Prawo Spadkowe Flashcards
(21 cards)
Pojęcie spadku
Rzymskie prawo spadkowe w instytucjach gaiusa i Justyniana mieści się w obrębie prawa “które dotyczy rzeczy”. Wg. Gaiusa należał do rzeczy, choć niematerialnych.
Przez dziedziczenie (succesio) rozumie się wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno-majątkowych po zmarłym. Stosunki majątkowe po zmarłym nazywa się spadkiem (hereditas), osoba, która wchodzi w te stosunki nazywa się dziedzicem (heres), a osoba zmarła nosi nazwę spadkobiercy (defunctus). Jeśli dziedziców było kilku (heredes) - spadek przypadał na każdego z nich w pewnej oznaczonej lub równej części, a każdy z nich wstępował w stosunki majątkowe po spadkodawcy w zakresie swojej części jako ogólny następca.
Dziedziczenie jest następstwem ogólnym - succesio universalis - dziedzic obejmuje jedynym aktem prawnym wszystkie rzeczy materialne, wierzytelności i zobowiązania spadkodawcy, które tworzą całość majątkową i przechodzą na niego w całości. Następstwo to odbywa się aktem nabycia spadku. Przez nabycie spadku dziedzic wchodzi w miejsce spadkodawcy i z mocy prawa staje się właścicielem składników rzeczowych spadkodawcy, wierzycielem jego wierzytelności i dłużnikiem jego długów.
Sukcesja uniwersalna była zasadą, ale na dziedziców nie przechodziły uprawnienia ściśle osobiste, np służebności osobiste, czy udział w spółce. Dziedzic nie odpowiada karnie za zobowiązania spadkodawcy. Zobowiązania osobiste przechodzą na dziedzica jedynie wówczas, gdy w procesie zostały doprowadzone do litis contestatio. Mogło się zdarzyć, że w spadku nie było w ogóle żadnych rzeczy materialnych, a jednak był to spadek w rozumieniu prawa.
Spadkobiercą mogła być tylko osoba powołana do spadku na mocy testamentu, bądź na mocy przepisów prawa (dziedziczenie bez testamentowe). W prawie rzymski dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem bez testamentowym, przy czym te dwa porządki wykluczały się wzajemnie
Dziedziczenie (succesio)
Wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno-majątkowych po zmarłym (spadek - hereditas). Osoba wchodząca w stosunki to dziedzic (heres), a osoba zmarła to spadkodawca (defunctus).
W prawie spadkowym obok sytemu dziediczenia wg ius civile (hereditas), pretorzy powołali do życia cały system dziedziczenia wg prawa pretorskiego (bonorum possessio)
Hereditas
Spadek i przejście spadku ze spadkodawcy na dziedzica, czyli dziedziczenie wg prawa cywilnego. Oparte na ustawie XII tablic regulowane było surowymi przepisami, zgodnie z którymi spadkobranie ograniczało sie9 do wąskiej grupy dziedziców. Było to wejście w ogół prą majątkowych zmarłego. Spadek cywilny otwierał się z mocy prawa
Bonorum possessio
Posiadanie majątku - to spadek i dziedziczenie wg prawa pretorskiego. Ten rodzaj dziedziczenia nie następował z mocy prawa - zawsze trzeba się było o niego ubiegać u pretora, później u magistratur sądowych, i to w stosunkowo krótkich terminach, pod rygorem pominięcia. Dopuszczony w ten sposób do spadku nazywał się bonorum possessor. Oficjalnie, w świetle ius civile nie był on dziedzicem, lecz w miejscu dziedzica. W praktyce była to najczęściej tylko różnica nazwy.
