Zobowiązania

Question 1

Pojęcie zobowiązania

Answer 1

Specyfika zobowiązań solidarnych polega na tym, iż pomimo wielości podmiotów świadczenie było tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą tego samego świadczenia w całości. Do zawiązania wspólnoty zobowiązań solidarnych potrzebny był wyraźny objaw woli.
Zobowiązanie solidarne mogło występować po obydwóch stronach:
Solidarność wierzycieli (czynna) polega na tym, że każdy z wierzycieli jest uprawniony do całości świadczenia, a zobowiązanie gaśnie, jeżeli dłużnik spełnił swój obowiązek wobec któregokolwiek z nich. Współwierzyciele solidarni wyręczali się więc wzajemnie w ściąganiu należności, a dłużnicy mogli łatwiej zwalniać się z zobowiązań przez spełnienie świadczenia na rzecz któregokolwiek z wierzycieli, np najblżej mieszkającego.
Solidarność dłużników (bierna) polega na tym, że zobowiązanie ciąży na wszystkich, ale wykonanie obowiązku przez jednego zwalnia także pozostałych. Solidarność dłużników zwalniała wierzyciela od uciążliwego dochodzenia cząstkowych należności i zapewniała mu możliwość wyboru dłużnika najlepiej dostępnego i najpewniejszego. Jednak wytoczenie procesu przeciwko któremukolwiek dłużnikowi, z chwilą litis contestatio zwalniało pozostałych, nie dając gwarancji spełnienia świadczenia. Justynian zniósł ten konsumujący skutek i wprowadził zasadę, że zobowiązania dłużników solidarnych umarzane są dopiero po rzeczywistym ich spełnieniu.
Po zgaśnięciu zobowiązania solidarnego na linii wierzyciel-dłużnik (stosunek zewnętrzny) powstaje wtórny problem rozdziału otrzymanej korzyści, czy poniesionego ciężaru. Zainteresowani w dokonaniu wyrównania byli niezaspokojeni wierzyciele, albo dłużnicy, którzy spełnili świadczenie. Mieli oni uprawnienie do zwrotu całości lub części świadczenia spełnionego dla rozwiązania zewnętrznego stosunku obligacyjnego. Uprawnienie to nosi nazwę regresu. Za Justyniana uznano, że prawo regresu wynika z samej zasady solidarności

Question 2

Zobowiązania cywilne i naturalne

Answer 2

Podział ze względu na sankcje:
- zobowiązania cywilne (obligationes civiles) - zobowiązania, które odznaczały się już tym iż pomiędzy wierzycielem a dl1użnikiem zawiązywał się węzeł prawny, sankcjonowany przez powództwo, który pozwalał wierzycielowi na dochodzenie swych praw przed sądem. Zobowiązania takie nazywano cywilnymi ponieważ powodowały zawiązanie węzła prawnego, co umożliwiało zaskarżenie przed sądem w przypadku niespełnienia świadczenia.
- zobowiązania naturalne (obligationes naturales) - zwane również niezupełnymi, nie były zaskarżalne, lecz zobowiązywały moralnie. Zobowiązania naturalne to takie, które zostały zaciągnięte przez: niewolników, osoby podległe tej samej patria potestas, pupila i niewiastę bez zgody opiekuna. Wywierały jednak pewne skutki prawne, m.in:
* spełnienie tych zobowiązań dobrowolnie, choćby przez pomyłkę, było spełnieniem obowiązku prawnego. Dłużnik nie mógł domagać się ich zwrotu jako świadczenia nienależnego
* wykonanie zobowiązania naturalnego można było zagwarantować poprzez ustanowienie zastawu lub poręczenia
* zwierzchnik, który odpowiadał wobec osób trzecich z tytułu peculium, a poprzednio udzielił prowadzącemu peculium kredytu, mógł tę swoją naturalną należność pokryć w pierwszej kolejności

Question 3

Źródła zobowiązań

Answer 3

W dawnym prawie rzymskim źródła zobowiązań były czynności dozwolone i czynności niedozwolone. W epoce prawa klasycznego te dwie kategorie czynności nosiły nazwy kontraktów i deliktów. Gaius dzielił źródła zobowiązań na trzy grupy: kontrakty, delikty i rozmaite inne przyczyny, zaliczając do tych ostatnich zdarzenia podobne do kontraktów oraz do deliktów. Ten podział zobowiązań przyjęto w kodyfikacji justyniańskiej.
Że względu na źródło wyróżnia się więc:
- zobowiązania z kontraktów (contractus) - umowy, które ze względu na swą uznaną przez prawo podstawę prawną były zaskarżalne
- zobowiązania jak gdyby z kontraktów (quasi-contractus) - zobowiązania z czynności, które są zaskarżalne w obliczu prawa z tego powodu, iż są zdarzeniami podobnymi do umów (choć nimi nie są). Należły tu zobowiązania z prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawne wzbogacenie, zapis testamentowy
- zobowiązania z przestępstw prawa prywatnego (delicta) - takich jak kradzież, zniewaga, rabunek, wyrządzenie szkody na cudzym majątku. Przestępstwa te rodziły odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy prawa
- zobowiązania jak gdyby z przestępstw (quasi-delicta) - zobowiązania ze zdarzeń, które nie są przestępstwami, jednakże charakterem zbliżają się raczej do przestępstw niż do umów. Należały tu m.in odpowiedzialność sędziego, wylanie czegoś z budynku, stworzenie zagrożenia ruchu na ulicach

Question 4

Zobowiązania jednostronne

Answer 4

Zobowiązania jednostronnie zobowiązujące - to takie, w którym jedna ze stron była tylko wierzycielem, a druga tylko dłużnikiem (np przy pożyczce, przy zobowiązaniach z deliktów). Istnial1o tu tylko jedno powództwo - do dyspozycji wierzyciela, najczęściej były to powództwa ścisłego prawa

Question 5

Zobowiązania dwustronne

Answer 5

Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące - zobowiązania złożone, w których każda ze stron była jednocześnie i wierzycielem i dłużnikiem. Każdy z dwóch węzłów obligacyjnych, które się tutaj zawiązują podlegają umorzeniu osobno, ponadto każdy z nich podlegał osobnej ochronie procesowej

Question 6

Zobowiązania dwustronnie zobowiązujące dzieli się dalej na:

Answer 6

• zobowiązania zupełne - które powstają od razu przy zawiązywaniu niektórych stosunków obligacyjnych, np przy sprzedaży kredytowej po obu stronach każda ze stron przyżeka tylko spełnienie świadczenia w przyszłości. Powstają dwa węzły: jeden dotyczy sprzedanej rzeczy, drugi - zapłaty ceny. Obydwa świadczenia są przy tym równorzędne i powinny być spełnione równocześnie
• zobowiązania niezupełne - najpierw powstaje jedno zobowiązanie, jednak w ramach tego samego stosunku prawnego może powstać dodatkowo, także z przyczyn przypadkowych, roszczenie ze strony dłużnika. Od tego dodatkowego węzła obligacyjnego nie można było uzależniać spełnienia świadczenia głównego

Question 7

Zobowiązania prawa ścisłego i dobrej wiary (stricti iuris i bonae fidei)

Answer 7

To rozróżnienie dokonywane było na podstawie kryterium uprawnień sędziego przy orzekaniu w sprawie wszczętej na podstawie określonego rodzaju zaciągniętego zobowiązania - ścisłego prawa, lub dobrej wiary

Tym dwu typom zobowiązań odpowiadały dwa rodzaje skarg: actiones stricti iuris i actiones bonae fidei

Question 8

W zobowiązdaniach ścisłego

Answer 8

Prawa dłużnik był zobowiązany do tego, co wynikało ściśle z literalnego brzmienia zawartego z wierzycielem porozumienia. W przypadku sporu w drugiej fazie procesu sędzia musiał rygorystycznie zasądzić wg nakazu formułki,lub w całości oddalić powództwo, np w sytuacji nadmiernego żądania powoda. Sędzia mógł zasądzić tylko na świadczenie typowe dla danego kontraktu, ponadto musiał przy zasądzaniu uwzględniać stan z momentu litis contestatio, chociażby pozwany po tym czasie wypełnił swoje zobowiązanie

Question 9

Przy zobowiązaniach dobrej wiary

Answer 9

Powstawał obowiązek świadczenia tego, co w danym wypadku wynikało z ówcześnie rozumianej zasady dobrej wiary w obrocie prawnym.
W wypadku postępowania procesowego z zobowiązania tego typu sędzia oceniał, czy zachowanie stron było zgodne z zasadami uczciwości. W szczególności sędzia mógł wydać wyrok po zmniejszeniu roszczenia, zasądzić oprócz świadczenia głównego także należności ubocznych (np odsetek), uwzględnić stan prawny z chwili wydania wyroku, a nie litis contestatio, oddalić powództwo w sytuacji, gdy po litis contestatio pozwany wypełnił swoje zobowiązanie w całości, uwzględnić niektóre zarzuty procesowe, nawet jeśli nie były one umieszczone w formułce procesowej

Question 10

Zobowiązania solidarne

Answer 10

Specyfika zobowiązań solidarnych polega na tym, iż pomimo wielości podmiotów świadczenia było tylko jedno, a uprawnienia czy obowiązki współuczestników dotyczą tego samego świadczenia w całości. Do zawiązania wspólnoty zobowiązań solidarnych potrzebny był wyraźny objaw woli.

Po zgśnięciu zobowiązania solidarnego na linii wierzyciel-dłużnik (stosunek zewnętrzny) powstaje wtórny problem rozdziału otrzymanej korzyści, czy poniesionego ciężaru. Zainteresowani w dokonaniu wyrównania byli niezaspokojeni wierzyciele, albo dłużnicy, którzy spełnili świadczenie. Mieli oni uprawnienie do zwrotu całości lub części świadczenia spełnionego dla rozwiązania zewnętrznego stosunku obligacyjnego. Uprawnienie to nosi nazwę regresu. Za Justyniana uznano, że prawo regresu wynika z samej zasady solidarności

Question 11

Zobowiązania solidarne mogło występować po obydwóch stronach:

Answer 11

• solidarność wierzycieli (czynna) polega na tym, że każdy z wierzycieli jest uprawniony do całości świadczenia, a zobowiązanie gaśnie, jeżeli dłużnik spełni swój obowiązek wobec któregokolwiek z nich. Współwierzyciele solidarni wyręczali się więc wzajemnie w ściąganiu należności, a dłużnicy mogli łatwiej zwalniać się z zobowiązań przez spełnienie świadczenia na rzecz któregokolwiek z wierzycieli, np najbliżej mieszkającego
• solidarność dłużników (bierna) polega na tym, że zobowiązanie ciąży na wszystkich,a le wykonanie obowiązku przez jednego zwalnia także pozostałych. Solidarność dłużników zwalniała wierzyciela od uciążliwego dochodzenia cząstkowych należności i zapewniała mu możliwos4ć wyboru dłużnika najlepiej dostępnego i najpewniejszego. Jednak wytoczenie procesu przeciwko któremukolwiek dłużnikowi, z chwilą litis contestatio zwalniało pozostałych, nie dając gwarancji spełnienia świadczenia. Justynian zniósł ten komsumujący skutek i wprowadził zasadę, że zobowiązania dłużników solidarnych umarzane są dopiero po rzeczywistym ich spełnieniu

Question 12

Przedmiot zobowiązania

Answer 12

Treścią każdego zobowiązania było spełnienie określonego świadczenia w przyszłości. Przedmiot zobowiązania u starożytnych rzymian nie był objęty jednym terminem, lecz bardziej szczegółowymi nazwami: dare, facere, praestare.
Dare - oznaczało przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego. Dłużnik wykonywał swój obowiązek przez wykonanie jednej ze znanych operacji zakresu prawa rzeczowego, np emancypacji. Zobowiązania mogły więc prowadzić do trwałych przesunięć majątkowych.
Facere - oznaczało wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych czynności faktycznej lub prawnej natury. Mieściło się tu również non facere, a więc powstrzymywanie się od pewnych działań. Zobowiązania oparte na facere prowadziły raczej do przejściowych przesunięć majątkowych, np oddanie rzeczy na najem, były też fromą świadczenia wszelkiego rodzaju usług.
Praestare - miało dwa znaczenia:
- sensu largo oznaczało dare + facere + wszystko to, co mogło w ogóle być treścią zobowiązania
- sensu stricto oznaczało nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze, a także odpowiedzialność za cudzy dług

Question 13

Dare
(Przedmiot zobowiązania)

Answer 13

Dare - oznaczało przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego. Dłużnik wykonywał swój obowiązek przez wykonanie jednej ze znanych operacji zakresu prawa rzeczowego, np emancypacji. Zobowiązania mogły więc prowadzić do trwałych przesunięć majątkowych.

Question 14

Przedmiot zobowiązania

Answer 14

Treścią każdego zobowiązania było spełnienie określonego świadczenia w przyszłości. Przedmiot zobowiązania u starożytnych rzymian nie był objęty jednym terminem, lecz bardziej szczegółowymi nazwami: dare, facere, praestare.

Question 15

Facere
(Przedmiot zobowiązania)

Answer 15

Facere - oznaczało wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych czynności faktycznej lub prawnej natury. Mieściło się tu również non facere, a więc powstrzymywanie się od pewnych działań. Zobowiązania oparte na facere prowadziły raczej do przejściowych przesunięć majątkowych, np oddanie rzeczy na najem, były też fromą świadczenia wszelkiego rodzaju usług.

