Líffræði (kaflar 1 og 2)

Question 1

Raunvísindi (dæmi)

Answer 1

Fjalla um lifandi og lífvana fyrirbæri náttúrunnar

eðlisfræði, efnafræði, líffræði

Question 2

Hugvísindi (dæmi)

Answer 2

Fjalla um menningu og mannlegt samfélag

stærðfræði, málvísindi

Question 3

Helstu einkenni lífvera (7)

Answer 3

Þær:

• Æxlast
• Afla fæðu
• Skynja og svara áreiti
• Nota orku
• Eru úr kolefnissamböndum og vatni
• Jafnvægistemprun
• Losa úrgang og þveiti

Question 4

Hvað greinir líffræðina frá öðrum raunvísindum?

Answer 4

Viðfangsefni líffræðinnar hafa bara fundist á jörðinni

Question 5

Hvað er vísindaleg kenning?

Answer 5

Skýring á því sem er athugað, studd endurtektum athugunum

Question 6

Dæmi um kenningu í líffræði

Answer 6

Frumukenningin

Question 7

Skrefin í aðferð tilraunavísinda

Answer 7

Athugun > tilgáta > tilraun/rannsókn > kenning

Question 8

Sjálfsviðhald lífvera

Answer 8

Allt það ferli sem þarf til að halda lífveru á lífi eins og efnaskipti, fæðuöflun, úrgangslosun, þveiti, skynjun og varmalosun

Question 9

Æxlun lífvera

Answer 9

Fjölgun á lífverunni

Question 10

Aðlögun lífvera

Answer 10

Þróun lífvera

Question 11

Hvað er að finna í dýrafrumu (10)

Answer 11

Frumuhimna
Umfrymi
Kjarni
Netkorn
Deilikorn
Hvatberar
Frymisnet
Golgiflétta
Safabóla
Leysibóla

Question 12

Hvað er að finna í plöntufrumu (11)

Answer 12

Frumuhimna
Frumuveggur
Umfrymi
Kjarni
Netkorn
Plastíð (grænukorn og mjölvakorn)
Hvatberar
Frymisnet
Golgiflétta
Safabóla (stærri)
Leysibóla

Question 13

Hvað er að finna í bakteríufrumu (5)

Answer 13

Frumuhimna
Frumuveggur
Umfrymi
Netkorn
Plasmíð

Question 14

Frumuhimna

Answer 14

Stjórnar flutningi efna inn og út úr frumu

Question 15

Frumuveggur

Answer 15

Er innan við frumuhimnuna og gefur frumunni ákveðna lögun. Hann er úr beðmi

Question 16

Umfrymi

Answer 16

Seigfljótandi vökvi sem er á milli frumuhimnu og kjarna, þar er frumulíffærin að finna

Question 17

Kjarni

Answer 17

Stjórnstöð frumunnar

Question 18

Netkorn

Answer 18

Prótínsmiðja frumunnar, staðsett í frymisneti

Question 19

Deilikorn

Answer 19

Gegna hlutverki í skiptingu dýrafrumna

Question 20

Plastíð

Answer 20

Eru annarsvegar grænukorn sem sjá um ljóstillífun og hinsvegar mjölvakorn (hvítkorn) sem geyma forðanæringu

Question 21

Plasmíð

Answer 21

Hringlaga litningur sem er erfðaefni bakteríufrumu. Er notað til þess að flytja gen í aðra lífveru þegar verið er að erfðabreyta lífverum

Question 22

Hvatberar

Answer 22

Orkuver frumunnar. Hvatberar nota glúkósa til að mynda orkuríka sameind (ATP)

ATP er “gjaldmiðill”

Hvatberar hafa sitt eigið erfðaefni og hafa um sig tvöfalda himnu sem liggur í fellingum

Question 23

Frymisnet (hrjúft og slétt)

Answer 23

Sér um flutning efna innan frumunnar

Hrjúft frymisnet er frymisnet sem er með netkornum á

Slétt frymisnet er án netkorna

Question 24

Golgiflétta

Answer 24

Sér um endanlega pökkun fitu- og prótínsameinda

Question 25

Safabóla

Answer 25

Sér um að geyma ýmis efni innan frumunnar

Question 26

Leysibóla

Answer 26

Sér um að sundra efnum innan frumunnar

Question 27

Flæði

Answer 27

Óvirkur flutningur sem krefst ekki orku á ATP formi Flæði er þegar efni berst í gegnum frumuhimnu frá svæði þar sem efnisstyrkurinn er MEIRI til svæðis þar sem hann er MINNI. Flæði er gert til að jafna út efnisstyrk

Question 28

Osmósa

Answer 28

Óvirkur flutningur sem krefst ekki orku á ATP formi Osmósa er þegar að leysirinn fer úr MINNI efnisstyrk til svæðis þar sem efnisstyrkurinn er MEIRI. Osmósa er gerð til að jafna út efnisstyrk

