Prawo Rodzinne Flashcards
(26 cards)
Rodzina agnatyczna
Rzymska familia agnacyjna była organizmem monokratycznym i patriarchalnym. Na jej czele stała jednostka - zawsze mężczyzna. Do familii zwierzchnika i pod jego władzę wchodsziło się poprzez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie, bądź poprzez akt prawny (conventio in manum, adoptio, adrogatio).
O przynależności do familii decydował węzeł prawny - podległość władzy. Wyzwolenie spod tej władzy (emancipatio) definitywnie zrywało ten węzeł i powodowało iż osoba wyzwolona stawała się pod względem prawnym obca nawet wobec rodziców czy rodzeństwa.
Jeśli władza familijna gasła (przez śmierć lub capitis deminutio zwierzchnika) - familia agnacyjna rozpadała się na tyle części, ile osób było bezpośrednio podlegl1ych władzy zwierzchnika. Mężczyźni stawali się zwierzchnikami wl1asnej famili, kobiety natomiast stawały się osobami Sui iuris, ale nie mogl1y mieć nikogo pod swoją władzą. Pomiędzy osobami, które podlegały wspólnej władzy familijnej więź agnacyjna dalej się utrzymywała i była podstawą dziedziczenia.
Familia agnacyjna rozwinęła się w Rzymie jako specyficzna forma organizacyjna niewielkich wspólnot osadniczych i gospodarczych. W miarę rozrostu państwa i rozulźnianiu się więzi społecznych zasady famili agnacyjna traciły na znaczeniu. Agnacyjna przetrwała jednak siłą tradycji i została zniesiona w nowelach Justyniana.
Rodzina agnatyczna
Rzymska familia agnacyjna była organizmem monokratycznym i patriarchalnym. Na jej czele stała jednostka - zawsze mężczyzna. Do familii zwierzchnika i pod jego władzę wchodziło się bądź poprzez urodzenie w prawnie uznanym małżeństwie, bądź poprzez akt prawny (conventio in manum, adoptio, adrogatio).
O przynależności do familii decydował węzeł prawny - podległość władzy. Wyzwolenie spod tej władzy (emancipatio) definitywnie zrywało ten węzeł i powodowało iż osoba wyzwolona stawała się pod względem prawnym obca nawet wobec rodzicó czy rodzeństwa.
Jeśli władza familijna gasła (przez śmierć lub capitis deminutio zwierzchnika) - familia agnacyjna rozpadała się na tyle części, ile osób było bezpośrednio podległych władzy zwierzchnika. Mężczyźni stawali się zwierzchnikami własnej famili, kobiety natomiast stawały się osobami Sui iuris, ale nie mogły mieć nikogo pod swoją władzą. Pomiędzy osobami, które podlegały wspólnej władzy familijnej więź agnacyjna dalej się utrzymywała i była podstawą dziedziczenia.
Familia agnacyjna rozwinęła się w Rzymie jako specyficzna forma organizacyjna niewielkich wspólnot osadniczych i gospodarczych. W miarę rozrostu państwa i rozluźnianiu się więzi społecznych zasady familii agnacyjnej traciły na znaczeniu. Agnacyjna przetrwała jednak siłą tradycji i została zniesiona w nowelach Justyniana
Rodzina kognatyczna - linie i stopnie pokrewieństwa
Cognatio- pokrewieństwo krwi oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej albo pochodzeniu wielu osób od tego samego przodka. Ten rodzaj pokrewieństwa był znany w starożytnym Rzymie od najdawniejszych czasów. Pokrewieństwo to powodowało więzy moralne i społeczne o pierwszorzędnym znaczeniu, ale początkowo nie wywoływało skutków na gruncie prawa. Cognatio mogło jedynie stanowić przeszkodę małżeńską. Z czasem pokrewieństwo kognicyjne nabierało coraz większego znaczenia. W okresie dominatu, za Justyniana, Kownacka prawie zupełnie wyparła agnację.
Krąg kognatów krzyżował się z agnatami. Dzieci tego samego ojca były między sobą spokrewnione zarówno agnatycznie jak i kognatycznie. W niektórych przypadkach te rodzaje pokrewieństwa nie mogły się ze sobą pokrywać, np żona podlegała władzy męża (in manu) była jego agnatką, a komnatką w swojej pierwotnej rodzinie.
