludzie nie są ograniczeni wyłącznie do reagowania pod wpływem impulsów, ważną rolę w ich rozwoju odgrywają aspekty społeczne. Filozof uważał, ze najlepszym lekarstwem na problemy ludzkiej egzystencji jest miłość. Inni przedstawiciele neopsychoanalizy: Karen Homey [homail, Harry Stack Sullivan (stek soliwen].

Question 72

DEKONSTRUKCJONIZM

Answer 72

Dekonstrukcjonizm, jako koncepcję interpretacji tekstu, zainicjował Jacques Derrida (žak derida). Z czasem koncepcja ta stała się odrębnym nurten filozoficznym w obrębie postmo-dernizmu. Jacques Derrida mówił o interpretacji utworu, że nie ma nic poza tekstem, a więc na jego odczytanie nie mogą mieć wpływu żadne komentarze, nawet autora. Filozof stwierdził, że interpretacja dzieła nie polega ani na wyrażeniu jego sensu, z uwzględnieniem odniesień pozatekstowych, takich jak kontekst historyczny czy kulturowy, ani na realizacji założenia, że język i forma są tylko środkiem wyrażenia znaczeń dzieła. Uważał, że przy tych tradycyjnych metodach interpretacji umyka odbiorcy sam tekst, który skonstruowany jest przede wszystkim za pomocą języka i formy. Nie da się odczytać tekstu jednoznacznie - każda interpretacja staje się bowiem kolejnym tekstem, również wymagającym odpowiedniego odczytania. Inni przedstawiciele dekonstrukcjonizmu: Joseph [džozef] Hillis Miller, Geoffrey [dżefri] Hartman, Paul [pol] de Man, Jean-Luc Nancy [żan lik nans-i], Philippe Lacoue-Labarthe [laku labart), Simon Critchley [sajmon kriczli].

Question 73

LESZEK KOŁAKOWSKI

Answer 73

Leszek Kołakowski to wybitny polski historyk filozofii. W początkowym okresie badań po-pierał koncepcje marksistowskie, potem jednak jego poglądy szybko ewoluowały, zarówno te polityczne, jak i filozoficzne. Kołakowski zaczął poszukiwać prawdy o świecie i człowie-ku, propagował postawę błazna osoby, która pyta nawet o rzeczy oczywiste, negując w ten sposób przyjęte prawdy i dokonując ich samodzielnej weryfikacji. Poparł koncepcję, że głównym problemem człowieka jest jego rozdarcie między pragnieniem bezpieczeństwa a pragnieniem wolności. Pierwsze grozi poddaniem się systemowi totalitarnemu, który ingerując we wszystkie sfery życia daje złudne poczucie bezpieczeństwa przez zwolnienie z odpowiedzialności za podejmowane decyzje. Drugle (całkowita wolność) w konsekwencji może prowadzić do zniewolenia, bo jeśli wszystko wolno, to można wprowadzać też formy opresji i zniewolenia drugiego człowieka. Propagował poglądy filozofii idealistycznej oraz wie-dzę filozoficzną nie tylko w licznych publikacjach (O co nas pytają wielcy filozofowie), lecz także za pośrednictwem mediów, czego przykładem są Mini-wykłady o maxi-sprawach (emitowane w 1996 r. w Telewizji Polskiej, potem wydane w formie książek). W audycji, w formie krótkich wykładów Kołakowski analizował zagadnienia, takie jak: cnota, odpowiedzialność zbiorowa, Bóg, szacunek dla natury, młodość, zawiść czy sprawiedliwość.

Question 74

POLSKA SZTUKA POWOJENNA - ZA ŻELAZNĄ KURTYNĄ

Answer 74

Po zakończeniu II wojny światowej twórcy sztuki wizualnej kontynuowali ugruntowany w mię-dzywojniu sceptycyzm wobec twórczości figuratywnej (przedstawiającej ludzi i przedmioty w ich realnych kształtach), typowej dla wcześniejszych epok. W krajach bloku wschodniego (w Polsce w latach 1949-1956) dominowała jednak propagandowa sztuka realizmu socjali-stycznego (socrealizmu), na poziomie formalnym odwołująca się do prostoty sztuki figura-tywnej. Powstawały wówczas wyidealizowane portrety dostojników partyjnych, a także obrazy, rzeźby i plakaty sławiące kult przodowników pracy. Nurt znalazł wyraźne odzwierciedlenie w powojennej architekturze Europy Środkowo-Wschodniej. Najbardziej spektakularnym tego przejawem był wzniesiony w centrum Warszawy Pałac Kultury i Nauki, któremu nadano (je-dynie do momentu odwilży w 1956 r.) imię Józefa Stalina - inicjatora budowli. Obok oficjalnego nurtu tworzyli artyści kontynuujący swoją przedwojenną twórczość, m.in. Władysław Strzemiński, Henryk Stażewski, Katarzyna Kobro, Jonasz Stern, a także młodzi plastycy, np. Jerzy Nowosielski i Tadeusz Kantor. Osobną grupę stanowili artyści, dla których najważniejszym tematem stały się przeżycia wojenne. Wśród nich byli Andrzej Wróblewski, Bronisław Wojciech Linke czy Xawery Dunikowski.

Question 75

Realizm socjalistyczny (socrealizm)

Answer 75

Kierunek w literaturze i sztuce panujący w ZSRR, narzucony polskim twor-com i oficjalnie obowiązu-jący w latach 1949-1956; pod pozorami realizmu ukazywał nieprawdziwy obraz rzeczywistości, pod-porządkowany określonym przez władzę celom propa-gandowym i dydaktycznym.