Question 16

Praestare
(Przedmiot zobowiązania)

Answer 16

Praestare - miało dwa znaczenia:
- sensu largo oznaczało dare + facere + wszystko to, co mogło w ogóle być treścią zobowiązania
- sensu stricto oznaczało nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcze, a także odpowiedzialność za cudzy dług

Question 17

Ograniczenia dla ważności i skuteczności świadczeń
(Przedmiot zobowiązania)

Answer 17

• świadczenie musiało być możliwe do wykonania
• świadczenie musiało być zgodne z prawem i dobrymi obyczajami
• świadczenie musiało być wystarczająco określone, tak, ażeby wierzyciel wiedział czego żądać, a dłużnik - do czego jest zobowiązany
• świadczenie musiało przedstawiać wartość majątkową, możliwą do wyrażenia w pieniądzach
• świadczenie będące przedmiotem zobowiązania musiało być przyrzeczone wierzycielowi, a nie osobie trzeciej

Question 18

Zobowiązania specyficzne i gatunkowe

Answer 18

Podział ten wprowadzono ze względu na sposób oznaczenia przedmiotu świadczenia w zobowiązaniach. Rzecz będąca przedmiotem świadczenia można było oznaczyć wg cech indywidualnych albo wg przynależności do gatunku.
Gdy przedmiot świadczenia był oznaczony wg cech indywidualnych (in specie) wówczas zachodziło zobowiązanie specyficzne. Gdy przedmiot zobowiązania oznaczony był gatunkowo - wówczas zobowiązanie miało charakter gatunkowy.
Rozróżnienie to miało istotne znaczenie praktyczne:
- jeśli wskutek przypadku zaginęła rzecz oznaczona specyficznie, to świadczenie stawało się niemożliwe do spełnienia, s dłużnik był wolny od zobowiązania. Funkcjonował bowiem zasada, iż rzecz indywidualnie oznaczona ginie na ryzyko właściciela
- jeśli wskutek przypadku zaginęła rzecz oznaczona gatunkowo - świadczenie nadal było możliwe do spełnienia, ponieważ dłużnik mógł świadczyć inną rzecz z tego gatunku. Funkcjonowała zasada iż gatunek nie ginie.
Szczególną odmianą świadczenia gatunkowego były odsetki, które pojmowano jako wynagrodzenie za korzystanie z cudzego kapitału. Obliczane były wg określonej stopy procentowej, w stosunku do wielkości kapitału oraz okresu jego eksploatacji. Zarówno kapitał jak i odsetki ustanawiano zwykle w pieniądzach, ale możliwe były inne rzeczy zamienne. Odsetki mogły powstać na mocy ustawy lub umowy. Justynian, zwalczając lichwę ustanowił maksymalne stopy procentowe, poza tym zakazał stosowania anatocyzmu, czyli pobierania odsetek od odsetek.
Świadczenia gatunkowe charakteryzowały się również tym, iż zazwyczaj dotyczyły one większej ilości rzeczy i mogły być spełniane częściowo i sukcesywnie, a kolejnych ratach, bez uszczerbku na ich substancji (świadczenia podzielne). Świadczenia specyficzne zazwyczaj były niepodzielne

Question 19

Zobowiązania przemienne

Answer 19

Występuje tylko jedno świadczenie, ale możliwy jest taki układ, że ustala się z góry dwa lub więcej świadczeń do wyboru. Umorzenie zobowiązania następuje przez spełnienie jednego świadczenia np dłużnik był zobowiązany albo do zapłaty 10 tys sesterców, albo do dostarczenia niewolnika stichusa.
Strona, której przysługiwało prawo wyboru alternatywnego świadczenia mogła dostosować konkretne świadczenie do aktualnej sytuacji istniejącej w chwili wykonania zobowiązania. W praktyce prawo wyboru narzucała strona ekonomicznie silniejsza, która dyktowała warunki porozumienia. Dopiero w braku porozumienia przyznawano to prawo dłużnikowi jako stronie obciążonej.
Jeżeli jedno ze świadczeń stawało się niemożliwe do spełnienia, zobowiązanie koncentrowało się na pozostałych świadczeniach

Question 20

Upoważnienia przemienne

Answer 20

Występuje jedno świadczenie, ale dłużnik z góry otrzymuje upoważnienie do zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia, np zobowiązanie opiewa na zapłatę określonej sumy pieniężnej, nale dłużnik może je wykonać taż przez wydanie gruntu. W tym wypadku, jeżeli świadczenie główne staje się niemożliwe do spełnienia bez winy dłużnika - dłużnik staje sie9 wolny od spełnienia zobowiązania

Question 21

Skutki niewykonania wobowiązań

Answer 21

Obowiązkiem dłużnika było prawidłowe wykonanie zobowiązania (solution). W wypadku, gdy dłużnik nie wykonał swojego zobowiązania ponosił za to odpowiedzialność, która miała charakter osobisty, co oznaczało, że wierzyciel mógł zawładnąć osobą dłużnika.
Wraz z rozwojem prawa odpowiedzialność została przesunięta na majątek dłużnika. Wierzyciel miał teraz prawo do zaspokojenia wolego roszczenia z majątku dłużnika, a swoje uprawnienia mógł realizować na drodze postępowania sądowego i egzekucji.
Przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika:
- szkoda - wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań wierzyciel musiał ponieść szkodę majątkową
- musiał zaistnieć związek przyczynowy pomiędzy działaniem sprawcy, a powstaniem szkody
- wina - nie wykonanie lub nienależyte wykonanie w zasadzie musiało być zawinione przez dłużnika

W niektórych przypadkach na dłużniku spoczywała odpowiedzialność nawet bez jego winy. Ten rodzaj odpowiedzialności zachodził w sytuacji, gdy na dłużniku spoczywał szczególny obowiązek strzeżenia rzeczy (custodia). Odpowiedzialność z tytułu strzeżenia następował albo z mocy prawa albo z umowy stron. Gdy na dłużniku spoczywał obowiązek strzeżenia rzeczy, wówczas odpowiadał nawet za przypadek losowy. Wolny od odpowiedzialności był dłużnik, którego możliwość świadczenia została unicestwiona działaniem siły wyższej np powódź, pożar.
Dla odpowiedzialności dłużnika istotne znaczenie miało też i to, czy przedmiot świadczenia należał do kategorii rzeczy zamiennych, czy niezmiennych. Zmieszczenie rzeczy, nawet w skutek działania siły wyższej, w tym pierwszym przypadku nie zwalniło dłużnika od obowiązku świadczenia, w myśl zasady: “gatunek nigdy nie ginie”. Natomiast w tym drugim przypadku zobowiązanie mogło wygasnąć, jeśli zniszczenie rzeczy nie wynikło z winy dłużnika

Question 22

Szkoda i sposoby jej naprawienia

Answer 22

Szkoda - to naruszenie interesu właściciela. Może to być umniejszenie wartości majątku, ale również uszczerbek w innych dobrach podlegających ochronie (w tym niematerialnych). Szkody powstawały z rozmaitych przyczyn: zawinionych i niezawinionych.
Przy zobowiązaniach szkoda powstawała na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia przez dłużnika. W zobowiązaniach z deliktów oraz jak gdyby z deliktów, to właśnie szkoda była źródłem powstania zobowiązania.
Obowiązek naprawienia szkody spoczywał na dłużniku. Zainteresowani mogli ustalić, czy naprawienie szkody nastąpi w drodze:
- przywrócenia stanu poprzedniego w naturze
- w drodze odszkodowania pieniężnego.

Wysokość odszkodowania mógła być ustalana umownie lub w drodze postępowania procesowego. Oszacowanie szkody mogło być dokonane na różne sposoby. Strony zawierając kontrakt mogły z góry określić wysokość ewentualnego przyszłego odszkodowania. W drodze postępowania sądowego zazwyczaj zasądzano odszkodowanie pieniężne, dopiero w procesie kognicyjnym - zasądzano naprawienie szkody w naturze.
Rzymianie nie znalu pojęcia ogólnej zasady odszkodowania pełnego, o charakterze kompensacyjnym, tj odpowiadającym możliwe ściśle wysokości szkody. Poszkodowany mógł żądać odszkodowania, którego wartość wahała się w bardzo szerokich granicach - od skromnej zapłaty samej tylko obiegowej wartości rzeczy do zapłaty wielokrotności tej wartości.
Przy powództwach ścisłego prawa sędzia mógł dłużnika zasądzić tylko na zapłatę zwyczajnej wartości rzeczy. Przy powództwach ze s4wiadczeniem nie określonym ściśle sędzia mógł w szerokim zakresie uwzgle9dnić interes poszkodowanego (np utracony zysk). Justynian ogtraniczył górną granicę do podwójnej wartości szkody.
Kary prywatne - kary które przypadały poszkodowanemu, a dochodzono ich w zwyczajnym procesie cywilnym. Stosowano je jako namiastę odszkodowania, lub jako jego uzupełnienie

Question 23

Wina i jej stopnie - zasady odpowiedzialności zawinionej

Answer 23

Rzymska jurysprudencja nie wypracowała definicji winy, ale określiła jej dwa dobrowolne stopnie: dolus i culpa.
Dolus - zły zamiar, podstęp - najwyższy stopień winy, oznaczał świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie, obliczone na wyrządzenie szkody drugiemu, np zabicie dłużnego niewolnika. Było to postępowanie nieuczciwe, przeciwne pojęciu dobrej wiary.
Culpa - polegała na niezamierzonym zaniedbaniu staranności, niedbalstwie. Wyróżniano dwa stopnie culpa:
- culpa lata - grube niedbalstwo - zaniedbanie takiej staranności, jaką każdy przeciętny człowiek winien zachować, np przechowywanie przez depozytariusza cennego przedmiotu w miejscu, do którego mieli swobodny dostęp inni ludzie
- culpa levis - lżejsze niedbalstwo:
* culpa levis in abstracto - zaniedbywanie takiej staranności, jaka cechowała człowieka sumiennego i zapobiegliwego
* culpa levis in concerto- zaniedbanie takiej staranności, jaką normalnie zachowuje się przy prowadzeniu własnych spraw.

Za dolus odpowiadali wszyscy zobowiązani - tej odpowiedzialności nie można było wyłączyć nawet za zgodą obydwu stron, gdyż sprzeciwiało by sie9 to dobrym obyczajom.
Istniała tendencja do zrównania skutków culpa lata dolus, co ostatecznie nastąpiło w prawie justyniańskim.
W zobowiązaniach opartych na dobrej wierze miarę odpowiedzialności wyznaczała zasada korzyści z kontraktu. Strona, która nie mial1a korzyści z kontaktu odpowiadała tylko za dolus, później za culpa lata. Natomiast strona, która czerpała korzyści z kontraktu odpowiadała z reguły za “wszelką winę”

Question 24

Zwłoka i jej skutki

Answer 24

Zwłoka (mora) - niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron. Zwłoka mogła pociągnąć za sobą modyfikacje świadczenia. Mogła się zdarzyć zarówno dłużnikowi jak i wierzycielowi.
Zwłoka dłużnika (mora debitoris) powstawała, jeżeli należność była już wymagalna, tzn dojrzała do dochodzenia w procesie, a opóźnienie świadczenie było nieusprawiedliwione (wynikło z winy dłużnika).
Ważne znaczeni emiało wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia. W zobowiązaniach bez określonego terminu wykonania wezwanie to było konieczne dla samego powstania zwłoki. W zobowiązaniach z deliktów obowiązywała zasada iż “złodziej zawsze znajduje się w zwłoce”.
Położenie dłużnika, który popadł w zwłokę pogarszało się. Jeżeli obowiązkiem dłużnika było dostarczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej, to z chwilą zwłoki następowało “uwiecznienie zobowiązania” - zobowiązanie trwało nadal, chociażby rzecz dłużna uległa przypadkowej utracie, czy uszkodzeniu. Od tej odpowiedzianości dłużnik mógł się uwolnić, jeżeli wykazał, że dłużna rzecz, nawet gdyby została wydana dłużnikowi to i tak by zaginęła lub uległa uszkodzeniu.
W zobowiązaniach dobrej wiary wierzyciel mógł zarządzać rozliczenia się z pożytków, zapłacenia odsetek i w ogóle wynagrodzenia poniesionej szkody.
Usunięcie skutków zwłoki następowało przez zaoferowanie opóźnionego świadczenia. Jeżeli wierzyciel odmówił przyjęcia bez słusznej przyczyny - sam popadał w zwłokę.
Zwłoka wierzyciela (mora creditoris) - wierzyciel rzymski nie był zobowiązany do przyjęcia świadczenia nawet wtedy, gdy zostało mu ono prawidłowo zaoferowane. Jeżeli jednak odmawiał jego przyjęcia bez słusznej przyczyny, sam popadał w zwłokę. Zwłoka wierzyciela nie zwalniała dłużnika z zobowiązania, ale polepszała jego sytuację.
Przede wszystkim obniżała się miara jego odpowiedzialności. Jeśli dotąd ciążyła nad nim odpowiedzialność wyższego rzędu, to od chwili zwłoki odpowiadał już tylko za świadome działanie na szkodę i zrównane z nim grube niedbalstwo.
Dłużnik mógł domagać się od wierzyciela pokrycia kosztów związanych ze zwłoką, np kosztów żywienia dłużnego niewolnika, kosztów przechowywania. Dłużnik zyskiwał prawo sprzedaży rzeczy dłużnej, a uzyskane ze sprzedaży pieniądze mógł przechowywać jako depozyt w bezpiecznych miejscach, np świątyni