Przy pokrewieństwie kognatycznym można mówić o pokrewieństwie:
- w linii prostej (linea recta) - pokrewieństwo oparte na pochodzeniu jednej osoby od drugiej - z krewnym wstępnym (ascendents, np pradziadek, dziadek, ojciec) z krewnymi zastępnymi (descententes, np syn, wnuk, prawnuk)
- w linii bocznej (linea obliqua) - pokrewieństwo oparte na pochodzeniu wszystkich od jednego, wspólnego przodka - z krewnymi bocznymi (collaterales, np rodzeństwo). Kognacja pomiędzy rodzeństwem podlegała na pochodzeniu od wspólnych rodziców.
Stopień (gradus) pokreweństwa oblicza się wg zasady: ile urodzeń, tyle stopni. Stopień pokrewieństwa ustala się obliczając liczbę urodzeń niezbędną do powstania pokrewieństwa, nie wliczając urodzin wspólnego przodka. Rodzice z dziećmi są krewnymi I stopnia w linii prostej, dziadkowie z wnukami - II stopnia w linii prostej, rodzeństwo między sobą - II stopnia w linii bocznej, wuj z siostrzenicą - III stopnia w linii bocznej.
Zawarcie małżeństwa - wymogi ważności i przeszkody
Małżeństwo w starożytnym Rzymie (matrimonium) było związkiem o faktycznej naturze, w minimalnym stopniu regulowanym przez prawo. Podstawą jego istnienia była trwała wola mężczyzny i kobiety oraz rzeczywiste utrzymywanie wspólnoty małżeńskiej, a nie formalny akt zawarcia. Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Prawo rzymskie określiło wymogi i przeszkody zawarcia małżeństwa:
- conubium - zdolność dwojga osób do zawarcia między sobą pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego, czyli iustum matrimonium. Conubium posiadały osoby wolne, będące obywatelami rzymskimi (z wyjątkowym rozszerzeniem na latini veteres; kobiety z kręgu latynów lub peregrynów). Nigdy nie było conubium pomiędzy wolnymi a niewolnikami. Małżeństwa latynów, czy peregrynów nie wywierały skutków wg ius civile
- dojrzałość fizyczna - granica określona wiekiem: 14 lat dla mężczyzn, 12 lat dla kobiet
- zgoda małżeńska (consensus) - wymagane zgodne oświadczenie woli zawarcia związku
- uprzednia zgoda zwierzchnika familijnego (w przypadku osób alieni iuris) - wymóg ten traktowano rygorystycznie. Osoby Sui iuris decyzję podejmowały samodzielnie
- dobry stan zdrowia psychicznego - umysłowo chorzy nie mogli zawierać małżeństwa, ale małżeństwo zawarte wcześniej trwało nadal pomimo choroby jednej ze stron
- pokrewieństwo - przeszkodę w zawarciu małżeństwa stanowiło pokrewieństwo: zawsze i bez ograniczenia w linii prostej, natomiast w linii bocznej początków do 6 stopnia, w okresie klasycznym do 3 stopnia
- adopcja i powinowactwo - były przeszkodą małżeństwa jak pokrewieństwo naturalne
- zakaz małżeństw urzędniko2w prowincjonalnych z mieszkankami prowincji, w których ci urzędnicy sprawowali swoje funkcje
- zakaz małżeństw żołnierzy (w I i II w.n.e) w okresie pełnienia służby
- zasada monogamii - osoba, która dopuściła się bigamii była karana infamią
Wejście żony pod władzę męża
Zawarcie małżeństwa poprzedzały zwykle zaręczyny (sponsalia) - wzajemne przyrzeczenie przyszłego małżeństwa. Przyrzeczenie opiewały albo na dotrzymanie obietnicy, albo na zapłacenie kary za jej zerwanie. Te rygorystyczne zaręczyny były aktem przygotowawczym do równie rygorystycznego małżeństwa cum manu, i wraz z nim rychło wyszły z użycia.
Zawarcie małżeństwa było czynnością prywatną i nieformalną. Juryści rzymscy akcentowali zgodną wolę stron jako istotny wymóg powstania małżeństwa.