Question 76

POLSKI DESIGN [DIZAJN] POWOJENNY

Answer 76

Jednym z charakterystycznych składników polskiej kultury drugiej połowy XX w. stało się wzornictwo przemysłowe, czyli projektowanie wzorów przedmiotów codziennego użytku, produkowanych później na masową skalę. Prace nad nowymi wzorami zlecała projektantom powołana w 1950 r. instytucja państwowa - Instytut Wzornictwa Przemysłowego. Rozkwit polskiego designu przypadł na lata 60. Projektanci tkanin dekoracyjnych, haftów czy koronek odwoływali się do motywów regionalnych. W Zakładach Fajansu we Włocławku powstawały wyroby ceramiczne, zaś fabryka w Ćmielowie specjalizowała się w porcelanie - wytwarzane tam serwisy stołowe, filiżanki czy figurki do dzisiaj cieszą się popularnością wśród kolekcjo-nerów. W latach 60. rozwijała się także produkcja szkła gospodarczego. Ważnym ośrodkiem stały się dolnośląskie huty. Współpracowali z nimi m.in. projektanci Zbigniew Horbowy, za-trudniony w hucie Sudety, oraz Stanisław Drost | Eryka Trzewik-Drost (huta Ząbkowice), która wcześniej projektowała także wzory dla Zakładów Porcelany „Bogucice". Polscy projektanci tworzyli prototypy pierwszych pojazdów mechanicznych produkowa-nych na masową skalę w Polsce, w tym samochodów marki Syrena. Wśród mebli będących elementem wystroju niemal każdego polskiego mieszkania ważne miejsce przypadło meblo-ściankom, które powstawały na wzór amerykańskich komplek-sowych zestawów salonowych. Najbardziej charakterystyczną formę polskiej meblościanki za-projektowali Bogusława i Cze-sław Kowalscy. Niezwykłą popu-larnością, szczególnie w latach 1962-1980, cieszył się fotel JCH 366 projektu Józefa Chierow-skiego. Jego pierwowzór został wykonany w Dolnośląskiej Fa-bryce Mebli w Świebodzicach. Fotel ma prostą formę, składa się z siedziska i oparcia pokrytych tapicerką oraz z drewnianych, szeroko ustawionych nóg, na których są umocowane ułożone skośnie podłokietniki.

Question 77

Przodownik pracy

Answer 77

Tytuł przyznawany robotni-kom w krajach demokracji ludowej za wyrabianie ponadprzeciętnych norm pracy, umacniający społeczną postawę poświęcenia na rzecz dobra ogółu i reżimowej władzy bez oczekiwania wzrostu wynagrodzeń. Tradycja nadawania tytułu zanikała, począwszy od 1953 r. (śmierć Stalina), a następnie po wydarze-niach października 1956 r.

Question 78

PRZEOBRAŽENIA W SZTUCE

Answer 78

Na charakter sztuki drugiej połowy XX w. oraz pierwszych dziesięcioleci wieku XXI wpłynęły przemiany, które były spowodowane m.in.: ⚫ powojennym ładem, w tym przesunięciem granic państw Europy Środkowo-Wschodniej po rozpadzie ZSRR oraz wzrostem znaczenia kulfur narodowych i etnicznych; glokalizacją oraz wszelkimi procesami ułatwiającymi kontakty społeczne, kulturowe czy gospodarcze; rozwojem technologicznym, dzięki któremu w kolejnych dekadach XX w. i na początku wieku XXI pojawiały się nowe media i nośniki (m.in. upowszechniona w latach 50. telewizja, od-twarzacze wideo, których szczyt popularności przypada na lata 80., a od przełomu stuleci Internet, technologie cyfrowe i mobilne). Czynniki te przyczyniły się nie tylko do rozwoju nowych nurtów w sztuce, lecz także do in-nego niż dotychczas obiegu twórczości. Oprócz prezentacji tradycyjnych kolekcji muzealnych, czyli dobranych zgodnie z obowiązującymi kanonami arcydzieł, organizowano - nierzadko polemiczne wobec kanonów - wystawy czasowe w galeriach sztuki współczesnej. Tu szcze-gólną rolę zyskała funkcja kuratora sztuki, czyli osoby zajmującej się tworzeniem koncepcji wystaw artystycznych. Nowością były także prezentacje odbywające się poza murani muzeów i galerii, coraz częściej przybierające formę interwencji artystycznych w przestrzeni miejskiej (w parkach, na placach, w centrach handlowych), happeningów (hepeningów] angażujących publiczność i stanowiących aktualny komentarz do spraw społeczno-politycznych. Wraz z po-jawieniem się mediów cyfrowych przekaz artystyczny miał szansę dotrzeć do szerszego grona odbiorców. Innym jeszcze aspektem przeobrażeń w sztuce powojennej jest zacieranie granicy między twórcą a tworzywem oraz medium (środkiem przekazu) a przekazem. Wybitny badacz nowych mediów Marshall McLuhan¹ wiązał ten proces z poszerzaniem możliwości ludzkich zmysłów, w szczególności słuchu i wzroku. Jego najsłynniejsza formuła: Medium jest przekazem (The medium is the message) oznaczała głównie, że forma przekazu (czyli samo obrane medium) zasadniczo wpływa na jego treść i możliwość jego interpretacji.

Question 79

Glokalizacja

Answer 79

Proces globalizacyjny, związany z przyjmowaniem tendencji dominujących w kulturze światowej, jednak przy zachowaniu lokalnych uwarunkowań dotyczących tradycji czy położenia geograficznego.

Question 80

Nowa figuracja (figuratywizm abstrakcyjny)

Answer 80

stanowiła powojenną odsłonę sztuki figuratywnej, podszyłej katastrofizmem i lękiem wyrażanym m.in. poprzez atmosferę tajemniczości oraz deformacje cial prezentowanych postaci.

Question 81

Prymitywizm

Answer 81

określany również mianem sztuki naiwnej, czerpał głównie z kultury ludowej. Przed-stawicielami tego nurtu byli w większości artyści bez akademickiego wykształcenia i wyrafinowanego warsztatu, operujący radykalnym realizmem, zbliżają-cym ich prace do twórczości dziecięcej.

Question 82

Land art (sztuka ziemi)

Answer 82

to forma ingerencji ar-tystycznych w pejzaż naturalny lub jego elementy: stanowi krytyczny ogląd postępującej degradacji śro-dowiska bądź komentarz społeczny. Przybiera często forme site-specific ([sajt spesyfik), ang. 'określone miejsce'), czyli wynika z charakteru konkretnego miej-sca, w którym jest prezentowana.

Question 83

Bio art

Answer 83

operuje materią ożywioną z wykorzystaniem współczesnych technologii, wiedzy z zakresu medycyny i nauk przyrodniczych. Artyści często przeradzają więc proces artystycz ny w działanie eksperymentalne.

Question 84

Body art

Answer 84

to radykalna forma wykorzystania ciała artysty jako materiału do przetworzenia, który jest modyfikowany i prezentowany w postaci artefaktów, rejestracji wideo lub sztuki per-formance na żywo. Może się wiązać z narażeniem ciała (tworzywa) na cierpienie i deformację.

Question 85

Asamblaż

Answer 85

Trójwymiarowy kolaż złożony z różnych przedmiotów, zarówno codziennego użytku, jak i spreparowanych przez artystę. Często stanowi twór pośredni między ob-razem na płótnie a rzeźbą.

Question 86

NOWE FORMY ARTYSTYCZNE

Answer 86

W sztuce przedwojennej dominowały tradycyjne dziedziny - malarstwo, rzeźba czy teatr. W drugiej połowie XX w. zostały one wzbogacone przez twórców o nowe obszary kultu-ry audiowizualnej. Prężnie rozwijała się kinematografia, na znaczeniu zyskały formy inter-dyscyplinarne, czyli twórczość znosząca granice między poszczególnymi gałęziami sztuki (malarstwem, fotografią, teatrem) a innymi formami aktywności społecznej, politycznej bądź naukowej.