Question 25

Umocnienie zobowiązań

Answer 25

Przy zobowiązaniach gwarancją wykonania świadczenia była ochrona procesowa (za wyjątkiem zobowiązań naturalnych). Często wierzyciele szukali dodatkowych sposobów zabezpieczenia (umocnienia) swoich wierzytelności: Rzeczowe umocnienie zobowiązań polegało na udzieleniu wierzycielowi prawnej możliwości zaspokojenia swoich roszczeń poprzez sprzedaż rzeczy należącej do dłużnika (rzeczowe prawo zastawu). Dodatkowymi zabezpieczeniami ze strony dłużnika były: - ustanowienie kary umownej - wręczenie zadatku - ponowne przyrzeczenie zapłaty długu własnego ore contracta ??? Osobowe umocnienie zobowiązań polegało na stworzeniu odpowiedzialności osoby trzeciej, zwanej poręczycielem, która oprócz dłużnika głównego odpowiadała za dług wobec wierzyciela. Obok właściwego poręczenia stypulacyjnego istniały jeszcze: w prawie cywilnym zlecenie kredytowe, w prawie pretorskim - przyrzeczenie zapłaty długu cudzego oraz gwarancja bankiera. Poręczenie stypulacyjne (adpromissio) - przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między wierzycielem a poręczycielem. Istniały trzy odmiany takiego poręczenia: - sponsio - najstarsza, dostępna tylko dla obywateli rzymskich - fideipromissio - otwarta także dla peregrynów. Podobnie jak sponsio - zabezpieczały tylko długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie przechodziły na dziedziców poręczycieli, wygasały po upływie dwóch lat - fideiussio - powstała najpóźniej (pod koniec republiki), powszechnie dostępna, zabezpieczała nie tylko długi pochodzące ze stypulacji, ale i z innych źródeł, przechodziła na dziedziców poręczyciela i nie gasła z upływem czasu. Do najważniejszych sposobów należały: Intercesja (intercessio) - wszelkiego rodzaju przyjęcie odpowiedzialności za dług cudzy. Do tak rozumianego pojęcia intercesji należy zaliczyć przede wszystkim poręczenie, a ponadto: - zabezpieczanie cudzego długu zastawem - przyjęcie obowiązku współdłużnika solidarnego - przejęcie na siebie długu cudzego - zaciągnięcie zobowiązania własnego dla kogoś innego

Question 26

Adpromissio (Poręczenie stypulacyjne)

Answer 26

Adpromissio - poręczenie stypulacyjne - było to przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług poprzez stypulację dokonaną między wierzycielem a poręczycielem. Dochodziło do skutku za pomocą pytana i odpowiedzi. Wierzyciel kierował najpierw pytanie do dłużnika głównego, a potem zapytywał poręczyciela, czy przyrzeka spełnić to samo, do czego zobowiązywał się dłużnik. Występowały trzy odmiany takiego poręczenia, uzależnione od tego, jakie słowo zostało użyte w pytaniu i w odpowiedzi: sponsio, fideipromissio oraz fideiussio

Question 27

Sponsio (Poręczenie stypulacyjne)

Answer 27

Sponsio - odmiana najstarsza, dostępna tylko dla obywateli rzymskich, zabezpieczała tylko długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie przechodziła na dziedziców, wygasała po upływie dwóch lat

Question 28

Fideipromissio (Poręczenie stypulacyjne)

Answer 28

Fideipromissio - naśladowała sponsio, ale dostępna była także dla peregrynów, zabezpieczała tylko długi zaciągnięte w drodze stypulacji, nie przechodziła na dziedziców, wygasała po upływie dwóch lat

Question 29

Fideiussio (Poręczenie stypulacyjne)

Answer 29

Fideiussio - powstała najpóźniej, powszechnie dostępna, zabezpieczała długi pochodzące nie tylko ze stypulacji, ale i z innych źródeł, przechodziła na dziedziców poręczyciela i nie przedawniała się

Question 30

Poręczenie stypulacyjne

Answer 30

Poręczenie stypulacyjne było zobowiązaniem o charakterze akcesoryjnym (dodatkowym). Warunkiem istnienia zobowiązania poręczyciela było istnienie poręczonego długu. Wierzyciele zwykle nie zadowalali się jednym poręczeniem, ale żądali ustanowienia ich w większej liczbie. W razie zwłoki wierzyciel mógł wybrać sobie najpewniejszego i najwygodniejszego poręczyciela. Poręczyciele zaś byli zainteresowani w możliwie równym rozkładzie ciężaru ich odpowiedzialności. W razie zwłoki dłużnika wierzyciele mogli żądać zaspokojenia wierzytelności wprost od poręczycieli, nie próbując nawet przymusić dłużnika do zapłaty (stan taki trwał dopóki istniał konsumujący skutek litis contestatio - proces o należność można było prowadzić tylko raz, nieważne czy od dłużnika, czy od poręczyciela. Skutek ten usunął justynian, od tego czasu wierzyciel najpierw dochodził wierzytelności od dłużnika głównego, a dopiero potem od poręczycieli. W ten sposób poręczenie nabrało charakteru posiłkowego). Poręczyciel mógł domagać się regresu, czyli zwrotu wypłaconej wierzycielowi sumy od dłużnika.

Question 31

Cesja (Zmiana podmiotów zoboiwiązania)

Answer 31

Cesja (cessio), przelew - przeniesienie wierzytelności na inną osobę czynność prawną. Dotychczasowy wierzyciel to cedent, a nowy - cesjonariusz. Dzięki możliwości zmiany wierzyciela można wierzytelności traktować podobnie jak towary, wprowadzić je do obrotu, np poprzez sprzedaż, zmianę, czy zastaw. W Rzymie ta instytucja rozwijała się nadzwyczaj opornie. Te opory przezwyciężano stopniowo poprzez naginanie do nowych potrzeb istniejące instytucje prawne. Powstawały w ten sposób takie instytucje jak: Nowa ja, zastępstwo procesowe in rem suam, actio utilis, zmiana dłużnika

Question 32

Nowacja (Zmiana podmiotów zobowiązania)

Answer 32

Nowacja - nowy wierzyciel przyjmował od dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie spełnienia tego samego świadczenia, które należało się dawnemu wierzycielowi. W wyniku notacji dotychczasowe zobowiązanie gasło, a na jego miejsce powstawało nowe, o tej samej treści, ale wobec innego wierzyciela. Ten sposób był uciążliwy, wymagał bowiem zgody dłużnika, a ponadto odpadały środki zabezpieczające dawną wierzytelność

Question 33

Zastępstwo procesowe in rem suam (Zmiana podmiotów zobowiązania)

Answer 33

Dotychczasowy wierzyciel (cedent) udzielał nowemu (cesjonariuszowi) zlecenia do ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępcą procesowym, kognitorem czy prokuratorem. Upoważnienie opiewało przy tym na zatrzymanie świadczenia dla siebie. Tutaj węzeł obligacyjny i jego zabezpieczenia nie zmieniały się, nie potrzeba też było zgody i współudziału dłużnika. Cedent jednak nadal pozostawał wierzycielem i mógł sam przyjąć świadczenie lub cofnąć udzielone zlecenie, a cesjonariusz wykonywał tylko cudze prawo.

Question 34

Actio utilis (Zmiana podmiotów zobowiązania)

Answer 34

W reskrypcie Antonina piusa przyznano nabywcy spadku osobne powództwo dla umożliwienia mu dochodzenia wierzytelności spadkowych. Wnosząc przeciw dłużnikom spadkowym powództwo suo nomine nie był on już realizatorem cudzej wierzytelności, ale zmierzał do zaspokojenia własnego prawa podmiotowego. W okresie po klasycznym przyznano actio utilis cesjonariuszowi nabywającemu wierzytelności z innych tytułów prawnych

Question 35

Zmiana dłużnika (Zmiana podmiotów zobowiązania)

Answer 35

Odbywała się tylko za zgodą wierzyciela, oraz przez nowacj. Nowy dłużnik przyrzekał wierzycielowi w drodze stypulacji świadczyć to, co winien był dłużnik dotychczasowy. W ten sposób gasło dawne zobowiązanie, a zamiast niego powstawało nowe. Zmiana taka mogła nastąpić również bez zgody starego dłużnika, w takim wypadku nosiła miano expromissio

Question 36

Umorzenie zobowiązań według prawa cywilnego

Answer 36

Umorzenie zobowiązania wg ius civile dokonywało się z mocy samego prawa i powodowało definitywne rozwiązanie węzła obligacyjnego ze skutkiem dla wszystkich zainteresowanych. Zobowiązanie przestawało istnieć. Solutio- węzeł obligacyjny rozwiązywał się przez rzeczywiste i prawidłowe wykonanie zobowiązania: przy długach pieniężnych przez zapłatę. Zwolnienie z zobowiązania - mogło nastąpić przez czynności prawne pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, wyrażające zwolnienie dłużnika z zobowiązania. W archaicznym prawie rzymskim samo spełnienie świadczenia nie zwalniało z zobowiązani. Potrzebne były jeszcze formalne akty zwolnienia, do których nleżały: - acceptilatio - dłużnik zapytywał wierzyciela czy otrzymał swoją należność. Gdy ten potwierdził - dłużnik był wolny od zobowiązania - solutio per aes et liberam - niegdyś rzeczywisty akt odważania, za gaiusa - symboliczna zapłata. Używano jej do umarzania należności pieniężnych, zwłaszcza orzeczonych w wyrokach sądowych - zgodne porozumienie stron Novatio - Nowacja - dotychczasowe zobowiązanie ulegało umorzeniu, ale na jego miejsce powstawało natychmiast inne, z nowym elementem. Nowację przeprowadzało się jednym aktem. Miała charakter kazualny - w jej treści wymieniano dług podlegający odnowieniu. Warunki nowacji: - musiało istnieć poprzednie zobowiązanie - nowe zobowiązanie musiało powstać zamiast dawnego, a nie obok - nowe zobowiązanie musiało wnieść coś nowego: Confussio - zejście się wierzytelności i długu w jednej osobie, np przez dziedziczenie dłużnika po wierzycielu lub odwrotnie Zbieg tytułów nieodpłatnych - zachodził wówczas, gdy ktoś otrzymał już nieodpłatnie rzecz oznacxzoną indywidualnie, która należała mu się nieodpłatnie z innego tytułu Şmierć albo zniszczenie - niektóre zobowiązania, zwłaszcza pochodzące z deliktów gasły przez śmierć jednej ze stron albo przez zniszczenie rzeczy indywidualnie oznaczonej

Question 37

Umorzenie zobowiązań według prawa pretorskiego

Answer 37

Umorzenie wg prawa pretorskiego polegało na tym, że dłużnik pozwany o spełnienie świadczenia bronił się przy pomocy zarzutu i w ten sposób paraliżował powództwo. W zobowiązaniach ścisłego prawa taki zarzut trzeba było zgłosić już w postępowaniu in iure. Zobowiązanie sparaliżowane ekscepcją istniało wg ius civile nadal, ale nie było możliwe do realizacji (trwale lu czasowo, w zależności od treści zarzytu). Pactum de non petendo - nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z dochodzenia swojej należności Compensatio - potrącenie - wzajemne zaliczenie długu i wierzytrlności. Compensatio może wchodzić w rachubę tylko wówczas, gdy pomiędzy dwoma stronami istnieją dwa przeciwstawne zobowiązania. Kompensacja dobrowolna nie wymagała osobnego uregulowania. Kompensacja przymusowa rozwiązywana była środkami prawa procesowego. W postępowaniach bonae fidei sędzia zasądzał tylko w różnicę. W postępowaniu stricti iuris: bankier mógł wystąpić z powództwem przeciwko klientowi tylko o saldo na swoją korzyść; nabywca majątku z licytacji mógł ściągać wierzytelności bankruta z potrąceniem wzajemnych należności dłużnika. W prawie justyniańskim kompensacja została rozciągnięta na wszystkie powództwa, z wyjątkiem powództwa o zwrot depozytu. Dokonywała się teraz z mocy przepisu prawnego, przez sam fakt istnienia należności przeciwstawnych. Do potrącenia nadawały się jednak tylko wierzytelności jednego rodzaju, wymagalne i płynne (możliwe do wykazania bez zwłoki w procesie)

Question 38

Kontrakt

Answer 38

Umowa zawiązująca zobowiązanie uznane i zaskarżalne wg ius civile. Z takich kontraktów powstawały zobowiązania kontraktowe. Rzymskie kontrakty dzielono na: realne, werbalne, literalne i konsensualne

Question 39

Kontrakty realne

Answer 39

Dochodziły do skutku re, co oznacza, że wiążące i zaskarżalne stawały się dopiero wtedy, gdy pomięduży stronami nastąpiło przesunięcie w postaci wydania rzeczy, np sumy pieniężnej. Nie wystarczało to samo porozumienie

Question 40

Rodzaje kontraktów realnych:

Answer 40

- mutuum- pożyczka - dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości tej samej jakości - commodatum - użyczenie - bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony w każdym razie bez prawa do pobierania pożytków -depositum- przechowanie - obowiązek bezpłatnego przechowania cudzej rzeczy ruchomej - pignus - kontrakt zastawniczy - zastawca wydawał zastawniko2i rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązał się zwrócić tę rzecz w razie spłaty długu, lub wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy zastawionej

Question 41

Pożyczka (mutuum)

Answer 41

Pożyczka występowała w dwóch postaciach: nexum - historycznie starsza, dochodziła do skutku w sposób formalny i przy świadkach. Suma dłużna zwykle była oprocentowana. Właściciel, który nie otrzymał swojej należności w terminie mógł przystąpić wprost do egzekucji, bez procesu. Mutuum- kontrakt nieformalny, w którym dłużnik otrzymywał od wierzyciela określoną ilość rzeczy zamiennych na własność, z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tej samej jakości. Dający pożyczkę to mutui dans, a przyjmujący pożyczkę to mutui accipiens. Pożyczka należała do kontraktów realnych, a więc zobowiązanie powstawało dopiero przez wręczenie przedmiotu pożyczki. Wręczenia przedmiotu pożyczki i jego zwrotu dokonywano nieformalnie przez tradycję. Na przyjmującego przechodziła własność. Z kontraktu pożyczki powstawało zobowiązanie jednostronnie zobowiązujące. Dłużnik nie mógł dochodzić odszkodowania nawet jeśli rzeczy pożyczone okazały się wadliwe i wyrządziły mu szkodę. Zobowiąwiązanie z tytułu pożyczki było ocenione wg ścisłego prawa. Można było domagać się jedynie zwrotu pożyczonej sumy. O odsetki trzeba było umawiać się osobno. Strony zazwyczaj umawiały się o termin zwrotu pożyczki. Przy umowie bezterminowej wierzyciel po prostu wzywał dłużnika do zwrotu. Ochrona procesowa: wierzyciel, miał do dyspozycji conditio, osobną do dochodzenia należności pieniężnych, osobną do innych rzeczy zamiennych, osobną do dochodzenia odsetek. Ochronę odebrano wierzycielom udzielającym pożyczek synom alieni iuris. Pożyczka uznana przez ojca, albo przez syna po odejściu do samodzielności uzyskiwała normalną ochronę. Pożyczka morska - przeznaczona na zakup towarów i wyposażenia statków. Przy pożyczce morskiej znaczną część ryzyka brał na siebie wierzyciel. Jego prawo do zwrotu gasło, jeśli statek zginął z przyczyn niezawinionych przez żeglarzy. Przy stratach częściowych - też miał swój udział w tych stratach. Wierzyciele dla ochrony swych interesów wyznaczali żeglarzom trasy i terminy przejazdu, a na towarach i statkach zastrzegali dla siebie prawo zastawu

Question 42

Użyczenie (commodatum)

Answer 42

Użyczenie - bezpłatne korzystanie z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, w każdym razie bez prawa do pobierania pożytków. Użyczenie było kontraktem realnym, dwustronnie zobowiązującym, ocenianym wg wymogów dobrej wiary. Przedmiotem użyczenia były rzeczy nieużywane, najczęściej nieruchomości. Rzeczy zużywalne wchodziły tylko wówczas w rachubę, jeżeli miały służyć na pokaz, np monety u bankiera. Oddający w użyczenie to komoda na, a przyjmujący to komodatariusz. Komodant pozostawał nadal posiadaczem rzeczy, nie miał korzyści z kontraktu, więc odpowiadał wobec komodatariusza tylko za dolus i za culpa. Komodatariusz uzyskiwał tylko dzierżenie, miał strzec rzeczy użyczonej z największą starannością - odpowiadał więc za wszystkie stopnie winy. W razie używania rzeczy niezgodnie z umową odpowiadał za “kradzież używania”. Sam ponosił zwyczajne koszty utrzymania rzeczy. Ochrona procesowa - komodant dochodził zwrotu rzeczy użyczonej za pomocą actio commodati. Komandytariusz natomiast miał do dyspozycji contrarium commodati iudicum. Ponadto mógł zatrzymać rzecz do czasu zwrotu swoich należności z kontraktu (prawo retencji).