Od zawarcia małżeństwa odróżniano włączenie żony do familii agnacyjnej mężna i wejście pod jego władzę zwaną manus. Wejście to dokonywano trzema sposobami:
- confarreatio - akt sakralny, dokonywany wobec dwóch najwyższych kapłanów i w obecności 10 świadków. Były to uroczyste zaślubiny i wejście pod władzę równocześnie. Akt ten byl1 dostępny tylko la patrycjuszy. Tylko dzieci z takich małżeństw mogły dostępować godności kapłańskich
- coemptio - akt dokonywany przy zastosowaniu emancypacji. Zwierzchnik familijny kobiety (albo ona sama, jeśli była osobą Sui iuris, ale za przyzwoleniem opiekuna) odstępował mężowi władzę agnacyjną za symboliczną zapłatą. Była do dawna plebejska forma nabycia władzy agnacyjnej nad żoną
- usus - powodował automatyczną przemianę istniejącego dotąd małżeństwa sine manu w cum Manu. Przemiana ta dokonywała się na skutek jednorocznego, nieprzerwanego pobytu żony w domu męża. Aby zapobiec temu skutkowi - wystarczyła nieobecność żony przez trzy kolejne noce.
W okresie prawa klasycznego małżeństwo cum Manu zanikło, a wraz z nim wymienione wyżej formy zawierania takiego związku - najwcześniej usus, potem confarreatio i coemptio
Małżeństwo cum Manu
(Stosunki osobiste między małżonkami)
Małżeństwo cum Manu - kobieta wychodziła z familii agnacyjnej swego ojca a wchodziła do familii i pod władzę męża. W nowej familii żona otrzymywała w stosunku do swego męża stanowisko agnacyjnej córki. Osobista władza męża nad żoną w praktyce nigdy nie była tak rozległa jak nad dziećmi ze względów obyczajowych, sakralnych, konieczności liczenia się z opinią poprzedniej familii żony. Inicjatywa przeprowadzenia rozwodu należała do męża
Małżeństwo sine Manu
(Stosunki osobiste między małżonkami)
Małżeństwo sine Manu - nie zmieniało niczego w dotychczasowej przynależności familijnej żony. Jeśli była Sui iuris - pozostawała nią nadal i nadal była pod opieką swoich opiekunów. Samodzielność majątkowa i swoboda zerwania małżeństwa dawała jej w stosunku do męża niezależność osobistą. Z dziećmi wiązały ją jedynie więzy kognacji. W małżeństwie tym mąż nadal decydował o sprawach istotnych dla rodziny tj o miejscu zamieszkania, sposobie wychowywania dzieci itp
Stosunki majątkowe w małżeństwie cum Manu
Żona jako osoba alieni iuris nie miała zdolności majątkowej. Jeśli poprzednio była Sui iuris - jej majątek, przez conventio in manum, przypadł mężowi, a żona traciła podmiotowość prawną. Jeśli była alieni iuris - traciła swoje agnacyjne prawa spadkowe, natomiast nabywała je jako agnatka w nowej familii. Ewentualne nabytki żony w czasie małz3eństwa przypadały mężowi. Na mężu natomiast spoczywał obowiązek utrzymywania rodziny. Byl1 to rodzaj zupełnej wspólnoty majątkowej, ale jedynym uprawnionym podmiotem dysponującym i obciążonym był mąż
Stosunki majątkowe w małz3eństwie sine Manu
Obowiązywał zupełna rozdzielczość majątkowa. Jeżeli żona była Sui iuris - zachowywała nadal swój odrębny majątek. Mąż bywał jego zarządcą na zasadzie odwoływalnego osobnego zlecenia. Mąż ponosił ciężary utrzymania żony i domu. Jeżeli żona była alieni iuris - zachowywała swoje uprawnienia majątkowe w familii swego ojca, a wszelkie dokonane przez nią nabytki przypadły ojcu. U męża miała tylko utrzymanie
Darowizna (donatio)
(Stosunki majątkowe między małżonkami)
Dokonana między małżonkami była nieważna. Przepis ten był zaporą przeciwko niepożądanym presjom między małżonkami, np zapobiegał żądaniu przysporzenia majątkowego w zamian za rezygnację z zerwania małżeństwa
Posag
Majątek wniesiony mężółwi ze strony kobiety w związku z zawarciem małżeństwa. Było to przysporzenie bezpłatne. Miał ulżyć mężowi w ponoszeniu ciężarów małżeństwa, zabezpieczać trwałość małżeństwa, a gdyby okazało się ono nietrwałe - miał zapewnić żonie podstawy dalszej egzystencji i szanse na ponowne wyjście za mąż.