Question 87

Performance

Answer 87

jest jedną z najbardziej charakterystycz-nych form wyrazu w sztuce, począwszy od drugiej połowy XX w. Polega na działaniu przeprowadzonym przez artystę na oczach odbiorców, w przestrzeni galeni sztuki lub innej lokalizacji publicznej, gdzie artysta tworzy rodzaj spektaklu, którego przebieg najczęściej zależy od interakcji ze świado-mymi lub przypadkowymi odbiorcami (np. przechodniami na ulicy). Artysta obmyšla najpierw plan performance'u, ale równocześnie poddaje się eksperymentowi rodzącemu się swobodnie w trakcie wydarzenia.

Question 88

Wideo-art

Answer 88

wprowadza w przestrzeń galerii artystycznej instalację w postaci projektora lub telewizora i odtwarzacza z nagranym filmem wideo. Od seansu filmowego odróżnia te realiza-cje-oprócz miejsca prezentacji - także bardziej eksperymentalne podejście do wykorzystania medium filmowego, np. poprzez zapętlanie dźwięku i obrazu, ich oddzielanie lub rzutowa nie zawartości na wiele ekranów równocześnie. Popularną odmianą sztuki wideo jest found footage ((faund futidz), ang. 'materiał znaleziony'), czyli gatunek wideo wykorzystujący prze-montowane zgodnie z koncepcją artysty gotowe fragmenty, zapożyczone z filmów, programów telewizyjnych czy reklam, które w przekształconej postaci na-bierają nowego sensu.

Question 89

Memy

Answer 89

stanowią humory-styczny komentarz zamiesz-czany na forach internetowych, w ramach aplikacji mobilnych lub w mediach społecznościowych

Question 90

RZEŹBA I ARCHITEKTURA

Answer 90

Podobnie jak w przypadku malarstwa, również twórcy powojennej rzeźby odchodzili od reali-zmu. Powstawały wówczas głównie dziela abstrakcyjne. Pojawiły się nurty wspólne z malar stwem, m.in. hiperrealizm i minimalizm. Powstało wiele ruchomych obiektów, napędzanych siłą wiatru lub wody. Oprócz tradycyjnych materiałów, takich jak metal czy kamień, zaczęto stosować nietypowe surowce, przede wszystkim plastik i tworzywa sztuczne, odpady albo nieprzetworzone obiekty naturalne (kawałki drewna, piasek). Powojenne dzieła są efektem nie tylko tworzenia, formowania materiału, lecz także niszczenia obiektów i samego aktu wybo-ru gotowych elementów. Co istotne, elementy rzeźby przenikają się obecnie ze składnikami typowymi dla innych dziedzin sztuki. Zaczęły powstawać prace, które trudno jednoznacznie zaklasyfikować. Przykładowo artysta Christo [kristo] opakowywał w gigantyczne płachty mo-numentalne budynki (np. budynek ukazany na s. 42 podręcznika) oraz fragmenty wybrze-ża. Popularne stało się też wychodzenie poza statyczną bryłę rzeźby, komponowanie dzieła w przestrzeni. Często wykorzystuje się wideo, lasery i happening. Wielki postęp technologiczny w zakresie oprogramowania komputerowego i surowców budowlanych odcisnął wyraźne piętno na architekturze ostatnich dekad. Zaczęły powstawać budynki o formach obłych, płynnych i pofalowanych, przypominających udrapowane tkaniny lub krople wody. Tak jak dawniej pałace czy katedry, tak teraz np. budynki muzeów i innych instytucji publicznych stają się wizytówkami, wręcz symbolami miast. Architekci obiektów użyt kowych dbają o ekologiczność swoich projektów, o ich dostosowanie do specyfiki regionu i potrzeb mieszkańców. Tworzą nie tylko pojedyncze budowle, lecz także całe fragmenty prze-strzeni miast tak, by były funkcjonalne i przyjazne lokalnym społecznościom.

Question 91

MUZYKA

Answer 91

W okresie powojennym rozkwił przeżywała muzyka poważna, którą coraz powszechniej włą czali do swoich dzieł twórcy filmów i inscenizacji teatralnych. Spośród Polaków międzynaro dowe uznanie zdobyli m.in. Krzysztof Penderecki, Witold Lutosławski, Henryk Mikołaj Górecki. W swoich kompozycjach łączyli oni wpływy muzyki klasycznej, awangardy i rodzi mego folkloru. Jednym z ważnych nurtów tego okresu była dodekafonia. Kierunek ten naro-dził się w okresie przedwojennym, ale jego upowszechnienie w Europie przypada na lata 50. Ogromny wpływ na rozwój XX-wiecznej muzyki wywarł twórca dodekafonii, Amold Schönberg [szenberg].

Question 92

Dodekafonia (gr. dodeka 'dwanaście', phone 'dźwięk')

Answer 92

Technika kompozytor-ska, w której zamiast tradycyjnych siedmiostop-niowych skal używa się wszystkich 12 dźwięków mieszczących się w tym samym zakresie i traktuje się je równorzędnie.

Question 93

NARODZINY ROCKA ROKA] I POPU

Answer 93

W drugiej połowie XX w. nastąpił triumf muzyki rozrywkowej. Powojenne dansingi wypełnial rock and roll - oparty na prostym, rytmicznym brzmieniu, wyrastającym z tradycji bluesowej [blusowej. Z rock and rolla wyrósł jeden z najbardziej wpływowych nurtów powojennych -rock, wykorzystujący brzmienie gitarowe połączone z perkusją. Jego poszczególne podga tunki, od rocka psychodelicznego poprzez punk rock i metal aż po gotyk i indie [indi] rock odpowiadały na potrzeby estetyczne odbiorców. Odzwierciedlały także zmiany światopoglą dowe charakterystyczne dla poszczególnych pokoleń młodzieży, od lat 60. aż po schyłek XX w., kiedy rock wyraźnie przestawał już być jednym z głównych gatunków muzycznych Równolegle rozwijała się muzyka pop - nurt o lagodniejszym brzmieniu od rocka, najczęściej oparty na prostym tekście i melodyjnym refrenie. W odmianie najbardziej popularnej uosabial niezobowiązującą rozrywkę, jednak podgatunki, takie jak brit pop (typowy dla lat 90.) i indie pop (z przełomu XX i XXI w.) można uznać za bardziej ambit-ne z uwagi na autorskie kompozycje i teksty czerpiące także z potencjału songwrite-rów [songrajterów), czyli twórców o rozpoznawalnym stylu, odbiegającyn od masowej produkcji.

