7 soru tanımlar + 2 defter soru Flashcards
(8 cards)
Türkçedeki Edilgen, Ettirgen ve İşteş Yapıların Etkileşimi
Edilgen (-l/-n): Öznenin silinmesi (örn: “yap-ıl-mak”).
Ettirgen (-t/-dir/-ir): Yeni bir fail ekler (örn: “yap-tır-mak”).
İşteş (-ş): Karşılıklılık/birliktelik (örn: “gör-üş-mek”).
Kombinasyon Sırası: Ettirgen → Edilgen (örn: “yap-tır-ıl-mak” = “birine yaptırılıp öznenin gizlenmesi”).
Anlamsal/Sözdizimsel Etki: Her ek, fiilin valensini değiştirir. Örneğin, “yaptırılmak” ile özne (causer) edilgenleşerek “tarafından” ile belirtilir.
Biçimbirimsel vs. Sözdizimsel Çekim Ayrımı
Biçimbirimsel Çekim: Eklerle ifade edilir (örn: “gel-di-m” [geçmiş zaman + şahıs]).
Sözdizimsel Çekim: Türkçede nadirdir. İstisnalar: “idi/imiş” (örn: “gelmiş idi” → “gelmişti”).
Sonuç: Türkçe ağırlıklı biçimbirimsel çekim kullanır; sözdizimsel çekim fosilleşmiş veya nadirdir.
Sözdizimsel Çekim Örnekleri
Birleşik Zamanlar: “geliyor idi” (şimdiki zamanın hikâyesi) → “geliyordu” (bitişik yazılabilir).
Koşul Kipi: “ise” (örn: “geldiyse”).
Analitik Yapılar: “değil” ile olumsuzluk (örn: “mutlu değil”).
Ad Katımı Olmaması ve Tiplenme
Ad Katımı Yokluğu: Türkçe, fiil köküne nesne eklemez (örn: *“balık-tutmak” yerine “balık tutmak”).
Tipolojik Yansıma: Bu durum, Türkçenin agglutinatif ve SOV yapısıyla uyumludur. Nesne, bağımsız bir kelime olarak kalır ve durum ekleri ile işaretlenir (örn: “kitab-ı okumak”).
Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe Çekim Kategorileri
Evrensel İlkeler:
Hiyerarşi: Ek sırası evrensel kapsam ilişkilerini yansıtır (örn: Zaman → Kip → Kişi: “gel-ecek-ti-m”).
Türkçe Özgünlük: Çoklu eklerin kaynaşmaması (agglutinatif yapı), Türkçeyi farklı kılar.
Farklılaşma: Türkçede kip birleştirmeleri (örn: “-ebilir” [yeterlilik]) analitik eğilim gösterir, ancak bu yapılar bile ekleşebilir (“yapabilir” → “yapamaz”).
Biçimbilim-Sözdizim İş Bölümü
Farklılaşma ve Tipoloji:
Biçimbilim Ağırlığı:
Durum Ekleri: “İle” yerine “-(y)la” (örn: “arkadaş-la”).
Zaman/Kişi: “Gitmiş olacak” yerine “gidecek-miş” (birleşik ek).
Tipolojik Yansıma: Türkçe, sentetik ve baş-son (SOV) bir dil olarak, işlevleri sözdizim yerine eklerle kodlar.
Dünyada Kaç Tür Çekim Vardır?
Çekim türleri, dillerin yapısına göre sınıflandırılır. Temelde 4 ana çekim tipi vardır:
Analitik Çekim: İşlevler yardımcı fiiller veya sözcük dizilimiyle belirtilir (örn: İngilizce “will go”).
Sentetik Çekim: İşlevler eklerle kodlanır (örn: Türkçe “gel-di-m”).
Aglutinatif Çekim: Ekler anlamı değiştirmeden art arda eklenir (örn: Türkçe “ev-ler-imiz-den”).
Füzyonel Çekim: Ekler birden fazla işlevi aynı anda taşır (örn: Latince “rosa-rum” [hem çoğul hem tamlama]).
Türkçe Örnek:
“Oku-yor-sun” (Sentetik + aglutinatif: Şimdiki zaman + 2. tekil şahıs).
Kaç Tür Dilbilgisel İşlev Değiştiren Yapı Vardır?
Dilbilgisel işlev değiştiren yapılar, fiilin anlamını ve cümlenin yapısını dönüştürür. Başlıca 6 tür vardır:
Edilgenlik: Özneyi gizler (örn: “yap-ıl-mak”).
Ettirgenlik: Yeni bir fail ekler (örn: “yap-tır-mak”).
İşteşlik: Karşılıklı/birlikte eylem (örn: “gör-üş-mek”).
Dönüşlülük (Reflexive): Eylemin özneye döndüğünü belirtir (örn: İspanyolca “lavar-se”).
Uylaşım (Applicative): Dolaylı tümleci vurgular (örn: Bantu dillerinde).
Teklik-Çoğul Değişimi: Fiilin tekil/çoğul uyumu (örn: Arapça “katab-ū” [çoğul]).
Türkçe Örnek:
“Üşü-dür-mek” (Ettirgen), “Anla-ş-mak” (İşteş).