Question 43

Przechowanie (depositum)

Answer 43

Depositum był kontraktem realnym, dwustronnie zobowiązującym niezupełnym, bonae fidei. Jego treścią był obowiązek bezpłatnego przechowania cudzej rzeczy ruchomej z obowiązkiem zwrotu na każde wezwanie. Składający rzecz na przechowanie to deponent, a przechowawca - depozytariusz. Deponent: - nie musiał być właścicielem rzeczy - pozostawał nadal jej posiadaczem (ewentualnie właścicielem) - mógł żądać wydania zdeponowanej rzeczy w każdej chwili - odpowiadał za omnis culpa (miał korzyść z kontraktu) Depozytariusz: - był tylko dzierżycielem rzeczy zdeponowanej - nie miał korzyści z kontraktu (odpowiadał za dolus i culpa lata) - nie mógł korzystać z rzeczy, a także nie mógł pobierać z niej pożytków - odpowiadał z furtum rei (kradzież rzeczy) oraz furtum usus (bezprawne używanie) Ochrona procesowa: deponent mógł dochodzić zwrotu rzeczy lub jej wartości wraz z pożytkami za pomocą actio depositi directa. Skutkiem ubocznym dla depozytariusza była infamia. Depozytariusz dochodził swoich należności z tytułu ewentualnych wydatków za pomocą contrarium depositi iudicium (a. Depositi contrarium)

Question 44

Szczególnymi rodzajami depozytu był:

Answer 44

- depozyt konieczny (depositum necessarium) - dochodził do skutku w wyjątkowych okolicznościach np pożar. Nieuczciwy przechowawca odpowiadał na podwójną wartość przechowanego przedmiotu (in duplum) - depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) - tutaj przedmiotem przechowania były rzezy zamienne np pieniądze. Depozytariusz mógł ich używać, miał obowiązek zwrotu takiej samej ilości takich samych rzeczy - depozyt sekwestrowy (depositum sequestre) - dotyczył rzeczy spornej, którą na czas trwania sporu składano w ręce osobnego przechowawcy

Question 45

Kontrakt zastawniczy (pignus)

Answer 45

Pignus - był to kontrakt, w którym zastawca wydawał zastawnikowi jakąś rzecz w posiadanie na zabezpieczenie istniejącego długu, a zastawnik zobowiązywał się zwrócić tą rzecz w razie spłaty długu lub też wydać zastawcy nadwyżkę ponad ten dług, uzyskaną ze sprzedaży rzeczy zastawionej. Pignus należał do kontraktów realnych, dwustronnie zobowiązujących niezupełnych, bonae fidei. Zastawca jak i zastawnik odpowiadali równo za dolus i omnis culpa. Przez zawarcie kontraktu następował splot stosunków prawnych, gdzie: - pomie9dzy dłużnikiem będącym zastawcą a wierzycielem będącym zastawnikiem zawiązywał się pierwotny węzeł obligacyjny, który miał być zabezpieczony przez zastaw - dla zabezpieczenia tego węzła obligacyjnego zastawca wydaje rzecz będącą przedmiotem zastawu do rąk zastawnika; zawiązuje się w tym momencie drugi węzeł obligacyjny, w których dłuz3nik i wierzyciel występują w rolach odwróconych w stosunku do poprzedniego węzła - może powstać trzeci węzeł obligacyjny, znów z odwróconymi rolami, np w przypadku ewentualnego roszczenia o zwrot nakładów na rzecz zastawioną. Zastawca: - otrzymywał kredyt - obowiązany był zwrócić zastawnikowi ewentualne nakłady i wydatki poczynione w celowy sposób na rzecz zastawu i do wyrównania wyrządzonych szkód Zastawnik: - otrzymywał zabezpieczenie udzielonego kredytu - musiał się opiekować rzeczą zastawioną z całą starannością - nie mógł używać samowolnie rzeczy zastawionej - nie mógł pobierać pożytków (wyjątek stanowi zastaw antychretyczny) - zobowiązany był zwrócić rzecz lub nadwyżkę ze sprzedaży (superfluum, hyperocha) Ochrona procesowa: zastawcy do zwrotu rzeczy zastawionej lub nadwyżki osiągniętej z jej sprzedaży służyła actio pigneraticia directa. Zastawnik miał do dyspozycji a. Pigneraticia contraria oraz prawo retencji (retentio)

Question 46

Istota i rodzaje kontraktów werbalnych

Answer 46

Kontrakty werbalne - zawierane verbis, wymagały wypowiedzenia określonych słów pomiędzy osobami równocześnie obecnymi. Ten decydujący o powstaniu zobowiązania moment był uprzednio przygotowany przez porozumienie. Do tej grupy należały: Stipulatio - ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi pomie9dzy wierzycielem, a dłużnikiem, przy użyciu ściśle określonych słów. W tym akcie istnieli: przyjmujący przyrzeczenie stipulator oraz składający je promissor. Stypulacja mogła przyjąć formę: - ustną - pomiędzy osobami obecnymi równocześnie, dochodziła do skutku poprzez wymianę pytań i odpowiedzi. Musiano użyć ściśle określonego słowa. Decydujące słowo musiało być powtórzone tak w pytaniu jak i w odpowiedzi - pisemną - pojawia się w okresie republiki, początkowo dla celów dowodowych. W okresie po klasycznym wypiera stypulację ustną i zbliża się do kontraktów literalnych Dotis dictio (przyrzeczenie posagu) - kontrakt służący do formalnego ustanowienia posagu, dokonywany przeze zawarciem małżeństwa lub podczas jego zawierania. Do powstania zobowiązania wystarczyło jednostronne os4wiadczenie przyrzeczenia posagu. Iusiurandum liberti - było przyrzeczeniem wyzwalanego niewolnika, składanym pod przysięgą, do pełnienia określonych usług na rzecz patrona. Przyrzeczenie to było składane dwa razy: przed wyzwoleniem w formie sakralnej, oraz po wyzwoleniu tak, aby można było prawnie domagać się przyrzeczonych usług. Kontrakty werbalne miały w prawie rzymskim ogromne znaczenie. Służyły do osiągnięcia bardzo różnych celów. Początki kontraktów werbalnych wywodzą się z archaicznego aktu dokonywanego w prawie rzymskim przez wymianę pytań i odpowiedzi

Question 47

Stypulacja

Answer 47

Stipulatio - ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpos4redniej wymiany pytania i odpowiedzi pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, przy użyciu ściśle określonych słów. Przyjmujący przyrzeczenie to stipulator, składający przyrzeczenie - promissor. Pomiędzy tymi osobami zawiązywał się osobisty węzeł obligacyjny, musiało tez istnieć porozumienie (consensus). Obowiązywała zasada, że: “nikt nie może przyjmować przyrzeczenia stypulacyjnego dla drugiego”. Stypulacji nie mogły zawierać osoby pozbawione mowy i słuchu. Składane oświadczenie woli nie mogły być przerwane żadną inną czynnością. W prawie rzymskim istniały dwie formy stypulacji: - stypulacja ustna - dochodziła do skutku tylko pomiędzy osobami równocześnie obecnymi, przez bezpośrednią wymianę ustnego pytania i odpowiedzi. Nie była tu potrzebna ani obecność świadków, ani sporządzenie jakiejkolwiek dokumentacji. Najstarszą formą stypulacji było sponsio (dostępna tylko dla obywateli rzymskich) - dari spondes? Spondeo - stypulacja poświadczona na piśmie - pod koniec republiki pojawiła się praktyka potwierdzania stypulacji na piśmie w celach dowodowych, a w okresie po klasycznym decydujące znaczenie przypisywano dokumentowi. Treścią oświadczenia było zazwyczaj przyrzeczenie zapłacenia określonej sumy pieniędzy. W dalszym okresie obowiązek dłużnika mógł także polegać na dostarczeniu określonej rzeczy innego rodzaju, poza pieniędzmi, a nawet na działaniu lub zaniechaniu (facere, non facere). Ochrona procesowa: ponieważ stypulacja była zobowiązaniem jednostronnie zobowiązującym, to powództwa przysługiwały tylko wierzycielowi. Określonej sumy pieniężnej dochodziło się za pomocą condictio (albo actio) certae creditae pecuniae, określonej rzeczy innego rodzaju - condictio (actio) certae rei, do innych służyło actio ex stipulatu. Były to powództwa “ścisłego prawa”. Istniała możliwość mnożenia osób po stronie wierzyciela jak i po stronie dłużnika. Po stronie dłużnika było to współdłużnicy solidarni, adpromissor jako poręczyciel za jego długi. Po stronie wierzyciela byli to pełnoprawni Współwierzyciele

Question 48

Kontrakty literalne

Answer 48

Kontrakty literalne - to zobowiązania dochodzące do skutku przy użyciu pism - w postaci formalnego wpisu do księgi rachunkowej lub skryptu dłużnego. Wpisy do ksiąg rachunkowych: rzymianie prowadzili u siebie domowe księgi rachunkowe, w których notowali wpływy i wydatki. Dokonywane wpisy miały dwojaki charakter prawny: 1. Wpisy prowadzące do powstania nowych zobowiązań - były to zobowiązania formalnie nowe - wpisy te stanowiły tylko przeksięgowanie zobowiązania już istniejącego, a jeszcze nie zrealizowanego: - transcriptio a re in personam (przepisanie z przedmiotu na osobę) dokonywała się między wierzycielem a dłużnikiem, za obopólnym porozumieniem. Wierzyciel, któremu się należało świadczenie, wpisywał w swojej księdze - po stronie wydatków fikcyjną wypłatę dłużnikowi (expensilatio), przetwarzjąc w ten sposób dotychczasową należność w piniężny dług literalny - transcriptio a persona in personam (przepisanie z osoby na osobę) miało na celu zmianę osoby dłużnika, dokonywało się pomiędzy wierzycielem, dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wszystkich. Dotychczasowy dłużnik podstawiał w swoje miejsce drugiego i tego drugiego wierzyciel obciążał, wpisując na jego nazwisko fikcyjną wypłatę 2. Wpisy potwierdzające zobowiązania już istniejące - po stronie wydatków notowano udzielone istotnie pożyczki

Question 49

Skrypty dłużne (Kontrakty literalne)

Answer 49

Peregryni mieli swój własny rodzaj zobowiązania literalnego. Polegał on na tym, że dłużnik wystawiał akt pisemny zwany chirographum lub syngrapha, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu. Chirographum wystawiał dłużnik w jednym egzemplarzu, syngraphae sygnował obie strony i każda otrzymywała egzemplarz

Question 50

Kontrakty konsensualne

Answer 50

Dochodziły do skutku consensu, a więc przez porozumienie stron objawione na zewnątrz, bez jakichkolwiek dalszych wymogów. Nie trzeba tu było ani słów, ani pisma ani przesunięcia rzeczowego. Zawarcie kontraktu możliwe było również pomiędzy nieobecnymi, np listownie, czy przez posłańca. Były to jednak operacje najczęstsze, o podstawowym znaczeniu dla gospodarki. Były to zobowiązania dobrej wiary. Rzymskie prawo cywilne znało tylko cztery kontrakty konsensualne: sprzedaż, najem, spółka i zlecenie. Rozszerzenie klasycznego systemu kontraktowego stanowiły kontrakty nienazwane, pacta, darowizny

Question 51

Emptio- venditio (Pojęcie i rodzaje kontraktów konsensualnych)

Answer 51

Kupno - sprzedaż - kontrakt, w którym sprzedawca zobowiązywał się dostarczyć kupującemu umówioną rzecz, a kupujący zobowiązywał się zapłacić za nią ustaloną cenę. Przedmiotem sprzedaży mogły być wszelkie rzeczy dopuszczone do obrotu: ruchome i nieruchome, materialne i niematerialne

Question 52

Locatio (Pojęcie i rodzaje kontraktów konsensualnych)

Answer 52

Najem - prawna forma odpłatnego korzystania z cudzych rzeczy i usług. Przy najmie rzeczy następowało tymczasowe przesunięcie, bez zmiany własnści i posiadania. Wyróżniono trzy typowe zastosowania najmu: najem rzeczy, najem pracy oraz najem z dzieła

Question 53

Societas (Pojęcie i rodzaje kontraktów konsensualnych)