Question 94

KORZENIE I PRZEMIANY JAZZU [DŽEZU), SOULU I HIP-HOPU

Answer 94

Jazz wyrasta z afrykańskich oraz europejskich i amerykańskich tradycji muzycznych i praktyk rozrywkowych. Z czasem stał się jednym z najbardziej cenionych i elitarnych nurtów muzyki popularnej. W ciągu dekad przybierał różne formy: oparte na dynamicznym rytmie podgatunki typowo taneczne (swing [sling], bebop [bibop]) czy hermetyczne, odwołujące się do improwizacji, jak free (fri) jazz, który wyrastał z nowej formy se-rializmu - nurtu w muzyce eksperymentalnej, bazującego głównie na konstruowaniu utworów muzycznych opartych na strukturze serii. Ważną rolę w rozwoju współczesnej muzyki rozrywkowej odegrały wpływy kultury afroamerykańskiej, które znalazły odzwierciedlenie zwłaszcza w nurtach soulu i hip-hopu. Soul, jako muzyka duszy, charakteryzuje się rozbudowanym brzmieniem, wzmacnianym często wielooktawowym głosem wokalistek, takich jak Aretha [areta] Franklin, Whitney Houston [litnej hjuston) czy Beyoncé (bijonsej], wykonujących liryczne ballady lub piosen ki oparte na synkopowych rytmach. Hip-hop to część kultury miejskiej, rozwijającej się od końca lat 70. w Stanach Zjednoczonych, a później w innych regionach, obejmującej poza muzyką także improwizowane bitwy na rymy, tworzenie graffiti, jazdę na deskorol kach i charakterystyczny ubiór (bluzy z kapturem, czapki z daszkiem). W obszarze mu zyki rozrywkowej stanowił początkowo głos wykluczonych ekonomicznie mieszkańców niebezpiecznych dzielnic, narażonych na przemoc i działalność przestępczą. Z czasem jego centralne elementy-rap oraz beaty ([bity], podkłady muzyczne) - przeniknęły także do innych stylów muzycznych.

Question 95

MUZYKA ELEKTRONICZNA I EKSPERYMENTALNA

Answer 95

Ostatnie dziesięciolecia XX w. należały w dużej mierze do muzyki elektronicznej, której początków można szukać już w powojennym nurcie muzyki konkretnej, wykorzystującym potencjal utrwalanych dźwięków świata zewnętrznego (odgłosów przyrody, dźwięków postin-dustrialnych, ulicznego zgiełku). W latach 70. muzyka elektroniczna stała się częścią kultury popularnej. Powstały wówczas takie jej gatunki, jak: ambient, techno czy dubstep [dabstep] odwołujący się do reggae [rege]. Na pograniczu muzyki rozrywkowej rozwijała się muzyka eksperymentalna, wyrastająca z poszukiwań twórczych Johna Cage'a (dżona kejdża), lamiącego ramy gatunków i tradycyj nych zastosowań instrumentów, utartych rozwiązań rytmicznych czy klasycznej aranżacji. Choć poszczególne gatunki muzyki współczesnej odznaczają się odrębnym stylem, instru-mentarium czy rytmem, za jedną z cech epoki można uznać tendencję do umiejętnego łącze-nia różnych konwencji, gatunków i tworzenia nowych jakości, co jest domeną zwłaszcza najbardziej cenionych i ponadczasowych artystów.

Question 96

Ambient

Answer 96

(ang. ambience [ambiens] -'atmosfera, nastrój') Styl muzyki współczesnej oparty na powtarzaniu krótkich, prostych mo-tywów i elektronicznym przetwarzaniu dźwięku. Utwory ambientowe nie ab-sorbują uwagi odbiorców, wprowadzają relaksujące tło dźwiękowe, mogą towarzyszyć medytacji.

Question 97

KINO AMERYKAŃSKIE

Answer 97

W Stanach Zjednoczonych powstawały głównie filmy gatunkowe - ściśle przestrzegające ty-pologii postaci, środków artystycznych i regul gatunkowych komedii (np. Pół żartem, pół serio, 1959, reż. Billy Wilder [bili lajider]), melodramatu (np. Śniadanie u Tiffany'ego (tifaniego], 1961, reż. Blake Edwards [blejk edłards]) czy musicalu (Deszczowa piosenka, 1952, reż. Stanley Donen Gene Kelly [dżin keli]). Gatunkiem charakterystycznym dla filmu hollywoodzkiego było kino noir [nlar] - czarny kryminal, eksplorujący mroczne rewiry dużego miasta, z wyraźnym suspensem i postaciami reprezentującymi typ femme fatale ([fam fatal], kobiety fatalnej): przebiegłych piękności, wciągających męskich bohaterów w wielopiętrową intrygę (Dama z Szanghaju, 1947, rež. Orson Welles [lels), Chinatown (czajnataln), 1974, reż. Roman Polański). Klasyczną erę kina hollywoodzkiego wyznaczały także: ⚫ obowiązujący w nim star system (ang. 'system gwiazd"), wspierający rozwój kinematografii za pośrednictwem słynnych aktorów, takich jak James Dean (džejms din), Humphrey (hamfri] Bogart czy Marilyn Monroe (merlin monrol): Kodeks Haysa [hejsa] - obowiązująca już od lat 30. aż do lat 60. forma cenzury obyczajowej, narzuca-jąca ograniczenia dotyczące wyboru tematów oraz ukazywanych treści (np. określenie czasu trwania pocałunków). Wiele filmów amerykańskich tamtego czasu spel-nia reguły kina stylu zerowego, skupiającego uwagę odbiorcy na rozwoju fabuły, podczas gdy konkretne cechy stylu są w tym wypadku na tyle skodyfikowa-ne gatunkowo, że wręcz oczywiste i przez to niewi-dzialne dla widza. Wyraża się to w konwencjonalnym montażu, płynności akcji, łatwości wzbudzania me-chanizmu identyfikacji widza z postaciami, realizmie przedstawienia