Bonorum possessio służyło do poprawiania prawa cywilnego (np zapobiegało powstaniu spadków wakujących; ponadto pretor dbał by nie powstawały spadki bezdziedziczne, by nie dopuszczano w dziedziczeniu dalszych krewnych przed dziećmi emancypowanymi). Posiadanie spadku mogło mieć charakter:
- bonorum possessio cum re - ostateczne - dziedzic prawa pretorskiego rzeczywiście otrzymywał spadek
- bonorum possessio sine re - bonorum possessor musiał ustąpić i wydać spadek lepiej uprawnionemu członkowi rodziny, np dziecku spadkobiercy, które urodziło się po śmierci ojca
Sposoby powołania dziedzica
Powol1anie do dziedziczenia dawało osobie powołanej prawną możność nabycia przez oświadczenie woli o przyjęcie spadku. Rodzaj dziedziczenia zależał od podstawy powołania do spadku. Istniały trzy sposoby powołtrwania do dziedziczenia:
- ex testamento. Dziedziczenie testamentowe- powołanie do dziedziczenia wynikało z woli spadkodawcy wyrażonej w testamencie. Powołanie do spadku byl1o koniecznym wymogiem dziedziczenia, ale dopiero otwierało możliwość powol1ania do spadku. Konieczne jeszcze było oświadczenie woli powołanego o przyjęciu spadku.
Dziedziczenie testamentowe miało pierwszeństwo przed beztestamentowym. Eliminowało dziedziczenie ustawowe nie tylko wtedy, gdy spadkodawca rozporządził całością testamentu, ale i wówczas, gdy rozporządził tylko jego częścią. Nierozdysponowane części przypadały dziedzicowi testamentowemu, w myśl zasady iż obydwa rodzaje sukcesji wzajemnie się ze sobą wykluczają.
- ab intestato - bez testamentowe - dochodsziło do skutku tylko po kims4, kto nie pozostawił w ogóle testamentu albo też pozostawił testament nieważny lub nieskuteczny. Opierało się o ustawy lub edykty pretorskie. Usytuowane było jako drugoplanowe, po dziedziczeniu testamentowym. Dziedzice powołani w ustawie dochodzili do spadku dopiero w chwili braku dziediców powołanych w testamencie. Stanowiło ochronę zbiorowych interesów interesów całej rodziny spadkodawcy.
- contra tabula - przeciw testamentowe (konieczne) - polegało na tym iż z mocy prawa ogólnie obowiązującego powoływano do spadku najbliższe osoby spadkobiercy - wbrew jego odmiennej woli wyrażonej w testamencie. Dziedziczenie przeciw testamentoweprowadziło do obalenia testamentu, albo do ograniczenia dyspozycji testamentowej. Celem takiego sposobu powoływania dziedziców była ochrona członków rodziny w sytuacji zbyt swobodnego dysponowania majątkiem i łamania praw członków rodziny
-
Pojęcie i formy testamentów
Testament był czynnością prawną jednostronną, przejawem woli samego testatora, bez udziału, a nawet bez wiedzy osób zainteresowanych. Był to akt ostatniej woli, co oznacza, że był odwoływalny aż do śmierci i skuteczny dopiero po śmierci. Formy testamentu:
- najstarsza ze testamenty wg ius civile - można było je sporządzić tylko publicznie, w szczególnych okolicznościach: w czasie pokoju - przed zgromadzeniem ludowym, (zbierało się dwa razy do roku): w czasie wojny - przed gotowym do boju oddziałem
- testament mancypacyjny wg ius civile - akt prawny, mógł być dokonany w każdej chwili. Testator wobec świadków i obsługującego wagę mancypował majątek powiernikowi, dając mu ustne polecenie, komu wydać majątek po śmierci. Z czasem mancypacja spadła do roli formalności a wola testatora wręczana powiernikowi wyrażona była na piśmie
- testament prawa pretorskiego - pretor udzielał bonorum possessio każdemu, kto przedłożył testament opatrzony pieczęciami min pięciu świadków. Początkowo od bonorum possessio silniejsze było dziedziczenie wg ius civile. Z czasem dziedzicowi zapewniono ochronę za pomocą exceptio doli przeciw powództwu dziedzica cywilnego