Answer 53

Spòłka - związek dwóch lub więcej wspólników, którzy zobowiązrywali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów, z reguł zarobkowych, przy użyciu połączonych środków personalnych i rzeczowych

Question 54

Mandatum (Pojęcie i rodzaje kontraktów konsensualnych)

Answer 54

Zlecenie - przyjmujący zlecenie zobowiązywał się wobec dającego zlecenie do bezpłatnego wykonania określonych czynności

Question 55

Kupno - sprzedaż (emptio-venditio)

Answer 55

Emptio-venditio - kontrakt konsensualny, w którym sprzedawca (venditor) zobowiązywał się dostarczać kupującemu umówoną rzecz (merx - towar), a kupujący (emptor) zobowiązywał się zapłacić za nią ustaloną cenę (pretium). Kontrakt dochodził do skutku przez osiągnięcie porozumienia co do ceny i co do rzeczy sprzedawanej. Strony mogły się porozumieć w jakikolwiek sposób. W ten sposób powstawało zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne, bonae fidei. Istotnymi elementami w emptio venditio były towar i cena. Przedmiotem sprzedaży mogły być wszelkie rzeczy dopuszczone do obrotu: ruchome i nieruchome, materialne i niematerialne, również jeszcze nieistneijące. Cena musiała być oznaczona ściśle w “pieniądzach liczonych”, musiała przedstwiać realną wartość rynkową sprzedawanej rzeczy. Kupujący mógł wręczyć sprzedawcy zadatek (area). Z chwilą zawarcia, albo rozwiązania kontraktu zadatek podlegał zwrotowi albo zaliczeniu na poczet ceny. W prawie justyniańskim sprzedawca zatrzymywał zadatek, jeżeli kupujący odstąpił od umowy, a jeśli od umowy odstąpił sprzedawca, musiał zwrócić zadatek i jego równowartość. Węzeł obligacyjny rozwiązywał się przez wykonanie kontraktu po obydwu stronach. W kontrakcie tym obie strony bły dłużnikami, ich s4wiafczenia były równoważne, i powinny być wykonane równocześnie. Obowiązkiem sprzedającego było przeniesienie na kupującego posiadania spokojnego, nie zakłóconego z zewnątrz. Obowiązkiem kupującego było zapłacenie ceny. Ochrona procesowa: sprzedawca miał do dyspozycji actio venditi,a kupujący - actio empti. Do kontraktu emptio venditio można było dodać także pacta adiecta. Jeżeli dodano je przy zawarciu emptio venditio, stawały sie9 integralną częścią i podlegały chronie. Były to: - in diem addictio - zastrzeżenie lepszej oferty - lex commisoria - jeśli zapłata ceny lub reszty ceny nie doszła do skutku w określonym terminie - kontrakt nie dochodził do skutku, a cząstkowa zapłata przypadała sprzedawcy - pactum dispicentiae - sprzedaż na próbę. Kupujący zastrzegał sobie, że do ustalonego terminu będzie mógł odstąpić od kontraktu, jeżeli rzecz mu się nie spodobała

Question 56

Wymogi co do towaru i ceny przy spzedaży

Answer 56

Towarem mogła być rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego, zarówno materialna - res corporalis, jak i niematerialna - res incorporalis. Kupno dotyczyć mogło również rzeczy nieistniejącej: - spodziewanej (emptio rei speratae), np kupno plonów z określonego gruntu. Takie kupno miało jednak charakter warunkowy - nie było ono skuteczne wtedy, gdy spodziewana rzecz nie powstała bez winy dłużnika. - szansy majątkowej “nadziei” (emptio spei). Towarem była sama szansa istniejąca w momencie zawarcia kontraktu, np wynik połowu ryb jeszcze przed połowem - rybakowi należała się zapłata, niezależnie od wyniku połowu Towarem mogły być także rzeczy cudze. Do chwili wykonania umowy sprzedaży sprzedawca mógł zalegalizować ten krok przez nabycie rzeczy u właściciela. W przeciwnym wypadku narażał się na odpowiedzialność u kontrahenta. Nie można było natomiast dokonać kupna rzeczy własnej, nawet nieświadomie. Cena (pretium) - musiał być ściśle oznaczona (certa) i wyrażona w kwocie pieniężnej. Prokulianie uważali, że cena powinna być oznaczona w “pieniądzach liczonych”, a nie “ważonych”. Cena powinna być rzeczywista, czyli przedstawiać realną wartość ekonomiczną. Transakcje zawierane za symboliczną zapłatą nie stanpwiły kontraktu kupna-sprzedaży. Nie było pojęcia i wymogu ceny słusznej (pretium iustum). Strony mogły wzajemnie się podchodzić co do ceny - mogły się targować. Niedopuszczalny był tylko dolus. Cesarz dioklecjan wprowadził szczegółową taryfikację cen maksymalnych na ważniejsze usługi i towary. Od Justyniana, ten kto poniósł nadmierny uszczerbek (leasio enormis), czyli sprzedał nieruchomość za cenę niższą od jej 1/2 rzeczywistej wartości, mógł żądać dopłaty do pełnej wartości albo rozwiązać umowę za zwrotem wzajemnych świadczeń

Question 57

Odpowiedzialność za wady towaru

Answer 57

Rękojmia za wady prawne - mogło się okazać, że venditor sprzedał i wydał rzecz cudzą, albo, że na jego własnej sprzedanej rzeczy ciążyło ograniczone prawo rzeczowe. Za taką wadę sprzedawca ponosił odpowiedzialność zwaną rękojmią. Ewikacja - osoba trzecia, nie uczestnicząca w sprzedaży, z racji swojego prawa rzeczowego odebrała nabywcy rzecz obciążoną wadą prawną. Nabywaca ponosił w ten sposób podwójną stratę i mógł dochodzić podwójnego odszkodowania do sprzedawcy: - przy kupnie mancypacyjnym - za pomocą actio auctoritatis - przy kupnie konsensualnym - za pomocą stipulatio duplae. Z czasem odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu emptio-venditio, wystarczyło zastosować actio empti. Kupujący miał wtedy do wyboru: stipulatio duplae albo dochodzenie odszkodowania indywidualnego wymierzane w procesie. Rękojmia za wady fizyczne: przy rzeczach oznaczonych gatunkowo dostawę wadliwego towaru uważano za nie wykonanie umowy i dochodzono z tego tytułu odszkodowania. Problem rękojmi za wady fizyczne dotyczył tylko rzeczy indywidualnie oznaczonych, i obejmował: - wady ukryte, które nie były dostrzegalne dla kupującego - wady jawne, które można było zauważyć. Za wady jawne sprzedawca nie odpowiadał. Ius civile ztrzymało się na odpowiedzialności zawinionej - jeśli sprzedawca wiedział o wadach, ale je zataił, lub gdy zapewniał o zaletach, kto2rych rzecz nie miała. Służyła temu actio empti. Wg edylów kurulnych sprzedawca winien znać rzecz sprzedawaną a jej wady ujawnić kupującemu np choroby, charakter rzeczy. Jeśli ich nie ujawnił, odpowiadał za nie bez względu na to, czy o nich wiedział, czy nie. Nabywca w związku z tym miał do dyspozycji: - actio redhibitoria - skuteczna w ciągu 6-ciu miesięcy, nabywca odzyskiwał zapłaconą cenę za zwrotem rzeczy - actio quanti minoris - skuteczna w ciągu roku, nabywca mógł żądać obniżenia ceny do rzeczywistej wartości nabytku. Justynian rozciągnął zasady tej odpoiedzialności sprzedaż rzeczy wszelkiego rodzaju

Question 58

Najem rzeczy (locatio- conductio rei)

Answer 58

Locatio-conductio - najem - był prawną formą odpłatnego korzystania z cudzych rzeczy i usług. Był to kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący zupełny. Obydwie strony (lokator - wynajmujący i conductor - najemca) osiągały korzyści i odpowiadały za omnis culpa. Należności ustalane były w pieniądzach, zapłata musiała być realna, ustalały ją same strony. Przy najmie trwającym dłużej czynsz ustalano i pobierano sukcesywnie, np rocznie. Locatio conductio rei - najem rzeczy - wynajmujący (locator) zobowiązywał się wydać najemcy określoną rzecz do czasowego używania, ewentualnie z prawem pobierania pożytków, a najemca zobowiązywał się do płacenia umówionego czynszu. W najem oddawano rzeczy materialne, ruchomości i nieruchomości (np niewolnika, narzędzia, grunty). Były to rzeczy niezużywane. Zakres korzystania z rzeczy wyznaczały ich naturalne właściwości. Jedne można było oddać tylko do używania (dzisiejszy najem), inne do używania i pobierania pożytków (dzisiejsza dzierżawa). Czynsz należał się również za czas, w którym condoctor mógł korzystać z rzeczy, ale nie robił tego z własnej winy. Umowa terminowa obowiązywała obie strony i nie mogła być bez ważnych przyczyn zerwana. Jeżeli conductor nie zapłacił dwóch kolejnych czynsów - dopuszczalne było jednostronne zerwanie umowy. Jeśli termin rozwiązania umów upl1ynął, strony nie wycofały się - kontrakt przedłużał się milcząco. Jeśli nie określono terminu - obie strony mogły kontrakt zerwać w każdej chwili. Najem rozwiązywał się z chwilą zniszczenia przedmiotu. Locator: miał obowiązek wydać rzecz do używania lub używania z pobieraniem pożytków, utrzymywać ją w stanie zdatnym do spełnienia tego celu przez cały czas trwania kontraktu. Ponosił ryzyko utraty lub uszkodzenia rzeczy z powodu siły wyższej (chyba, że inaczej ustalono w kontrakcie). Zobowiązany był również do zwrotu nakładów poczynionych na rzeczy, odpowiadał wtedy za wady fizyczne i prawne rzeczy. Posiadał actio locatio. Conductor: winien używać rzecz zgodnie z jej przeznaczeniem, naprawić spowodowane uszkodzenia i oddać ją po zakończeniu używania. Miał prawo oddać rzecz w podnajem. Posiadał actio conducti za pomocą którego mógł dochodzić odszkodowania wobec nielojalnego kontrahenta

Question 59

Najem usług (locatio-conductio operarum)

Answer 59

Locatio conduction operarum - najem usług (pracy) - najemnik (locator) zobowiązywał się do wykonania dla pracodawcy (conductor) określonych prac (operae), a pracodawca zobowiązywał się do zapłacenia umówionego wynagrodzenia (pensio). Najem pracy miał w Rzymie bardzo wąskie zastosowanie, przyczyną tego było rozwinięte na dużą skalę niewolnictwo. Pracowni zobowiązany był wykonać pracę osobiście w określonym czasie, według życzenia pracodawcy. Pracodawca zobowiązany był do uiszczenia wynagrodzenia po wykonaniu pracy, również za czas pracy, w którym pracownik był gotowy do pracy, ale nie mógł jej wykonać z przyczyn od niego niezależnych (np oczekiwanie na dobrą pogodę). Wynagrodzenie nie przysługiwało wówczas, gdy przerwa w pracy była niezależna od pracodawcy (np choroba pracownika). Jeżeli najmowano obcych niewolników do pracy, mamy do czynienia z najmem rzeczy, i wtedy taki kontrakt zawierany jest między właścicielami. Jeśli najmujemy swojego niewolnika nie potrzeba kontraktu. Niemałe znaczenie miały również usługi wyzwoleńców, świadczone w ramach patronatu, a także eksploatacji pracy wolnych członków rodziny, podlegl1ych władzy zwierzchnika familijnego. Ogólnie rzymianie mieli do pracy stosunek pogardliwy. Uważali ją za zajęcie godne niewolników. Usługi intelektualne świadczono bezpłatnie w ramach kontraktu zlecenia

Question 60

Najem dzieła (locatio-conductio operis)

Answer 60

Locatio conductio operis - najem dzieła - wykonawca (conductor) zobowiązał się wykonać dla zamawiającego (locator) określone dzieło (opus), a zamawiający zobowiązany był do zapłacenia mu umówionego wynagrodzenia. Była to forma korzystania z cudzej pracy, ale chodziło tutaj nie o ilość pracy, lecz o jej efekt końcowy np budowa domu, czyszczenie i naprawa odzieży czy też wychowanie dziecka. W rachubę wchodziły usługi wyżej kwalifikowanych fachowców, rzemieślników. Zamawiający składał u wykonawcy materiał lub osobę “do obróbki”. Wykonawca musiał reprezentować odpowiedni poziom kwalifikacji, przy czym osobiste wykonanie dzieła nie było wymagane (chyba, że się tak umówiono). Wykonawca był obarczony custodią. Wykonawca ponosił wszystkie rodzaje winy, a do powstania odpowiedzialności wystarczyła nawet nieumiejętność. Wykonawca odpowiadał również za sowich pomocników i podwykonawców oraz za przypadkową utratę powierzonego materiału (custodia). Zapłata należała się dopiero po wykonani, oddaniu i przyjęciu dzieła. Jako najem dzieła traktowano rówież umowę o transport morski. Transport morski był niebezpiecznym zajęciem. W sytyuacjach krytycznych następował często zrzut ładunków lub ich części do morza. Wg prawa rodyjskiego, w oparciu o zasadę podziału ryzyka przy zrzucie, powstałe straty wskutek zrzutu należało rozdzielić proporcjonalnie pomiędzy właścicieli ładunków i przewoźnika. Poszukiwani właściciele ładunków dochodzili swych strat za pomocą actio locati od przewoźnika

Question 61

Spółka (societas)