Question 98

KINO AUTORÓW Z EUROPY

Answer 98

Neorealizm włoski wyrastał z krytycznego stosunku do faszyzmu i koncentrował się na problemach społecznych powojennych Włoch. Twórcy filmów ukazywali wnikliwe portrety psy-chologiczne w konwencji poetyckiego realizmu. Do najważniejszych reprezentantów nurtu na-leżą filmy: Paisa (1946, reż. Roberto Rossellini) i Złodzieje rowerów (1948, rež. Vittorio De Sica [sika]). Do prawideł nurtu nawiązywał także Federico [federiko] Fellini (m.in. w filmie La strada z 1954 r.). Francuska Nowa Fala rozwinęła się głównie w środowisku filmowców skupio-nych wokół kultowego czasopisma „Cahiers du Cinéma" [kaje di sinema). Zainicjowali oni nowe praktyki kinofilii, czyli miłości do kine-matografii łączącej pasję z nostalgią i skru-pulatną znajomością historii i poetyki kina, ze szczególnym zamiłowaniem do filmów gatun-kowych. Wśród arcydzieł nurtu można wska-zać: Czterysta batów (1959, reż. François Truffaut [fransła trifo]), Do utraty tchu (1960, reż. Jean-Luc Godard [żan lik godar]), Cleo [kleo] od 5 do 7 (1962, rež. Agnès Varda (an-jes warda)). Ważnym zjawiskiem w kulturze polskiej jest formacja artystyczna nazywana polską szkołą filmową, stworzona przez reżyserów, dla których doświadczeniem pokoleniowym była wojna. Działalność szkoły przypada na lata 1956-1961. Filmy, które wówczas powstały, stanowiły antidotum na propagandowe kino soc-realizmu. W ramach nurtu twórcy podejmowali tematy wojenne, ale prezentowali je głównie 2 perspektywy indywidualnych losów, portretowali też swoje małe ojczyzny. Zajmowali się również bardziej uniwersalnymi egzystencjalnymi i etycznymi dylematami jednostki i zbiorowo-ści. Do szczególnie ważnych tytułów należą: Eroica (eroika) (1957, reż. Andrzej Munk), Popiół diament (1958, reż. Andrzej Wajda, na podstawie powieści Jerzego Andrzejewskiego) i Mal-ka Joanna od Aniołów (1961. reż. Jerzy Kawalerowicz, na podstawie opowiadania Ja-rosława Iwaszkiewicza).

Question 99

REWOLUCJA OBYCZAJOWA W KINIE

Answer 99

Przełom lat 60. i 70. XX w. to czasy rewolucji obyczajowej, która objęła większość krajów za chodnich, w szczególności USA i Francję, i przyniosła zmiany dotyczące praw reprodukcyjnych oraz prawa pracy. W konsekwencji poszerzyły się role społeczne kobiet, także mniejszości et-niczne i seksualne uzyskały lepszą pozycję w społeczeństwie. Nastąpiła era kontrkultury, czyli ruchu społecznego wyrażającego sprzeciw wobec zastanych norm i wartości oraz reprezen-tujących je instytucji. Kontrkulturę tworzyli przede wszystkim amerykańscy hipisi - członkowie młodzieżowego ruchu społecznego przeciwstawiający się dotychczasowym konserwatywnym normom społecznym i protestujący przeciw udziałowi wojsk USA w wojnie w Wietnamie. Na fali przemian obyczajowych powstawały nowatorskie filmy amerykańskie, które opowiadały się za zmianą społeczną, nawet jeśli ich bohaterowie stosowali metody niezgodne z prawem (Bonnie i Clyde [boni i klajd], 1966, reż. Arthur [artur] Penn; Swobodny jeździec, 1969, reż. Dennis Hopper). Rozwijało się również niskobudżetowe kino eksploatacji, w kontrze do pro-dukcji poprzedniej ery wypełnione nagością i przemocą. Współcześnie inspiracje tym nurtem widoczne są zwłaszcza w twórczości Quentina [klentina] Tarantino. Kino nowej przygody stało się głównym nurtem produkcji hollywoodzkiej w połowie lat 70. Filmy nurtu trzymały się ścisłych reguł gatunkowych specyficznych dla kina akcji, fantastyki I filmu katastroficznego, kładły nacisk na atrakcyjność fabuły i efektów specjalnych, często tworzyły popularne cykle (np. flagowa dla nurtu pierwsza trylogia Gwiezdnych wojen Geor-ge'a Lucasa [dżordża lukasa) czy seria o Indianie Jonesie [dżonsie]). Film superbohaterski czerpał z popularności serii komiksowych. W ramach nurtu, po-cząwszy od jego dynamicznego rozwoju w latach 70. aż do obecnych czasów, powstają liczne filmy oraz seriale aktorskie i animowane rozwijające złożone fabuły wokół postaci superbo-haterów (Batmana, Spider-Mana [spajder mena], Deadpoola [dedpula] czy Wonder Woman [londer lumen]). Przeobrażenia społeczno-obyczajowe ostatnich dekad XX w. doprowadziły także do dyna-micznego rozwoju kinematografii poza USA i Europą ze szczególnym uwzględnieniem dwóch ośrodków: Bollywood-indyjski przemysł filmowy prosperujący od lat 70. XX w.; Nollywood - niskobudżetowe produkcje z Nigerii, spopularyzowane w większości angloję-zycznych krajów afrykańskich. W kinie autorskim u schyłku XX w. pojawiły się nowe zjawiska, wśród nich: antologie filmowe (film nowelowy) - kompilacje krótkometrażowych filmów różnorodnych przedstawicieli nowego filmu autorskiego (np. 10 minut później: trąbka z 2002 r., Zakochany Paryż z 2006 r.); twórczość sygnatariuszy manifestu Dogma '95-zainicjowany przez artystów z Danli (m.in. reżyserów Thomasa Vinterberga [tomasa winterberga] i Larsa von Triera [larsa fon trira]) projekt realizacji filmów zgodnie ze ścisłymi regułami znoszącymi nadwyżkę rozwiązań for-malnych (np. realizacja w plenerze, brak efektów specjalnych, filmowanie „z ręki", bez użycia statywu), podjęty w kolejnych latach także przez twórców z innych krajów. Dzięki rozwojowi kinematografii w XXI w. zaczęły funkcjonować także tematyczne kanały telewizyjne, prezentujące bardziej ambitne produkcje serialowe, cykle dokumentalne i twór cze eksperymenty. W konsekwencji spopularyzowały się internetowe platformy streamingowe [strimingowe], oferujące pogrupowany tematycznie katalog filmów i seriali dla różnorodnych odbiorców.