Przedmiotem posagu mogło być wszystko, co przedstawiało wartość majątkową: przedmioty materialne, sumy pieniężne, należności od osób trzecich. Posag można było ustanowić przed zawarciem małżeństwa, przy zawarciu małżeństwa lub nawet w czasie trwania związku
Rodzaje posagów
- dos profecticia - pochodzący od ojca - ustanawiał go zwierzchnik agnacyjny kobiety: ojciec lub dziadek ojczysty. Na ojcu ciążył moralny obowiązek wyposażenia córki, bowiem wychodząc z dotychczasowej familii i traciła w niej swoje prawa spadkowe
- dos adventicia - pochodzący z innego źródła - mógł go ustanowić ktokolwiek, np sama żona, która wydzieliła posag dla siebie samej z majątku osobistego, jej matka, krewni, itd. Na żonie i jej najbliższych ciążył moralny obowiązek ustanowienia posagu
Sposoby ustanawiania posagów
- dotis datio - realne przysporzenie wartości majątkowych składających się na posag. Jeżeli po dokonaniu przysporzenia do małżeństwa nie doszło - ustanawiający mógł żądać zwrotu posagu
- dotis dictio - jednostronne, ustne przyrzeczenie ustanowienia posagu
- dotis promissio - dwustronne przyrzeczenie, złożone i przyjęte w formie stypulacji.
Dotis dictio i dotis promissio stwarzały prawnie skuteczne i zaskarżalne zobowiązania - ale tylko wtedy, gdy małżeństwo zostało zawarte. W prawie po klasycznym wyszły z użycia, natomiast znaczenie uzyskało nieformalne przyrzeczenie posagu, rozpowszechnił się też zwyczaj skl1adania zobowiązań posagowych na piśmie.
W przypadku rozwiązana małżeństwa mąż był zobowiązany do zwrotu majątku posagowego. Żonie przysługiwała skarga dobrej wiary, przy czym mąż pewne części posagu zatrzymać, np z racji nakładów na dzieci, z tytułu niemoralnego prowadzenia się żony
Ustanie małżeństwa
W Rzymie uważano, że małżeństwo trwa tak długo, jak długo trwa wola pozostania w tym małżeństwie. Małżeństwo rozwiązywało się, gdy zabrakło jednego z elementów: woli chociażby jednego z małżonków, lub wspólnoty pożycia, która z jakichkolwiek przyczyn została zerwana.
Najważniejszą przyczyną zerwaniu małżeństwo była śmierć jednego z małżonków. Taki sam skutek wywoływało długotrwałe zniknięcie jednego z małżonków (początkowo nieokreślone w czasie, później normowane obowiązkiem odczekania 5 lat). Popadnięcie w niewolę zrywało małżeństwo w definitywny sposób tak, iż po powrocie z niewoli nie dokonywało się automatyczne odtworzenie zerwanego węzła.
Osobliwość było ukształtowanie się w Rzymie prawa rozwodowego. Wolności prawa rozwodowego nie mogli ograniczać nawet sami zainteresowani - umowy wyłączające z góry możliwość rozwodu lub nakładające kary na sprawcę rozwodu nie miały znaczenia prawnego.
Rozwód był czynnością czysto prawną i dokonywaną bez uczestnictwa organów państwowych, bez obowiązku badania przyczyn, skutków. Nie była też wymagana obupólna zgoda małżonków - obok rozejścia się za porozumieniem rozpowszechnione było również porzucenie małżonków. W małżeństwie cum Manu przywilej ten przysługiwał jedynie mężowi. W małżeństwie sine Manu - obojgu z małżonków. Formą takiego odtrącenie było przesłanie przez posłańca oświadczenia woli (w połączeniu z faktycznym zerwaniem wspólnoty małżeńskiej). W okresie po klasycznym rozwinął się zwyczaj przesyl1ania drugiej stronie listu rozwodowego.
Zerwać istniejące małżeństwo mógł także zwierzchnik familijny jednego z małżonków. Miało to zastosowanie zwłaszcza w małżeństwie sine Manu, gdzie kobieta pozostawała pod władzą familijną swego ojca.
W małżeństwie cum Manu rozwiązanie małżeństwa nie oznacało jeszcze zniesienia władzy agnacyjnej męża nad z3oną. Dokonywano tego osobnym aktem. Po dokonanym rozwodzie kobieta mogła zmusić byłego męża do zwolnienia jej z manus
Konkubinat
Concubinatus - trwały związek dwojga wolnych osób, związany i utrzymywany celowo jako związek pozamałżeński pomiędzy osobami, które nie miały względem siebie conubium, lub między którymi nie istniała zgodna wola pozostawania w małżeństwie.