Answer 61

Societas - związek dwóch lub więcej wspólników (socii), którzy zobowiązywali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów przy użyciu połączonych środków personalnych i rzeczowych. Było to zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące zupełne. Porozumienie w sprawie musiało określać wspólne cele i środki do ich realizacji. Cele spółki musiały być godziwe i dopuszczalne, z reguły ograniczal1y się do prowadzenia działalności zarobkowej. Societa omnium boronum - wspólnik przystępował do spółki z całym swoim majątkiem, również przyszłym, w celu prowadzenie długotrwałej działalności zarobkowej. Udziały wspólników były wyraźnie oznaczone, na zewnątrz występowali we własnym imieniu. Societas unius negoti - wspólnik przystępował do spółki z częścią majątku, tylko do realizacji określonych celów, nawet tylko jednej transakcji (societas unius rei). Spółki zawiązywały się na zasadzie wzajemnego zaufania. Rozwiązanie następowało przez: wycofanie się, śmierć, capitis deminutio, bankructwo któregoś wspólnika. Odpadnięcie wspólnika oznaczało, iż pozostali musieli spółkę rozwiązać. Justynian umożliwił dalsze kontynuowanie spółki na wypadek śmierci, jeśli wcześniej zastrzeżono taką możliwość. Obowiązkiem wspólnika było wniesienie wkładu (majątkowego, wkładu pracy), który stawał się majątkiem każdego ze wspólników proporcjonalnie do wkładów, chyba że ustalili inne zasady. Nie dopuszczalna była tzw lwia spółka. Każdy ze wspólników mógł prowadzić sprawy spółki na podstawie kontraktu spółki. Spółka nie miała osobowości prawnej - powstawały prawa i obowiązki wspólników. To co wspólnik nabywa, nabywa dla spółki. Przy podejmowaniu działań wspólnicy powinni dokonywać takiej staranności, jak przy własnych sprawach (ponosili to odpowiedzialność culpa levis in concreto) Dopóki spółka istniała, ochrona procesowa nie była konieczna. Interwencja była potrzebna wtedy, gdy nie było nadziei na utrzymanie spółki. Każdemu wspólnikowi przysługiwało powództwo przeciw pozostałym o rozliczenie ze spraw spółki. Zasądzenie pociągało tu skutek infamii. Natomiast powództwo o zniesienie wspólnego majątku, nie pociągało za sobą infamii

Question 62

Zlecenie (mandatum)

Answer 62

Mandatum - zlecenie - przyjmujący zlecenie (mandatariusz) zobowiązywał się wobec dającego zlecenie (mandat) do bezpłatnego wykonania określonych czynności. Mandat był kontraktem bezpłatnym. Mandatariusz nie mógł żądać zapłaty, ale mandat mógł dać wynagrodzenie, które sam zaoferował z wdzięczności za wykonaną czynność. Był to kontrakt konsensualny, dwustronnie zobowiązujący niezupełny, stanowił prawną formę korzystania z usług innych osób wolnych. W rachubę wchodziły usługi rozmaitego rodzaju: czynności prawne i faktyczne; ciągłe i jednorazowe; prace umysłowe i fizyczne. Czynności te musiały być jasno określone, nie mogły być sprzeczne z prawem ani dobrymi obyczajami. Czynność zlecana przez mandata leżała w interesie jego albo osoby trzeciej. Jeżeli leżała tylko w interesie mandatariusza, była to rada i nie rodziła skutków prawnych. Formalne zawiązanie następowało przez porozumienie co do czynności objętych mandatem. Prawidłowe rozwiązanie dokonywało się przez wykonanie zlecenia. Mandat gasł również przez śmierć jednej ze stron. Strony mogły się wycofać przed przystąpieniem do wykonania mandatu. Jeśli mandatariusz wykonywał zlecone czynnos4ci nie wiedząc o śmierci mandanta, rozliczał się ze spadkobiercami dającego zlecenie. Do obowiązków mandatariusza należało dokładne wykonanie mandatu. Mandant zobowiązany był zwolnić mandatariusza z przyje9tych przez niego zobowiązań wobec osób postronnych oraz zwrócić mu poniesione wydatki przy wykonywaniu zlecenia. Mandatariusz mógł posłużyć się osobą trzecią, musiał jednak ściśle trzymać się granic określonych w treści mandatu. Ochrona procesowa: mandant miał do dyspozycji actio mandati, której ubocznym skutkiem była infamia. Mandatariusz mógł skorzystać z contrarium mandati iudicium. Szczególne zastosowanie mandatu - zlecenie kredytowe - mandatum qualificatum- mandant zlecał mandatariuszowi, żeby udzielił kredytu osobie trzeciej. Mandatariusz otrzymywał podwójne zabezpieczenie: ze strony otrzymującego pożyczkę oraz ze strony mandata

Question 63

Kontrakty nienazwane

Answer 63

Contractus innominati - kontrakty nienazwane - dochodziły do skutku podobnie jak kontrakty realne: nie wystarczyło samo porozumienie, ale jedna ze stron musiała spełnić swoje świadczenie. W tym momencie zawiązywał się dopiero węzeł obligacyjny i powstawała podstawa do żądania, ażeby i druga strona wypełniła swój obowiązek. Świadczenia stron mogły poleać albo na dare, albo na face re. Była to więc wymiana rzeczy lub usług. Istniały cztery kombinacje co do przedmiotu świadczenia: - do ut des (“daję ażebyś dał”) - przeniesienie własności jednej rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy, czyli zamiana - do ut facias (“daję, ażebyś uczynił”) - przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie wykonania usług, np namalowania obrazu - facio ut des (“czynię, ażebyś dał”) - wykonanie usług w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności rzeczy - facio ut facias (“czynię, ażebyś uczynił”) - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie innej usługi. Niektóre z tych kontraktów, mimo iż miały swą nazwę, zaliczano do nienazwanych, ponieważ nie mieściły się w treści żadnego z typowych kontraktów prawa klasycznego i nie posiadały ochrony procesowej: - kontrakt estymoryjny (aestimatum) - jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, odbiorca zaś zobowiązywał się zapłacić sumę wynikającą z oszacowania labo zwrócić samą rzecz - zamiana (permutatio rerum) - dwie strony wymieniały bezpośrednio jedną rzecz na inną rzecz - ugoda (transactio) - jedna strona rezygnowała z wątpliwego uprawnienia lub z prowadzenia niepewnego procesu w zamian za przyrzeczenie ustępstwa z drugiej strony (facio ut facias) W prawie klasycznym umowy nienazwane zysk1ły u pretora actio in factum, za pomocą której można było się domagać wyrównania szkody powstałej w wyniku niewykonania wzajemnego świadczenia. W okresie po klasycznym utworzono actio praescriptis verbis. Miała ona na celu wymuszenie spełnienia świadczenia przyrzeczonego

Question 64

Kontrakt estymatoryjny

Answer 64

Aestimatium - kontrakt estymatoryjny - jedna strona oddawała drugiej stronie do sprzedaży rzecz oszacowaną, przy czym odbiorca zobowiązywał się bądź zapłacić tę oszacowaną sumę, bądź zwrócić samą rzecz. Na takich warunkach np hurtownicy oddawali detalistom towary do dalszej sprzedaży, ci zaś zarabiali na nadwyżkach ponad oszacowaną wartość. Detaliści ponosili jednak ryzyko związane z przypadkową utratą lub zniszczeniem rzeczy. W tej umowie występowały po części elementy wszystkich kontraktów konsensualnych, ale w żadnym z nich aestimatium nie mieściło się bez reszty. Dlatego też kontrakt ten należy do grupy kontraktów nienazwanych. Aestimatium chronione było ogólną actio praecsriptis verbis, która miała na celu wymuszenie spełnienia świadczenia przyrzeczonego. W przypadku gdy nastąpiła sprzedaż i zapłata ceny - aestimatium mieściło się w schemacie facio ut des (czynię, ażebyś dał). Jeśli odbiorca zwrócił rzecz - w schemacie facio ut facias (czynię, ażebyś czynił)

Question 65

Pacta i ich rodzaje

Answer 65

Pacta - były to umowy nieformalne, nie będące kontraktami. Dochodziły do skutku przez osiągnięcie prostego porozumienia (solo consensu). Pacta byl1y początkowo pozbawione ochrony procesowej (stąd nazwa pacta nuda - umowy “nagie”). Na ich podstawie nie można było wnieść powództwa (actio). Zasadę tę wyraża premia - z gol1ego pactum pomiędzy obywatelami rzymskimi nie powstaje powództwo. Pa tum nie rodzil1o żadnego nowego stosunku prawnego lecz jedynie modyfikowało już istniejący. Nie dawal1y podstawy do wniesienia skargi przez powoda, ale dawały podstawę do obrony pozwanego w procesie (powodowały powstanie ekscepcji, czy li zarzutu procesowego). Była to tzw ochrona defensywna. Z czasem niektóre pacta, z racji potrzeb obrotu prawno-ekonomicznego zostały wyposażone w zaskarz3alność (ochrona ofensywna) na podstawie samego tylko porozumienia stron. Niektóre z nich ochronę uzyskały na gruncie prawa cywilnego, inne - pretorskiego, czy też a podstawie konstytucji cesarskich. W nauce otrzymały nazwę pacta vestita (umowy odziane)

Question 66

Pacta vestitia dzieli się na trzy grupy:

Answer 66

- pacta adiecta - zaskarżalne na podstawie prawa cywilnego - stanowiły klauzule dołączone do kontraktów dobrej wiary przede wszystkim celem zwiększenia lub zmniejszenia odpowiedzialności dłużnika, która wynikała z kontraktu głównego (np klauzule dodatkowe przy kontrakcie kupna-sprzedaży) - pacta praetoria - zaskarżalne na podstawie prawa pretorskiego - były nieformalnymi umowami, uznanymi przez prawo pretorskie za zaskarżalne źródło zobowiązania. Do takich umów należały m.in przyrzeczenie zapłaty długu, przyjęcie zobowiązania. Ich cechą było to, że sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała tylko jedna strona. Należały do nich: * pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi * constitutum debiti - przyrzeczenie wypełnienia w określonym terminie zobowiązania już istniejącego (własnego lub cudzego) * recepta - zobowiązanie gwarancyjne, przyjmowane tylko przez jednego z uczestników porozumienia - pacta legitima - zaskarżalne na podstawie prawa cesarskiego - np umowa kompromisu, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu rozstrzygnięcie sporu, umowa darowizny

Question 67

Pacta adiecta

Answer 67

Pacta adiecta - umowy dodatkowe nieformalne, dołączone do kontraktów i chronione powództwami z tychże kontraktów. Umowy takie największe znaczenie miały przy kontraktach emptio venditio. Przy ich pomocy modyfikowano też treść innych kontraktów bonae fidei. Powództwa dobrej wiary obejmowal1y umowy dodatkowe tylko wtedy, gdy dodano je natychmiast przy zawarciu kontraktu. W takim przypadku treść pactum mogła zarówno zwiększać jak i zmniejszać zakres obowiązków dłużnika. Jeśli treść pacta zwiększała obowiązki dłużnika, np poprzez dodanie obowiązku płacenia odsetek, powód dochodził swojego rozszerzonego uprawnienia za pomocą zwyczajnego powództwa z kontraktu. Jeśli zmniejszała, np poprzez rozłożenie należności na raty, pozwany bronił się przez exceptio. Pacta dodane do kontraktu w pewnym odstępie od jego zawarcia mogły spowodować jedynie zmniejszenie obowiązków dłużnika. Dłużnik i wtedy mógł bronić się przez exceptio

Question 68

Pacta praetoria

Answer 68

Pacta praetoria - nieformalne umowy, uznane i chronione wg prawa pretorskiego. Umowy te miały treść rozmaitą, ale wspólną cechę: wszystkie sankcjonowały umowy, a których przyrzeczenie składała tylko jedna strona. Należały do nich w szczególności: - pactum w sprawie dobrowolnej przysięgi (iurisiurandum volontarium) - strony, które miały między sobą sprawę mogły uniknąć procesu, jeśli umówiły się na prywatne rozstrzygnięcie sporu poprzez przysięgę - constitutum debiti - przyrzeczenie wyp1ļnienia w określonym terminie zobowiązania już istniejącego (własnego lub cudzego). Przyrzeczenie zapłaty długu własnego - costitutum debiti prioprii sl1użyło do przedl1użania terminów realizacji zobowiązań. Umożliwiało również skracanie terminów płatności, zmianę miejsca świadczenia i nadawanie ochrony procesowej zobowiązaniom niezaskarżanym. Przyrzeczenie zapłaty długu cudzego - constitutum debiti alieni było formą umocnienia zobowiązań. Do dawnego zobowiązania dłużnika, które nadal trwało, dodawano zobowiązanie innej osoby. Wierzyciel w ten sposób otrzymywał podwójne zabezpieczenie, jednak świadczenie należało się tylko raz. - recepta - zobowiązanie gwarancyjne, przyjmowane tylko przez jednego z uczestników porozumienia. * receptum argentarii - gwarancja bankiera tej treści, że cudzy dług, istniejący lub przyszły, zostanie spłacony. Operacja ta dotyczyła zawsze trzech osób, z których jedną był zawsze bankier, drugą klient, a trzecią osoba postronna. W ten sposób klient mógł łatwo uzyskać od osoby postronnej kredyt pieniężny lub towarowy. W razie potrzeby bankier miał sam go spłacić. Klient mógł dochodzić realizacji tego przyrzeczenia za pomocą powództwa actio recepticia. Justynian tę formę uznał za zbyteczną i połączył z constitutum debiti. * receptum naurtarum, cauponum, stabulariorum - przejęcie przez właścicieli gospód stajen i statków zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy, które zostały tam umieszczone przez podróżnych. Miało ono na celu ochronę podróżnych przede bogatymi właścicielam w/w miejsc. Właściciele byli pomawiani o konszachty z przestępcami, i aby zmniejzyć nieufność podróżnych składali zobowiązania gwarancyjne, iż rzeczy klientów pozostaną nietknięte. Później ta praktyka powstawała w momencie, kiedy podróżny pozostawiał rzeczy w danym miejscu. Początkowo odpowiedzialność właścicieli sięgała aż po siłę wyższą, a w klasycznym prawie ograniczono ją do odpowiedzialności z tytułu custodia