Question 100

TEATR

Answer 100

W powojennym krajobrazie rodził się teatr zaangażowany oraz poszukujący środków wyrazu do ukazania powszechnego kryzysu egzystencjalnego. Teatr absurdu utworzyli, w latach 50. 1 60. XX w., francuscy dramaturdzy, którzy po-dejmowali temat jałowości i pustki ludzkiej egzystencji. Nurt ten sytuuje się na pograniczu komizmu i tragizmu, przełamuje utarte kanony i podziały estetyczne, odwołuje się przy tym nierzadko w zawoalowany i krytyczny sposób do systemu totalitarnego: z jego grozą, ale również sztucznością i nadmiarem, które zawierają potencjał humorystyczny. Do najważniej-szych przedstawicieli teatru absurdu należą: Samuel Beckett ([beket), Czekając na Godota), Jean Genet ([żan żene], Pokojówki), Eugène lonesco ([eżen jonesko), Krzesła) | Edward Al-bee ([albi], Kto się boi Virginii Woolf? [wirdžinii lulf]). Choć teksty tego nurtu były silnie związane z dylematami moralnymi i egzystencjalnymi powojennego świata, są materiałem do adaptacji także w teatrze najnowszym. Dramat groteskowy w dramaturgii powojennej można uznać za odmianę teatru absurdu. W ramach niektórych klasyfikacji współczesnego kanonu teatru i dramatu pojęcia absurdu i groteski występują zamiennie, jednak odmiana twórczości groteskowej zasługuje na wyod rębnienie. Dramat groteskowy odwołuje się do tradycji zapoczątkowanych jeszcze pod koniec XIX i na początku XX stulecia zwłaszcza przez Alfreda Jarry'ego ([żariego). Ubu Król) oraz Witkacego (Szewcy, Matka) i rozwijanych w dekadach powojennych m.in. przez Friedricha Dürrenmatta ((fridrisia direnmata), Fizycy), Witolda Gombrowicza (Ślub, Operetka), Sławo-mira Mrożka (Tango, Emigranci) i Tadeusza Różewicza (Białe małżeństwo, Stara kobieta wysiaduje). Estetyka groteskowa w dramacie wyraża się przede wszystkim w wizji świata pełnego tragikomicznych sprzeczności i oscylowaniu między gorzką refleksją egzystencjalną I prześmiewczym wyolbrzymieniem a przerażającymi i tragicznymi aspektami rzeczywistości. Teatr alternatywny obejmuje realizacje wykraczające poza ramy tradycyjnie pojętej sztu ki teatralnej: działania na pograniczu form teatralnych i sztuk plastycznych, np. twórczość Tadeusza Kantora, a także poszukiwania ekspresji bliskiej pierwotnym rytuałom, gdzie ruch sceniczny i wcielenia aktorskie powstają w trakcie antropologicznych eksperymentów (Ośro dek Praktyk Teatralnych „Gardzienice", Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego). Najnow-szą odsłonę teatralnej alternatywy w Polsce tworzą m.in. reżyserzy Krzysztof Warlikowski Grzegorz Jarzyna czy twórcy alternatywnego teatru lalek (np. Piotr Tomaszuk i Tadeusz Słobodzianek, założyciele Teatru Wierszalin w Supraślu). Teatr studencki spopularyzował się w latach 50. XX w. Był swoistym ruchem społeczno--teatralnym, który tworzyły amatorskie formacje teatralne, m.in. Bim-Bom i Teatr Ósmego Dnia. Teatr polityczny w okresie PRL-u stanowił jeden z elementów sprzeciwu wobec komuni-stycznego režimu. Najbardziej dobitnym przykładem był spektaki Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka, mający premierę w 1967 r. w warszawskim Teatrze Narodo-wym. Władze, spodziewające się propagandowego wydźwięku, gdyż spektakl przygotowy wano w ramach 50. rocznicy wybuchu rewolucji październikowej, dostrzegły w przedstawieniu antyradziecką wymowę i nakazały zdjąć go z afisza. Decyzja ta wywołała protesty studentów będące wstępem do wydarzeń Marca '68. Od końca XX w. teatr polityczny stanowi wymiar teatru krytycznego, zaangażowanego społecznie. Jego przedstawicielami są m.in. Jan Klata, Monika Strzępka, Paweł Demirski czy Anna Augustynowicz. Ciekawym zjawiskiem w teatrze polskim jest Wrocławski Teatr Pantomimy, założony w 1956 r. przez Henryka Tomaszewskiego. Tomaszewski, pasjonat ekspresji pozawerbalnej. w początkowej fazie swojej działalności szukał inspiracji w literaturze, w kolejnych latach za-czął czerpać także z psychologii, filmů i innych dziedzin. Zarówno w jego skromnych etiudach, jak i monumentalnych przedstawieniach ogromną rolę odgrywały choreografia i ruch, ostatnim spektaklom blisko było nawet do teatru tańca. Nurt teatru tańca wywodzi się z praktyk teatru niemieckiego, w którym, poza rozwojem zachodni europejskiego tańca współczesnego, uwidaczniały się także wpływy amerykańskiego stylu tarica modem oraz dramaturgii Bertolta Brechta. Czołową przedstawicielką ugruntowanego w latach 70. XX w. nurtu teatru tańca byla Pina Bausch (bausz] - jedna z najbardziej wpływo wych choreografek tego czasu, która koncentrowała się na emocjonalnym wymiarze ekspresji ciała, ale podej mowała także istotne współczesne tematy spoleczno--polityczne. Pina Bausch traktowała ekspresję ruchową jako formę wyrazu równoważną z partyturą bądź se-kwencjami śpiewanymi, a nie tylko będącą ich ilustracia (tak jak to jest w klasycznym balecie czy musicaluj. Ten punkt widzenia doprowadził do podniesienia rangi i autonomii ruchu scenicznego w teatrze tańca. W drugiej połowie XX w. postępowało wzajemne przenikanie się teatru i świata sztuk wizualnych, co wyrażało się nie tylko w punktach styku form plastycznych i teatralnych (np. w twórczości Jerzego Szajny czy Leszka Mądzika), lecz także przybierało formę happeningu scenicznego (obecnego np. w twórczości Tadeusza Kantora). Na przełomie stuleci popu-laryzacja sztuki performance prowadziła także do uwzględniania interwencji artystycznychп w ramach gotowych i zamkniętych spektakli scenicznych. Przykładem takiej realizacji była interwencja artystek z Grupy Sędzia Główny podczas spektaklu Magnetyzm serca Grzegorza Jarzyny w Teatrze Rozmaitości w 2006 r. Dodatkowym przejawem przeplatania się form wi-zualnych, performatywnych i scenicznych stało się przekształcanie wielu instytucji teatralnych w interdyscyplinarne ośrodki oferujące odbiorcom różne formy wyrazu artystycznego. Taka instytucją jest Nowy Teatr w Warszawie, który obok realizacji teatralnych proponuje takze program wystaw, pokazów filmowych czy dyskusyjnych klubów książki, odbywających się na terenie lub pod auspicjami instytucji. Nurtem w dramaturgii i teatrze, przekraczającym tabu związane z seksualnością, wyklu czeniem spolecznym i śmiercią, jest nowy brutalizm, zainicjowany u schyłku wieku XX przez młodych twórców brytyjskich (m.in. Sarah Kane (sarę kejn) i Marka Ravenhilla). W Polsce spo-tkal się z zainteresowaniem m.in. reżyserów Krzysztofa Warlikowskiego | Pawła Łysaka. Jednocześnie w teatrze początku XXI w. obserwujemy wzrost popularności farsy i musi-calu. Są to zwykle przedstawienia przygotowywane z myślą o szerokiej widowni. We współ cześnie granych musicalach dużą rolę odgrywają rozmach inscenizacyjny i chętnie wyko rzystywane nowinki techniczne oraz technologiczne. Spektakle muzyczne są wzbogacane fragmentami filmów i projekcji multimedialnych. Natomiast grę, śpiew i taniec aktorów uzupel niają efekty specjalne. Teatr przełomu XX i XXI w. łączy w sobie inspiracje powojennymi eksperymentami awan-gardy z eklektyzmem formalnym i gatunkowym, nie unika jednocześnie opowiadania się po jednej ze stron spoleczno-politycznych sporów współczesnego świata.