Konkubinaty zdarzały się już w okresie republiki, ale były dla prawa obojętne. Dopiero ustawy cesarza augusta w sprawie małżeństwa i obyczajów otworzyły drogę do bezkarnych związków pozamałżeńskich z kobietami, z którymi małżeństwo było zabronione (np między senatorami a wyzwolenicami). Konkubinat w takich sytuacjach był dopuszczalny i powszechny, nie przynosił ujmy w społecznym odczuciu.
Konkubinat był dogodniejszy od małżeństwa, szczególnie dla mężczyzn:
- konkubina nie była żoną, nie miała jej honorowego miejsca u boku męża, ani jej pozycji prawnej
- dzieci dzieliły stan matki i jako dzieci pozamałżeńskie nie wchodziły pod władzę ojca i nie miały prawa do majątku ojca
- w konkubinacie nie obowiązywał zakaz darowizn pomiędzy małżonkami
- możliwość zerwania związku w każdym momencie bez żadnych ujemnych skutków prawnych - np brak obowiązku zwrotu posagu
W czasie cesarstwa chrześcijańskiego pojawiły się próby walki z konkubinatem poprzez pogarszanie sytuacji konkubin i ich dzieci (np zakaz przysporzeń na ich rzecz ze strony ojca). Konstantyn wielki wydał ustanowił niedopuszczalność konkubinatu w sytuacji równocześnie istniejącego małżeństwa.
Justynian zaniechał tej walki i ustanowi konkubinat jako niższą formę małżeństwa, z ograniczonymi skutkami - dzieciom przyznano ograniczone prawa spadkowe
Władza ojcowska
Władza ojcowska (patria potestas) odnosiła się tylko do podległych członków familii. Wchodzące w skład familii osoby alieni iuris były skrępowane władzą ojcowską, ale z drugiej strony dzieliły społeczne i ekonomiczne stanowisko ojca i z reguły dziediczyły jego majątek. Dlatego też wejście do familii i pod władzę ojcowską było starannie regulowane.
Sposoby powstania władzy ojcowskiej
- urodzenie w małżeństwie - pod władzę ojca wchodziły dzieci z małżeństwa iustum matrimonium, jeśli zostały uznane za małżeńskie. W prawie klasycznym do dzieci małżeńskich zaliczano te, których poczęcie uznano za możliwe w małżeństwie
- włączenie do familii osób z zewnątrz - przede wszystkim przybranie dziecka, zwane adopcją, które miało “naśladować naturę”. Adopcja występowała w Rzymie w dwojakiej postaci:
- arogacja - arogowany, dotychczas Sui iuris, spadał do roli alieni iuris i przechodził pod władzę arogującego wraz ze swym majątkiem oraz wszystkimi osobami podległymi
- adopcja właściwa - adoptowany nie zmieniał swej sytuacji prawnej, przechodził tylko z jednej familii do drugiej. O to, by nie poniósł szkody dbał dotychczasowy zwierzchnik
- legitimatio - nadanie dzieciom z konkubinatu stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie
- wejście pod władzę żony (in Manu), która w rodzinie agnacyjnej zajmowała w stosunku do swego męża stanowisko agnacyjnej córki
Zgaśnięcie władzy ojcowskiej
Władza ojcowska trwała w Rzymie z reguły aż do śmierci pater familias. Z wygaśnięciem tej aładzy osoby dotychczas bezpośrednio jej podległe stawały się Sui iuris. Te same skutki co śmierć wywoływała capitis deminutio maxima i media (utrata wolności lub obywatelstwa) ojca rodziny. Wyjątkowo spod władzy ojcowskiej wychodziły dzieci, jeśli uzyskiwały wysokie stanowiska państwowe lub religijne. Zgodnie z prawem cesarskim władzę ojcowską można było utracić za karę w przypadku ciężkich przewinień wobec dziecka, za trzykrotną sprzedaż syna in mancipium. Wyjście spod władzy mogło nastąpić wskutek emancypacji (dobrowolne zwolnienie z podległości władzy ojcowskiej - akt prawny, na podstawie którego dziecko rodziny stawało się Sui iuris)
Treść władzy ojcowskiej
Władza ojca nad osobami i majątkiem, była nieograniczona. Spośród licznych uprawnień zawartych na patria potestas najbardziej wyraziste są: władza nad życiem, wolnością i małżeństwem dzieci
Władza nad osobami
(Treść władzy ojcowskiej)
- ius vitae nescisque - prawo życia i śmierci - uprawnienie do dysponowania życiem podległych członków rodziny. W praktyce sprowadzało się do sprawowania jurysdykcji karnej za najcięższe przewinienia, zazwyczaj przy pomocy sądu domowego. Większą swobodę miał ojciec przy decydowaniu o losie noworodka. Ustawa XII Tablic nakazywała natychmiastowe uśmiercanie noworodków “nieudanych”
- ius vendendi - uprawnienie do sprzedaży dzieci - początkowo było uprawnieniem rzeczywistym i prowadziło do prawdziwej niewoli, jeżeli sprzedaż następowała trans tiberim. Sprzedaż w obrębie państwa prowadziła do przejściowego stanu podobnego do niewoli - in mancipio.