Question 69

Pacta legitima

Answer 69

Były to umowy, które uzyskały ochronę procesową w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy (okres dominatu). Formą ochrony była condictio ex lege (powództwo ścisłego prawa). Znane były trzy pacta legitima: - nieformalne przyrzeczenie darowizny (donatio) - była nieformalną umową na podstawie której jedna strona (darczyńca) zobowiązywała się za zgodą drugiej strony (obdarowanego), kosztem swojego majątku, dokonać przysporzenia majątkowego na rzecz obdarowanego. Konieczne jest przyjęcie darowizny przez obdarowanego. Do dziedziny prawa obligacyjnego należało przyrzeczenia darowizny. W prawie klasycznym należało ono do pacta nuda. Aby mu nadać sankcję zaskarżalności trzeba było je ubrać w formę stypulacji lub kontraktu literalnego. Operacją z zakresu prawa obligacyjnego było również zwolnienie dłużnika z długu bez świadczenia z jego strony. Do natychmiastowej darowizny prowadziła mancypacja, in iure cessio i tradycja. Zakazem objęte były darowizny pomiędzy małżonkami. Z początkiem dominatu wprowadzano obowiązek insynuacji (rejestracji) darowizny o większej wartości w aktach publicznych. Zaniedbanie tego obowiązku powodowało nieważność darowizny. Chodziło o podatki. Justyniańskiego wprowadził konkretną kwotę w insynuacji - musiała przekraczać 500 solidów. Wprowadził on ro2wnież odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Darowizna była jednostronnym przesunięciem majątkowym, ale dwustronną czynnością prawną. - kompromis (compromissum) - umowa stron o poddanie ich sporu pod rozstrzygnięcie prywatnego arbitra (arbiter ex compromissio), z pominięciem normalnego trybu ochrony państwowej. Z kompromisem wiąże się też pretorskie receptum arbitri- arbiter, który przyjął obowiązek wydania wyroku, jeśli nie wywiązał się z tego, groziła mu kara pieniężna. W prawie klasycznym taka umowa była niezaskarżana, chyba że strony wzmocniły ją dodatkowymi stypulacjami karnymi. Pełną zaskarżalność kompromis uzyskał w prawie justyniańskim, pod warunkiem, że był wzmocniony przysięgą stron i arbitra, bądź jeśli strony pisemnie udzieliły zgody na wyrok arbitra i nie zaczepiły wyroku w terminie 10 dni. - nieformalne przyrzeczenie posagu (pactum dotale) zaskarżalność tej umowy w 428 wprowadził teodezjusz II i walentynian III

Question 70

Zobowiązania jak gdyby z kontraktów (quasi ex contractu)

Answer 70

Obligationes quasi ex conctractu - zobowiązania jak gdyby z kontraktów - powstawały na skutek pewnych zdarzeń faktycznych (a nie na podstawie jakiejkolwiek umowy), z których wynikały skutki podobne do tych, jakie powstawały przy zawarciu kontraktów. Owe zobowiązania mogły powstawać głównie na skutek: - negotiorum gestio - podjęcie się załatwiania cudzych spraw bez zlecenia - negotiorum gestio zachodziła wówczas, gdy pewna osoba (negotiorum gestów) podejmowała się dobrowolnie prowadzenia spraw w interesie innej osoby (dominus negotii), z reguły nieobecnej lub zmarłej, bez jej wiedzy i bez zlecenia. Działanie gestora ma doprowadzić do pozytywnego celu. Gestor podejmuje działanie, jeżeli rozpoczął czynność musiał ją doprowadzić do koñca - condictio indebiti - bezpodstawnego wzbogacenia się jednej osoby kosztem drugiej. To co znalazło się u drugiej osoby bezpodstawnie można odzyskać. Likwidowano je za pomocą środków procesowych condictiones. Najważniejszym przypadkiem było świadczenie nienależne - solutio indebiti - communio incidens- jest to przypadkowa wspólność majątkowa. Może ona powstać np na mocy przypadku np na skutek wspólnego spadkobrania. Osoby te mogą się nawet nie znać. Taką powstałą wspólność majątkową na mocy testamentu można znieść za pomocą actio familiae eriscunde. Jeżeli taka wspólność powstaje z innej przyczyny niż spadkobranie znosi się ją powództwem actio communi dividundo - tutela - sprawowania opieki - opiekun zarządza majątkiem pupila. Może on dochodzić swoich roszczeń za pomocą actio tutelle contraria, a pupil za pomocą actio tutelle direxcta. Strona ekonomicznie silniejsza ma końcówkę directa, a dłużnik ma końcówkę contraria - legatum - zapis testamentowy - legatariusz ma otrzymać z majątku określoną rzecz. Spadkodawca zobowiązuje dziedzica do wydania legatariuszowi określonej rzeczy, czy przekazania mu określonych praw. Legatariusz mógł dochodzić od dziedzica wydania rzeczy za pomocą actio ex testamento - dziedzic ma obowiązek wydać wskazane w testamencie rzeczy lub prawa, które z woli testatora miały zostać przekazane legatariuszowi

Question 71

Bezpodstawne wzbogacenie

Answer 71

Juryści epoki republikańskiej i klasycznej gl1osili zasadę, że można się domagać od kogoś zwrotu tego, co znalazło się u niego niesłusznej przyczyny. Condictiones były to powództwo ścisłego prawa, nie miały charakteru karnego, nie miały też dawać pełnego odszkodowania. Prowadziły jedynie do zwrotu tego, co jedna osoba otrzymała bezpodstawnie z majątku od drugiej. Warunki ich skuteczności były ściśle określone. Oto niektóre: - condictio indebiti - służyło do zwrotu nienależnego świadczenia (solutio indebiti), przy omyłkowej zapłacie długów nieistniejących. Była ona skuteczna tylko wtedy, jeżeli zostały spełnione następujące wymogi: * nastąpiło przesunięcie majątkowe (datio) w celu umorzenia oznaczonego długu * rzekomy dług w rzeczywistości nie istniał, nawet jako obligatio naturalia (np został już spłacony) * obie strony były błędnie przekonane o istnieniu długu (jeśli przyjmujący wiedział, że świadczenie się nie należy - dopuszczał się kradzieży, jeśli spełniający wiedział - dokonywał darowizny). - condictio Ob rem dati - służyło do dochodzenia zwrotu rzeczy, którą oddano na własność (datio) na podstawie umowy o świadczenie wzajemne, jeżeli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia - condictio Ob turpem causam - służyło do zwrotu świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego (niemoralne przyje9cie świadczenia). Jeśli niemoralne było wręczenie świadczenia - powództwo było nieskuteczne - condictio Ob iniustam causam - służyło do zwrotu świadczenia niesłusznego np dokonanego w wyniku czynności przez prawo zakazanej, ale mimo to w pełni skutecznej (np lichwiarskie odsetki) - condictio sine causa - żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego bez przyczyny. Tym powództwem można było objąć przypadki nietypowe. Rozmaite przypadki bezpodstawnego wzbogacenia podlegały likwidacji przy pomocy takich samych środków procesowych - condictiones

Question 72

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)

Answer 72

Negotiorum gestio - prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Pretor zapowiedział w edykcie: “jeżeli ktoś prowadził sprawy drugiego lub sprawy tego, który zmarł, udzielė z tego tytułu powództwa”. Węzeł obligacyjny zawiązywał się przez podjęcie czynności przez jedną osobę (negotium gestor), a więc bez porozumienia stron i najczęściej bez wiedzy zainteresowanego (dominus negotii). Jeżeli druga strona zaaprobowała działanie gestora to negotiorum gestio zamieniała się w zlecenie - mandatum. Z negotiorum gestio powstawało zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełne. Czynnos4ć gestora musiała dotyczyć spraw cudzych i to w takich, które nie wynikały z jego obowiązków. W rachubę wchodziły czynności wszelkiego rodzaju: prawne, faktyczne, pojedyncze, ciągłe. Szczególnie często polegały one na prowadzeniu cudzego procesu, zarządzaniu cudzym majątkiem, urządzaniu pogrzebu. Były to bezpłatne świadczenie usl1ug, formy wzajemnej pomocy ludzi wolnych gdy ich majątek pozostawał chwilowo bez opieki. Obowiązki stron: gestor rozpoczętą sprawę powinien doprowadzić do końca, choćby nawet zainteresowany zmarł w trakcie jej załatwiania. Winien złożyć rozliczenie ze swego działania oraz wydać drugiej stronie wszystkie korzyści związane z prowadzoną sprawą. Powinien takz3e zachować najwyższą staranność. Dominus negotii powinien zwrócić gestorowi celowe wydatki oraz zwolnić go ze zobowiązań zaciągniętych wobec osób postronnych. Obowiązek ten istniał nawet wtedy, gdy sprawa nie przyniosła spodziewanego efektu, ale została “rozpoczęta w sposób użyteczny” Ochrona procesowa: strony miały do dyspozycji wzajemne powództwa oparte na dobrej wierze. Dominus negotii dochodził rozliczenia, wydania nabytków i ewentualne odszkodowania za pomocą actio negotiorum gestorum directa. Gestor miał do sypozycji actio negotiorum gestorum contraria za pomocą którego dochodził zwrotu należnych wydatków. Actio funeraria stosowano do zwrotu poniesionych kosztów pogrzebu od spadkobierców

Question 73

Przestępstwa prawa prywatnego

Answer 73

Delicta privata - przestępstwa prywatne - kierowały się bezpośrednio przeciw interesom jednostkowym, majątkowym i osobistym (np kradzież, zniewaga). Delikty prywatne dochodzili sami poszkodowani. Państwo ograniczało się do ustalania środków dopuszczalnej represji i kontrolowania sposobu ich dochodzenia na drodze procesu cywilnego. Niekiedy pozostawiono wybór mie9dzy ściganiem sprawcy na drodze procesu karnego a cywilnego. Delikty prywatne były źródłem powstania zobowiązań. Poszkodowani mogli dochodzić swoich należności od sprawców za pomocą trzech rodzajów powództw: - odszkodowawczych - karnych - do dochodzenia kar prywatnych: * powództwo karne można było wytoczć tylko sprawcy deliktu, a nie spadkobiercom. Dziedziczenie stawało się dopiero po dokonaniu litis contestatio * jeżeli szkodę wyrządzono w majątku - legitymowani do wniesienia powództwa byli również spadkobiercy poszkodowanego. Dochodzenie zniewagi osobistej było ściśle osobistym uprawnieniem poszkodowanego * poszkodowany mo2gl1 dochodzić należności od sprawcy jako osoby fizycznej. Nie miało znaczenie tu capitis deminutio, podległość władzy zwierzchnie (jeśli zwierzchni wydał sprawcę poszkodowanemu w trybie odpowiedzialności noksalnej) * powództwa karne można byl1o wnosić przeciwko współsprawcom. Były one dopuszczalne obok powództw odszkodowawczych. - mieszanych - do dochodzenia zaro2no kary prywatnej jak i odszkodowania

Question 74

Delikty prawa cywilnego (Przestępstwa prawa prywatnego)

Answer 74

- furtum - kradzież - umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, bądź to samej rzeczy, bądź to jej używania lub posiadania - rapina - rabunek - kradzież gwałtowna, dokonana pol1ączonymi siłami uzbrojonej bandy - damnum iniuria datum - bezprawne i zawinione wyrządzenie szkody w cudzym majątku - iniuria - zniewaga - bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego. W dawnym prawie chodziło o ochronę przed fizycznymi naruszeniami. W prawie klasycznym także o ochronę godności i dobrego imienia

Question 75

Delikty prawa pretorskiego (Przestępstwa prawa prywatnego)

Answer 75

- metus - wymuszenie - bezprawne przymuszenie do niekorzystnej czynności prawnej - dolus - podstęp - rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie przez podstępne wprowadzenie jej w błąd - fraus creditorum- działanie na szkodę wierzycieli - działanie niesumiennego dłużnika polegające na umniejszaniu majątku, często dokonywane jako pozorne czynności prawne w zmowie z powiernikami w celu zachowania części majątku dla siebie - servi corruptio - gorszenie niewolnika - oddzial1ywaie na psychikę niewolnika w taki sposo2b, który ich ‘POGARSZAŁ”, NP PRZEZ PODSYCANIE TENDENCJI DO OPORU, OBNIŻANIA WYDAJNOŞCI PRACY

Question 76

Krdzież (furtum)

Answer 76

Furtum - kradzież - umyślny zabór rzeczy, wbrew woli właściciela i dla osiągnięcia korzyści, i to bądź samej rzeczy (furtum rei), bądź też jej używania (furtum usus) lub posiadanie (furtum possessionis). Przedmiotem kradzieży mogły być rzeczy ruchome, ale także osoby, nawet wolne. Znaczenie miało, czy złodzieja schwytano na gorącym uczynku czy nie. Schwytany to furtum manifestum, jeśli nie to furtum nec manifestum. Złodzieja schwytanego na gorącym uczynku traktowano z surowością. Jeśli kradł nocą albo z bronią w ręku można było go zabić na miejscu po uprzednim wezwaniu świadków. W pozostałych przypadkach oddawano osobę pretorowi. Jeśli sprawca był wolny - podlegał chłoście i oddaniu w niewolę poszkodowanemu. Jeśli był niewolnikiem - zasądzano chl1ostę i zrzucenie ze skały tarpejskiej. Niedojrzały sprawca podlegał tylko chłoście i musiał wyrównać szkodę. Kary przewidziane przez ustawę XII tablic zostały za zbyt surowe i zamieniono je na grzywnę odpowiadającą 4-krotnej wartości skradzionej rzeczy. Przy fortum nec manifestum, gdy udowodniono popełnienie przestępstwa karano go grzywną odpowiadającą podwójnej wartości skradzionej rzeczy. Poszkodowany miał do dyspozycji powództwa o charakterze: - penalnym (karnym, infamującym) - actio furti manifesti (o poczwórną) i actio furti nec manifesti (o podwójną wartość rzeczy skradzionej. Każdego ze sprawców można bylk1o pozywać oddzielnie o to samo) - odszkodowawczym - podlegały na obowiązku zwrócenia rzeczy skradzionej. Przy furtum manifestum zainteresowany sam ją odbierał natychmiast. Przy furtum nec manifestum - miał do dyspozycji rei vindication, actio publiciana, oraz condictio furtiva. Pośrednim zabezpieczeniem właściciela przed skutkami kradzieży była niedopuszczalność zasiedzenia rzeczy skradzionych. Dochodzenie roszczeń z tytułu kradzieży należy do grupy zobowiązań z deliktów prawa cywilnego