Question 101

Pantomima

Answer 101

Przedstawienie, w którym aktor (mim) nie używa gło-su, korzysta tylko z mowy ciała, ruchu i gestów.

Question 102

LITERATURA ŚWIATOWA

Answer 102

Druga połowa lat 40, i następne dziesięciolecie byly okresem triunfów pisarzy, którzy uznanie zyskali jeszcze przed wojną. Literatura tego okresu na ogół sięgała po wcześniej już wykorzy stywane motywy techniki. W Stanach Zjednoczonych tworzyli Ernest Hemingway [herminglej] oraz John Steinbeck (džon stajnbek], którzy kładli nacisk na przedstawianie zachowań bo haterów, a pomijali ich życie wewnętrzne (behawioryzm). Powieściopisarz William Faulkner [filiam fokner] kontynuował realistyczny nurt amerykańskiej prozy, wykorzystując m.in. technikę strumienia świadomości. W Europie sukcesy odnosiła proza egzystencjalistów, m.in. Alberta Camusa | Jeana-Paula Sartre'a. Nowe tendencje pojawiły się w latach 50. W Stanach Zjednoczonych doszło do głosu pokolenie artystów, którzy buntowali się przeciwko postawom konsumpcyjnym i konwencjom obyczajowym. Przedstawiciele Beat Generation [bit dženerejszn), czyli przegranego poko-lenia" (m.in. poeta Allen Ginsberg i prozaik Jack Kerouac (dżek keruak]), wykreowali postać anarchicznego indywidualisty skłóconego ze społeczerństwem. Ich twórczość zapowiadała nadchodzącą falę protestów młodzieży. Konsekwencją tych zjawisk było zatarcie granicy mię dzy kulturą popularną a wysoką, a także kariera poezji śpiewanej (reprezentowanej m.in. przez Boba Dylana i Leonarda Cohena [lionarda koena]). W Europie twórcy francuskiej nowej powieści (m.in. Alain Robbe-Grillet [alę rob grije]) ze-rwali zupełnie z tradycyjną fabułą. Świat przedstawiony w ich utworach składał się z różnych, pozornie niepowiązanych elementów i dopiero czytelnik nadawał mu porządek oraz sens. Na kształcie powojennego dramatu europejskiego najsilniej zaważyły dzieła zaliczane do teatru absurdu. Tacy pisarze, jak Samuel Beckett i Eugène lonesco, za pomocą alegorii i groteski przedstawiali wizje rzeczywistości pozbawionej sensu, w której wszelkie ludzkie działania są żałosnymi próbami ucieczki przed świadomością nieuchronnej śmierci. W latach 60. 1 70. rozkwit przeżywała literatura iberoamerykańska. Argentyńczycy Julio Cortázar [hulio kortazar] i Jorge Luis Borges [horhe luis borhes) uprawiali błyskotliwą grę lite-rackimi i filozoficznymi paradoksami, Peruwiańczyk Mario Vargas Llosa [wargas ljosa] przeni-kliwie analizował mechanizmy władzy, a Kolumbijczyk Gabriel García Márquez [garsija markez] w Stu latach samotności, arcydziele realizmu magicznego, swobodnie łączył rzeczywistość z fantastyką. W literaturze rosyjskiej powieści Aleksandra Sołżenicyna odnowiły tradycję prozy realistycznej, a jego dokumentalny Archipelag GUŁag, oparty na świadectwach więźniów sowieckich obozów, wstrząsnął opinią światową. Poczucie wyczerpania się tradycyjnych motywów literackich i środków wyrazu towarzy szyło pisarstwu amerykańskich postmodernistów, m.in. Johna Bartha [dzona bartal i Kurta Vonneguta [wonegata). Ten model literatury swobodnie bawiącej się różnymi konwencjami literackimi, łączącej erudycyjne opisy z sensacyjną akcją, zdobył także popularność w Europie, m.in. dzięki powieściom włoskiego uczonego i pisarza Umberta Eco. Autorzy postmoderni-stycznej prozy - za pomocą ironii, czarnego humoru i pastiszu dawnych konwencji pisarskich-prowadzą z czytelnikiem swoistą grę. Tendencje postmodernistyczne pośrednio przyczyniły się również do zmian w literaturze popularnej. Fantastyka - zarówno ukazująca wizje przyszłości science fiction, jak i utrzyma na w konwencji baśniowej fantasy - przestała być wyłącznie domeną rozrywki. Dzieła takich autorów, jak J.R.R. Tolkien [dżej ar ar tolkin] czy Philip K. Dick [filip kej dik), a ostatnio George R.R. Martin (džordž ar arj, uznaje się obecnie za wybitne dokonania artystyczne. Od niedawna podobny awans kulturowy przeżywa powieść kryminalna.

Question 103

Grupa literacka

Answer 103

Zespół pisarzy mających wspólne cele literackie. Za-zwyczaj są to młodzi twórcy pragnący pokazać się od-biorcom jako artyści o po-dobnych zamierzeniach. Często swą działalność rozpoczynają od opubliko-wania manifestu lub polemi-ki z wcześniej tworzącymi literatami. Przykłady grup literackich: Skamander, Awangarda Krakowska.

Question 104

Pokolenie literackie

Answer 104

Grupa pisarzy, krytyków i odbiorców, którą łączy poczucie wspólnych ide-ałów artystycznych oraz świadomość doświadcza-nia tych samych wydarzeń historycznych, tzw. przeżyć pokoleniowych. Pokolenie literackie często sprze-ciwia się wcześniejszym programom artystycznym, tworzy własne, wyraźne koncepcje. Przykładami pokolenia literackiego są wcześni twórcy roman-tyczni (pierwsze pokolenie romantyków) oraz poko-lenie „Współczesności".