Question 29

Dæmi um steinefni

Answer 29

Joð, flúor, natríum, kalsíum og járn

Question 30

Sykrur og formúla glúkósa

Answer 30

Einfaldasta gerð sykru er einsykra og þær eru úr tiltögulega fáum kolefnisatómum sem venjulega eru hringtengd og út úr hverju kolefnisatómi ganga vetnisatóm og hýdroxýlhópur C6H12O6 = glúkósi

Question 31

Glúkósi (þrúgusykur)

Answer 31

Algengasta einsykran. Tvær samtengdar einsykrur nefnast tvísykrur. Það er sætt bragð af ein- og tvísykrum

Question 32

Fjölsykrur

Answer 32

Eru margar samtengdar einsykrur (3+) Dæmi um fjölsykrur er beðmi (trefjar) sem er uppistaðan í frumuveggjum plöntufrumna. Við meltum ekki beðmi. Glýkógen er forðanæring dýrafrumna. Mjölvi er forðanæring plöntufrumna

Question 33

Fituefni (lípíð):

Answer 33

Flokkast í 4 flokka: fita, fosfólípíð, sterar og vax

Question 34

Fita – Bygging:

Answer 34

3 fitusýrur sem tengjast einni glýserólsameind. Getur verið mettuð og ómettuð

Question 35

Fosfólípíð – Bygging

Answer 35

Fituefni sem er, ásamt prótínum, uppistaðan í frumuhimnunum. Er úr glýseróli, 2 fitusýrum og fosfathópi

Question 36

Sterar – Bygging

Answer 36

Eru úr 4 samtengdum kolefnishringjum. Hlutverk eru mjög margvísleg. Kynhormón hryggdýra, D-vítamín, kólestról

Question 37

Vax – Bygging

Answer 37

Er úr löngum keðjum af fitusýru og öðrum efnum. Hlutverkið er að mynda vatnsþétt hlífðarlag á húð plantna og dýra (t.d. eyrnamergur)

Question 38

Prótín

Answer 38

Eru langar fjölliður, myndaðar úr mörgum, samtengdum keðjum af amínósýrum. Það eru til 20 gerðir af amínósýrum en hægt er að raða þeim upp á marga mismunandi vegu. Prótín gegna margvíslegum hlutverkum

Question 39

Insúlín

Answer 39

Er hormón sem er prótín sem flytur glúkósa inn í frumur og hefur áhrif á blóðsykur

Question 40

Hemóglóbín

Answer 40

Er hormón sem er líka prótín og flytir súrefni um frumur

Question 41

Kollagen

Answer 41

Kollagen (aðal uppistaðan í húð). Kollagen minnkar með aldri og húðin missir teygjanleika > hrukkur.

Question 42

Keratín

Answer 42

Hár og neglur, ysta lag húðarinnar

Question 43

Ensím

Answer 43

Eru prótín sem starfa sem hvatar sem flýta efnaskiptaferlum innan lífvera

Question 44

Félagsvísindi (dæmi)

Answer 44

Stjórnmálafræði, félagsfræði og hagfræði

Question 45

Helstu flokkar stórsameinda

Answer 45

Sykrur, lípíð, prótín og kjarnsýrur

Question 46

Maltósi =

Answer 46

Glúkósi + glúkósi

Question 47

Borðsykur =

Answer 47

Frúktósi + glúkósi

Question 48

Ómettaðar fitusýrur

Answer 48

Ómettaðar fitusýrur hafa eitt eða fleiri tvítengi í kolefniskeðjunni og eru á fljótandi formi við stofuhita. Dæmi um slíkt eru jurtaolíur og fiskilýsi

Question 49

Mettaðar fitusýrur

Answer 49

Mettaðar fitusýrur hafa engin tvítengi og eru á föstu formi við stofuhita eins og dýrafruma. Hlutverk fitu er að halda á okkur hita og geyma næringuna okkar. Dæmi er smjör

Question 50

Efni sem starfa sem prótín

Answer 50

Hormón, insúlín, byggingarprótín, ensím, hemóglóbín, keratín, kollagen

Question 51

Kjarnsýrur

Answer 51

Erfðaefni lífvera (DNA og RNA)

Question 52

Grunneiningar kjarnsýru

Answer 52

Kirni = sykra, fosfat, niturbasar.

Question 53

Niturbasar DNA og RNA

Answer 53

DNA: A, T, G og C RNA: A, U, G og C DNA: A-T, G-C RNA: A-U, G-C Þrír samliggjandi niturbasar mynda gen

Question 54

Hvað er úthverfing og virkur flutningur?

Answer 54

Úthverfing er þegar agnir innan frumunnnar leggjast við frumuhimnuna og sameinast henni og losast út. Virkur flutningur er það efnis agnir/ sameind ná ekki að komast inn í frumuna að sjálfsdáðum og þurfa því hjálp flutnings próteina sem eru í frumunni