- małżeństwo dzieci - zgoda ojca na małżeństwo dzieci była koniecznym warunkiem zawarcia małżeństwa
- środki ochrony - wobec czl1onków familii pater familias realizował swoje uprawnienia w drodze samopomocy dozwolonej. Wobec osób postronnych, które bezprawnie zatrzymywały osobę podległą władzy ojciec posługiwał się dawnym prawem windykacyjnym, a w prawie klasycznym wykorzystywał interdykty pretorskie
Władza nad majątkiem
(Treść władzy ojcowskiej)
Właścicielem, zarządcą i zwierzchnikiem majątku był pater familias. On też był jedynym przedstawicielem rodziny na zewnątrz w obrocie prawno-majątkowym
- peculium - wydzielone z majątku familijnego poszczególne elementy (np bydło, sumy pieniężne) i powierzone w odrębny zarząd dzieciom oraz niewolnikom. Właścicielem takiego peculium pozostawał ojciec, który mógł je z każdej chwili zlikwidować. Korzyści były obopólne - ojciec decentralizował zarząd majątkiem i rozszerzał zakres możliwości nabywczych familii, a syn korzystał z dochodów wypracowanych z peculium
- peculium castrense - zaliczano do niego to, co filius familiae nabył jako żołnierz w wojsku (żołd, łupy wojenne). Był to odrębny majątek syna - także pod względem prawnym. Przypadał ojcu tylko w razie gdy syn przed śmiercią nie zadysponował nim inaczej w testamencie
Peculium
Peculium były to pewne elementy majątku (np bydło, suma pieniężna, przedsiębiorstwo zarobkowe), wydzielone z majątku familijnego i powierzone w odrębny zarząd i używanie podległym władzy synom i niewolnikom, rzadziej żonom i córkom. Prawnie właścicielem peculium pozostawał ojciec, który mógł je w każdej chwili zlikwidować. Syn, nawet przy przyznaniu mu prawa do swobodnej administracji, nie mógł peculium umniejszać poprzez darowizny. Natomiast każde powiększenie peculium przypadało ojcu.
Korzyści ustanowienia peculium były obopólne - ojciec decentralizował zarząd majątkiem i rozszerzał możliwości nabywcze familii, a syn korzystał z dochodów wypracowanych z peculium, zaprawiał się przy tym do samodzielnego gospodarowania.
Ustanowienie peculium pociągało za sobą poważne skutki prawne. Z zawartych aktów prawnych uprawnienia przechodziły na ojca (ponieważ syn nie miał zdolności majątkowej), natomiast za zobowiązania syn mógł odpowiadać, ponieważ miał zdolność do czynności prawnej. Ojciec dodatkowo odpowiadał za zobowiązania syna lub niewolnika w przypadku:
- jeżeli syn zarządzał peculium, ojciec odpowiadał do wysokości tego peculium
- jeśli ojciec ustanowił syna kierownikiem przesiębiorstwa handlowego czy okrętu, odpowiadał wraz z nim solidarnie za zobowiązania zaciągnięte w tym zakresie
- jeśli ojcie upoważnił syna do zawarcia jakiejś czynności prawnej, lub ją później zaaprobował - odpowiadał z synem solidarnie za zobowiązania z tej czynności
Odrębnym rodzajem peculium było peculium castrense, do którego zaliczano to, co żołnierzowi darowali rodzice lub krewni, albo to, co sam sobie nabył w czasie wojny - żołd, łupy wojenne. Peculium obozowe stanowiło odrębny majątek syna pod względem prawnym. Przypadało ono ojcu tylko wtedy, gdy syn zmarł nie zdecydowawszy inaczej w testamencie.