Question 105

LITERATURA POLSKA

Answer 105

Na kształt literatury polskiej istotny wpływ miały skutki II wojny światowej. Polska znalazła się w orbicie wpływów sowieckich. Wszystkie aspekty życia społecznego i kulturalnego znajdo wały się pod kontrolą władzy zależnej od ZSRR. Konsekwencją tego był podział polskiego piśmiennictwa na literaturę krajową i emigracyjną. W Polsce od końca wojny aż do schyłku lat 80. XX w. przemiany dotyczące kultury były ściśle związane z wydarzeniami politycznymi. Po okresie socrealizmu nastąpił, po październiku 1956 r., krótki okres odwilży. Brutalnie tłu mione protesty studentów w marcu 1968 r. i robotników w 1970 i 1976 r. przyczyniły się do po-wstania i rozwoju niezależnego obiegu wydawniczego. Nieskrępowana przez cenzurę kultura rozkwitła po 1980 r., w epoce pierwszej Solidarności, i choć wprowadzenie stanu wojennego spowodowało ponowne jej zejście do podziemia, nie zdołało ograniczyć jej zasięgu. W suwe-rennej i demokratycznej Rzeczypospolitej zniknęły zarówno podział na kraj i emigrację, jak i zależności między polityką a przemianami literatury. O kierunku jej rozwoju decydują obecnie wewnętrzne mechanizmy i tendencje zarysowujące się na świecie. W pierwszych latach po zakończeniu okupacji niemieckiej literatura krajowa mierzyła się z traumatycznymi wspomnieniami wojny. Najwybitniejszym przedstawicielem generacji twór ców określanej jako pokolenie „porażonych śmiercią" był poeta Tadeusz Różewicz, w prozie podobne miejsce zajmowali Tadeusz Borowski oraz Gustaw Herling-Grudziński. Tematyka wojny, walki z okupantem, zagłady Żydów powracała w następnych latach wielokrotnie, m.in. w Pamiętniku z powstania warszawskiego Mirona Białoszewskiego, Zdążyć przed Panem Bo-giem Hanny Krall, w poezji Anny Świrszczyńskiej i prozie Wiesława Myśliwskiego. Okres realizmu socjalistycznego (socrealizmu) okazał się dla literatury całkowicie jałowy. Dopiero po śmierci Stalina, w atmosferze odwilży politycznej po przełomie w 1956 r., w po-ezji polskiej zaczęły się kształtować nowe kierunki i tendencje artystyczne. Najważniejszym zjawiskiem była działalność artystów nazywanych pokoleniem „Współczesności" (lub po-koleniem '56). Należeli oni głównie do świata literatury, ale także filmu, teatru i innych dziedzin sztuki. Do tej grupy twórców - skupionych wokół czasopisma „Współczesność" zalicza się poetów, którzy w tym właśnie czasie mogli pozwolić sobie na prawdziwy, wolny od cenzu-ry, debiut literacki. Byli to m.in. Andrzej Bursa, Stanisław Grochowiak, Halina Poświatowska, Zbigniew Herbert i Miron Białoszewski. Reakcją na załamanie się obowiązujących wcześniej hierarchii wartości były bunt i szyderstwo oraz fascynacja brzydotą i kalectwem, widoczne m.in. w wierszach Andrzeja Bursy. Taka tendencja stała się później cechą charakterystyczną turpizmu (od lac, turpis 'brzydki"), obecnego we wczesnych wierszach Stanisława Grocho-wiaka. Kierunek poezji intelektualnej, łączącej filozoficzną refleksję z ironią i humorem, zapo-czątkowała w tym czasie Wisława Szymborska. Do ideałów klasycyzmu nawiązywał na emi-gracji Czesław Miłosz, w kraju zaś Zbigniew Herbert - każdy z nich na swój sposób inspirował się kulturowym dziedzic-twem przeszłości i z tej perspektywy oglądał współcze-sność. Poezję lingwistyczną, uprawiającą gry językowe i wykorzystującą mowę potoczną, tworzył Miron Białoszew-ski. Przedstawiciele Nowej Fali (m.in. Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski), dla których przeżyciem pokoleniowym byl studencki bunt w Marcu '68, żądali od pisarzy mówie nia wprost o rzeczywistości społecznej i politycznej. Wy razistym, choć niejednorodnym zjawiskiem była śpiewana poezja bardów (m.in. Jacka Kaczmarskiego, Jacka Kleyffa [klejfa]), obejmująca szeroki wachlarz idei i mo-tywów, od politycznego protestu do franciszkańskiej pochwały natury. Wśród zjawisk poetyckich po 1989 r. jednym z najbardziej wyrazistych była twórczość pokolenia „bruLionu". To literackie pismo młodych ukazywało się w latach 1987-1999. Twórcy z nim związani atakowali dawne autorytety artystyczne (m.in. Czesława Miłosza) i hierarchie wartości obowiązujące w czasach walki z komunistycznym režimem. W wier-szach naznaczonych anarchistycznym buntem poeci „bruLionu" (m.in. Marcin Świetlicki) upominali się o prawo do indywidualizmu i prywatności oraz odrzucali martyrologiczny patos i moralizatorstwo. W prozie polskiej mamy w tym okresie do czynienia bardziej z dziełami twórczych in-dywidualności niż z utworami wpisującymi się w konkretne tendencje artystyczne. Jednym z efektów otwarcia na kulturę zachodnioeuropejską i amerykańską po Październiku '56 były m.in. naśladujące behawioryzm Ernesta Hemingwaya opowiadania Marka Hłaski oraz nawią zujące do problematyki podejmowanej przez egzystencjalistów utwory Jarosława Iwaszkie-wicza. Przeważały formy tradycyjne, m.in. powieść psychologiczno-obyczajowa, historyczna, powieść-esej, literatura faktu. Osobnym zjawiskiem była proza powołująca do życia mity tzw. małych ojczyzn (często utraconych ojczyzn prywatnych" pisarzy): Galicji, Kresów i Wileń-szczyzny. Ważne miejsce w powojennej prozie polskiej zajęła zaliczana do fantastyki nauko-wej twórczość Stanisława Lema, uznawanego za jednego z najwybitniejszych pisarzy science fiction. W dziedzinie fantasy pisarstwo Andrzeja Sapkowskiego łączyło tradycję wywodzącą się od Tolkiena z charakterystycznym dla postmodernizmu upodobaniem do pastiszu i parodii. W ostatnich latach dużą popularność zdobyła również twórczość innych autorów fantastyki (m.in. Jacka Dukaja). Choć powojenny polski dramat w pewnym okresie znalazł się pod silnym wpływem idei teatru absurdu, wypracował też własne formy wyrazu. Tworzone na emigracji sztuki Witolda Gombrowicza (Ślub, Operetka) oraz tragikomedie Sławomira Mrożka (m.in. Tango, Emigranci), w rozmaity sposób posługujące się groteską, stanowiły oryginalne propozycje artystyczne. Także dramaturgia Tadeusza Różewicza (m.in. Do piachu, Białe malzerństwo) wywoływała go-rące dyskusje i spory,