Question 77

Rabunek (rapina)

Answer 77

Rapina - rabunek - kradzież kwalifikowana, gwałtowna, dokonana połączonymi siłami uzbrojonej bandy. Zwyczajne środki ochrony stosowane przy furtum zawodziły, ponieważ napastnik miał przewagę siły nad poszkodowanym. Niełatwo go było ująć i doprowadzić do surowego zasądzenia. Kiedy rabunki znacznie się nasilały, pretorowie ogłosili w edykcie, że będą w tych przypadkach zawsze udzielali powództwa na poczwórną wartość zrabowanych rzeczy w ciągu roku, a po roku tylko na wartość pojedynczą. Taką samą sankcję pretor rozciągnął również na kradzież dokonaną w przy okazji pożaru, zawalenia budynki lub awarii morskiej. Powództwo z tytułu rabunku nazywało się actio vi bonorum raptorum. W prawie klasycznym miało czysto penalny charakter i kumulowało się z powództwami odszkodowawczymi. Justynian nadał mu charakter mieszany - w poczwórnej należności od sprawcy mieściło się odszkodowanie i potrójna wartość jako kara. W przypadku rabunku na sprawcę spadała również infamia, nawet, jeśli zdołał zlikwidować sprawę przez ugodę z poszkodowanym. Dochodzenie roszczeń z tytułu rabunku należy do grupy zobowiązań z deliktów prawa cywilnego

Question 78

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum)

Answer 78

Damnum iniuria datum - bezprawne wyrządzenie szkody - polegało na bezprawnym uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzej rzeczy np złamanie kości cudzego niewolnika, podcię ie gałęzi cudzego drzewa. Uregulowano je kompleksowo w lex aquillia z 286r.p.n.e. Jeden z rozdziałów lex aquillia regulował zabicie cudzego niewolnika albo czworonożnego zwierzęcia domowego żyjącego w stadzie - były to szkody szczególnie dotkliwe w odczuciu drobnych rolników. Sprawca miał zapłacić poszkodowanemu sumę pieniężną odpowiadającą najwyższej wartości niewolnika, lub zwierzęcia, jaką miał w ciągu ostatniego roku. Chodziło tu o uchwycenie różnicy wartości, jeżeli śmierć nie nastąpiła natychmiast. Rozdział trzeci opisywał inne szkody powstałe w cudzym majątku, a więc zranienie niewolnika lub zwierzęcia stadnego, zabicie lub zranienie innego zwierzęcia, zniszczenie lub uszkodzenie cudzych przedmiotów. Poszkodowanemu należała się suma pieniężna wg najwyższej wartości rzeczy w ciągu ostatnich 30 dni przed deliktem. Zgodnie z ustawą sprawca odpowiadał za szkodę tylko wówczas, gdy została ona wyrządzona bezprawnie, wskutek działania (nie zaniechania). Nadto, działanie sprawcy winno być dokonane wobec samej rzeczy. Zastosowanie lex aquilia było rozszerzane: udzielano powództwo analogicznie. Ponadto do odpowiedzialności wystarczyło nawet zaniechanie działań. Wina akwiliańska obejmowała oprócz działania bezprawnego również nieumiejętność, niedbalstwo. Poszkodowany miał do dyspozycji actio legis aquiliae. Byl1o to powództwo o charakterze karnym. Kara mieściła się w kwalifikowanej wartości rzeczy. Jeżel;i sprawca bronił się przez zaprzeczenie, zasądzano go na podwójną należność. Justynian zaliczyl1 to powództwo do powództw mieszanych

Question 79

Zniewaga (iniuria)

Answer 79

Iniuria - dosłownie bezprawie, w sensie zacieśnionmym - bezprawne naruszenie osoboswości człowieka wolnego. W dawnym prawie chodziło o ochronę przed fizycznymi naruszeniami. W prawie klasycznym także o ochronę godności i dobrego imienia. Takie działanie miało godzić w nietykalność osobistą, godność ludzką i swobodę określonych działań. Byl1o to naruszenie godności, wolności człowieka za pomocą słów lub czynów. Ustawa XII tablic regulowała trzy odrębne przypadki naruszenia godności człowieka: - ciężkie i trwałe okaleczenie połączone z utratą części ciała np odcie9cie ręki. Jeżeli strony nie uzgodniły odszkodowania sprawca podlegał karze talionu czyli odwetu - złamanie kości. Ustawa XII tablic przewidywal1a karę odszkodowania 300 asów, gdy poszkodowany byl1 osobą wolną i 150 asów gdy byl1 niewolnikiem - pozostałe naruszenia cielesne bez trwałych śladów np policzek, zagrożone były karą 25 asów. Kara talionu wyszła z biegiem czasu z użycia, straciły na znaczeniu również sztywne wartości kar prywatnych i wprowadzono actio iniuriarum aestimatoria - pretor poszkodowanego dopusczał do oszacowania doznanej zniewagi w pieniądzach. Sędzia nie mógl1 tej kwoty przekroczyć, mógł ją jednak obniżyć. W przypadkach ciężkiej zniewagi pretor sam szacował szkodę i sędzia zazwyczaj nie śmiał jej obniżać. Zniewaga była ciężka, gdy dokonana zostal1a w miejscu publicznym, albo gdy zniewagi dokonał przedstawiciel niższego stanu wobec przedstawiciela wyższego stanu. Actio iniuriarum aestimatoria była powództwem o charakterze najbardziej osobistym, nie przechodziła na dziedziców ani po jednej, ani po drugiej stronie. Iniuria ściągała na sprawcę infamię, nawet gdy poszkodowany ugodził się ze sprawcą. Powód zaś narażał się na zapłatę 1/10 części dochodzonej sumy pozwanemu, jeżeli nie doprowadził god o zasądzenia

Question 80

Przestępstwa prawa pretorskiego

Answer 80

Pretorowie wkraczali energicznie w dziedzinę prawa deliktowego, dostosowując istniejące delikty prawa cywilnego do zmienionych warunków. Rozszerzali krąg zastosowania nią peregrynów. Ponadto uzupel1niając prawo cywilne, tworzyli nowe środki ochrony w sytuacjach poprzednio w ogóle nie przewidzianych. Przestępstwa prawa pretorskiego były w praktyce zrównane w skutkach z deliktami ówczesnego prawa cywilnego i tworzyły analogiczne do nich zobowiązania. Szczególne znaczenie miały cztery przestępstwa tego rodzaju: - dolus - podstęp - rozmys4le wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie przez podstępne wprowadzenie jej w błąd. Najczęściej chodziło tu o oszustwo - metus - polegał na bezprawnym przymuszeniu innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej. Groźba, jako delikt, zależna była od zaistnienia wymogów takich jak: groźba miała dotyczyć utraty dobra cennego dla osoby zagrożonej, groźba byl1a bezprawna, musiała być realna - fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli - działania niesumiennego dłużnika polegające na umniejszaniu majątku, często dokonywane jako pozorne czynności prawne w zmowie z powiernikami w celu zachowania części majątku dla siebie - servi corruptio - gorszenie niewolnika - oddziaływanie na psychikę niewolnika w taki sposób, kto2ry ich “pogarszal1”, np przed podsycanie tendencji do oporu, obniz3ania wydajności pracy

Question 81

Zobowiązania jak gdyby z deliktów (quasi ex delicto)

Answer 81

Zobowiązania jak gdyby z deliktu uformowano w prawie justyniańskim. Wspólną cechą quasi-deliktów jest podobieństwo do deliktów i jednakowa odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym. Ich funkcją była represja w stosunku do dalszych kategorii czynów niedozwolonych. Chodziło tu jednak o zjawiska mniej częste i mniej ważne w. Autorzy instytucji Justyniana do quasi-deliktów zakwalifikowali cztery przypadki: Iudex qui litem suam facit (odpowiedzialność sędziego). Sędzia, który prowadził proces niewłaściwie i w ten sposób jedną ze stron naraził na szkodę odpowiadał za szkodę wobec strony pokrzywdzonej, chociażby nawet nie działał rozmyślnie. Szkoda spowodowana przez wyrzucenie lub wylanie czegoś z budynku (deiectum vel effusum) prowadzil1a do odopowiedzialności z lex aquilia. W warunkach miejskich, w otoczeniu wielopiętrowych budynków, trudno było ustalić sprawcę szkody. Dlatego też pretorowie udzielali actio d deiectis vel effusis przeciw osobie zajmującej pomieszczenie (habitator), z którego działał sprawca, bez względu na to, kto nim był. Przy szkodzie materialnej zasądzenie opiewal1o na duplum (wartość podwójna) wyrządzonej szkody. Zabicie czl1owieka wolnego poprzez wyrzucenie z budynku byl1o zagrożone kwotą 50 tyś sesterców. Było to powództwo popularne, ale w praktyce dopuszczano do niego osoby najbliższe zmarl1ego. W przypadkach zranienia czl1owieka wolnego sam poszkodowany mógł dochodzić tego, co sędzia uzna za słuszne. Zagrożenie bezpieczeństwa ruchu (postium aut suspensum). Spowodowane zagrożenie bezpieczeństwa na drogach publicznych przez wystawienie lub zawieszenie czegoś na budynku pociągało za sobą odpowiedzialność sprawcy w kwocie 10000 sesterców. W związku z tym pretorowie udzielali actio de positio aut suspendo. Powodem mógł być tutaj jakikolwiek obywatel (actio popularis). Odpowiedzialność sprawcy powstawal1a już przez samo stworzenie zagrożenia. Odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom przez personel. W/w przedsiębiorcy byli już obciąz3eni custodią. Jeżeli jednak szkoda została spowodowana przez personel zatrudniony w zakładzie, np przez kradzież, odpowiedzialność przedsiębiorcy usrastała do podwójnej wysokości szkody. Byl1 to rodzaj kary za zły dobór personelu

Question 82

Podstęp (dolus)

Answer 82

Dolus - podstęp - delikt prawa pretorskiego - rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej innej osobie przed podstępne wprowadzenie jej w błąd (wywołanie fałszywego wyobrażeni a o faktycznym stanie rzeczy, lub zatajenie prawdy o rzeczywistym stanie rzeczy). Najczęściej chodziło tu o oszustwo. Do środków ochrony poszkodowanego należal1a actio doli - o penalnym charakterze. Umożliwiała poszkodowanemu dochodzenia odszkodowania w pojedynczej wysokości, ale zasądzenie ściągało na sprawcę infamię. Każdy pozwany mógł jednak uniknąć infamii, jeżeli na wezwanie sędziego - zaspokoił powoda. Pretorowie udzielali tego powództwa tylko w ciągu roku, i to subsydiarnie - jeśli nie byl1o doste9pnego innego środka procesowego. W prawie justyniańskim była skargą arbitralną. Przeciwko niektórym osobom actio doli nie było w ogóle dopuszczalne, np przeciwko rodzicom, patronom, osobie wyższego stanu. Skarga ta mogła być kierowana tylko wobec sprawcy, a nie jego dzieciom

Question 83

Groźba bezprawna (metus)

Answer 83

Metus - delikt prawa pretorskiego, polegał na bezprawnym przymuszeniu innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej. Groźba, jako delikt, zależna byl1a od zaistnienia wymogów takich jak: groźba miała dotyczyć utraty dobra cennego dla osoby zagrożonej, groźba była bezprawna, musiała być realna. Penalny charakter miała tu actio quod metus causa. Kierowała się ona nie tylko przeciw sprawcy wymuszenia, ale także przeciw każdej osobie, która z wymuszonej czynności osiągnęła korzyść. Powód mógł żądać poczórnej zapłaty poniesionej szkody, ale tylko w ciągu roku. Później tylko wartości pojedynczej. Była to actio arbitraria, dzięki czemu pozwany mógł uniknąć zasądzenia na poczwórną wartość. Zasądzenie ni ebyło tutaj pol1ączone z ifamią. Sprawców wymuszeń traktowano w Rzymie dośc2 łagodnie, pewnie dlatego, że często byli nimi wpl1ywowi urzędnicy

Question 84

Działanie na szkodę wierzyciel (fraus creditorum)

Answer 84

Fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli - działania niesumiennego dłużnika (faktyczne lub prawne) polegające na świadomym umniejszaniu majątku, często dokonywane jako pozorne czynności prawne w zmowie z powiernikami w celu uniemożliwienia wierzycielowi egzekwowanie sowich należności i w efekcie - w celu zachowania części majątku dla siebie. Poszkodowani wierzyciele początkowo mogli zaczepić rozporządzenia dl1użnika za pomocą restitutio in integrum, a także interdictum fraudatorium, środka prawnego udzielanego przez pretora w ciągu roku. Byl1 on skierowany przeciwko temu, kto świadomie nabył majątek od niewypłacalnego dłużnika. Ostatecznie wprowadzono specjalne powództwo przeciwko fraudatorowi, zwane actio publiciana (skarga pauliańska). Skarga ta mogła być skierowana w Roczyn terminie przeciwko fraudatorowi oraz przeciwko osobom trzecim, które odnosiły korzyść majątkową z aktów nieuczciwego dłużnika

Question 85

“Gorszenie niewolnika” (servi corruptio)

Answer 85

Servi corruptio - gorszenie niewolnika - oddziaływanie na psychike9 niewolnika w taki sposób, który ich “pogarszał”, np przez podsycanie tendencji do oporu, obniżanie wydajności pracy, do lekceważenia panów. W takich przypadkach pretor mógł udzielić właścicielowi niewolnika przeciwko sprawcom gorszenia, skargi penalnej ważnej actio servi corruptio, o zapłatę podwójnej wartości poniesionej szkody. Byl1o to powództwo typowo karne, przy tym mial1o charakter “wieczysty”, podczas gdy inne powództwa pretorszkie przedawnial1y się z upl1ywem roku. Actio servi corrupti było wyraźnie nastawione na umocnienie i ochronę władzy nad niewolnikami