Opieka nad kobietami
W starożytnym Rzymie kobiety Sui iuris, tj niepodległe patria potestas, lub manus swojego męża, nawet po osiągnięciu dojrzałości pozostawały pod ciągłą opieką mężczyzn (tutela mulierum). Chodziło tutaj o utrzymywanie w całości majątku familijnego i ustrzeżenie kobiety przed ujemnymi konsekwencjami jej własnego działania. Uzasadnieniem miała być bezradność kobiet, ich nieznajomość procesu, lekkomyślność.
Opiekunem czyniono zazwyczaj najbliższego spadkobiercę kobiety. Powołanie opiekuna mogło nastąpić w testamencie. W praktyce mężowie pozostawiali żonom możliwość wyboru opiekuna jednorazowo, a czasami nawet wielokrotnie. Ponadto powołanie opiekuna mogło nastąpić drogą ustawową lub na skutek zarządzenia władzy.
Kobieta dojrzała Sui iuris sama zarządzała własnym majątkiem. Jedynie do ważniejszych czynności prawnych, takich jak wyzwolenie niewolnika, zaciągnięcie zobowiązania, potrzebne było współdziałanie opiekuna. W okresie pryncypatu ten współudział spadał niekiedy do roli czystej formalności. Pretor często zmuszał opiekuna do udzielenia przyzwolenia. Opiekun zaś, sprowadzony do roli figuranta, nie ponosił odpowiedzialności za niewłaściwe sprawowanie opieki.
Cesarz august zniósł opiekę prawną nad wolno urodzonymi kobietami - matkami trojga dzieci, oraz nad wyzwoleniami - matkami czworga dzieci. Cesarz Klaudiusz zniósł ustawową opiekę agnatów
Opieka nad niedojrzałymi
Tutela impuberum - opieka nad dziećmi i niedojrzałymi, której celem było przedłużenie zakon2czonej przedwcześnie władzy ojcowskiej. Opiekun miał się troszczyć o wychowanie, wykształcenie i utrzymanie pupila. Najważniejszym zadaniem było zarządzanie majątkiem pupila. Majątkiem pupila do 7 roku życia opiekun zarządzał sam. Po ukończeniu 7 lat pupil mógł samodzielnie powiększać swój majątek, a za aprobatą opiekuna - dokonywać czynności zobowiązujących. W ten sposób zaprawiał się w samodzielności. Po ustaniu opieki opiekun winien zwrócić pupilowi majątk i rozliczyć się z nim.
Stosowanie opieki było obowiązkiem publicznym, a odmowa mogła nastąpić tylko z ważnych przyczyn. Nie wszyscy mogli być jednak opiekunami (umysłowo chorzy, niemi, głusi, nieletni). Rodzaje opieki:
- tutela legitima- opieka ustawowa, do jej sprawowania powol1ywano najbliższych agnatów. Tutor jako spadkobierca, był osobą zainteresowaną w sprawowaniu opieki
- tutela testamentari - ustawa XII tablic dawała ojcu możliwość powołania opiekuna w testamencie. Tutor testamentarius był traktowany jako osoba ciesząca się zaufaniem ojca
- tutela dativa- opieka ustanawiana na zarządzenie władzy, gdy brakowało opiekuna ustawowego lub testamentowego, albo, gdy wymienieni nie mogli sprawować opieki. Z wnioskiem o powołanie mógł wystąpić ktokolwiek, zwłaszcza matka półsieroty.
W przypadku niewłaściwego sprawowania opieki tutorzy mogli być pociągani do odpowiedzialnos4ci przy pomocy skarg o charakterze karnym. Należały do nich:
- powództwo popularne - przysługujące każdemu obywatelowi (oprócz pupila), wnoszono je w czasie trwania opieki, a celem było usunięcie opiekuna, który nadużył zaufania
- powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków - pupil po zakon2czeniu opieki dochodził podwójnej wysokości tego, co opiekun rozmyślnie sprzeniewierzył
- actio tutelae - za jej pomocą pupil domagał się rozliczenia ze sprawowania opieki