- testamenty prawa poklasycznego i justyniańskiego - w okresie dominatu powstały nowe formy testamentu: publiczne - wpisanie ostatniej woli do akt sądowych, gminnych, złożenie jej u cesarza; prywatne - forma pisemna, sporządzano je w kilku egzemplarzach; ustne - sporządzane w obecnpści 7 świadków; holograficzne - własnoręczny, podpisany przez testatora, bez potrzebny świadków
- testamenty szczególne - wobec niektórych osób, lub w sytuacjach wyjątkowych, stosowano złagodzenie lub obostrzenia ogólnych wymogów co do formy testamentu. Np cesarze nadawali znaczenie każdej woli testatora będącego żołnierzem. Ułatwione były testamenty w czasie zarazy. Zaś testamenty sporządzone przez niewidomego lub niepiśmiennego musiały być np podpisane przez specjalnego urzędnika
Treść testamentu
Istotą testamentu było uregulowanie sukcesji ogólnej i ustanowienie dziedzica. Rozporządzenie złożone tylko z cząstkowych przysporzeń majątkowych nie było testamentem. Jeśli ustanowienie dziedzica było nieważne - wówczas cały testament był nieważny. Poza ustanowieniem dziedzica testament może zawierać inne elementy, np ustanowienie opiekuna dla niedojrzałych i kobiet, ustanowienie zapisu, wyzwolenie niewolników, polecenia w stosunku do dziedziców i zapisobiorców.
Testator nie mógł w testamencie nikogo pominąć - mógł natomiast niektóre osoby wydziedxziczyć. Prawo nie nakładało obowiązku uzasadnienia wydziedziczenia, ale musiało ono być dokonane w odpowiedniej formie. Wydziedziczonego syna należało wskazać imiennie. Pozostal1ych (córki, żonę) wystarczyło wydziedziczyć zbiorowo.
Odnośnie do ustanowienia dziedzica istniały przepisy formalne, które z czasem traciły swoją ważność:
- heredis institutio - ustanowienie dziedzica - umieszczano je na początku, gdyż początkowo wcześniejsze postanowienia nie były ważne. W wypadku braku ustanowienia dziedzica cały testament byl1 nieważny. Dziedzica trzeba było wyznaczyć w języku łacińskim i indywidualnie. Z czasem wymóg ten odpadł. Ustanowienie musiało wynikać z woli testatora. Testator mógł ustanowić jednego lub więcej dziedziców sukcesji uniwersalnej. Udział takich spadkobierców trzeba było oznaczyć w częściach ułamkowych
- ustanowienie dziedzica z terminem (dies) lub warunkiem (conditio) - testator mógł powołać dziedzica tylko na stałe, nie mógł ograniczyć go terminem ani początkowym, ani końcowym. Nie mógł też ustanowić warunku rozwiązującego. Mógł natomiast ustanowić warunek zawieszający. Warunkowo powołany dziedzic mógł objąć spadek od razu, ale musiał złożyć stymulacyjne przyrzeczenie, że zwróci spadek, jeśli nie dotrzyma warunku
- podstawienie - spadkodawcy dążyli do tego aby nie dopuścić do dziedziczenia bez testamentowego. W obawie, że dziedzic ustanowiony nie zechce, albo nie będzie mógł podjąć spadku, powoływali ewentualnie na jego miejsce dziedzica podstawowego. Warunkiem dziedziczenia substytuta było wcześniejsze odpadnięcie dziedzica ustanowionego. Istniały trzy rodzaje podstawienia: pospolite - najczęstsze, pupilarne oraz jak gdyby pupilarne
Zdolność testamentowa
Zdolność testamentowa - w tym zdolność do sporządzania testamentu orz zdolność do dziedziczenia.
Testamenti factio activa - zdolność do sporządzania testamentu. Ważny testament mógł sporządzić obywatel rzymski, będący osobą Sui iuris i nieograniczoną w zdolności o do czynności prawnych - a więc powyżej 14 lat mężczyźni i powyżej 12 lat kobiety. Z czasem zdolność tą rozszerzano na latynów i peregrynów, mających commercial z Rzymianami, a w ograniczonym zakresie na osoby poległe władzy ojcowskiej, a nawet na niewolników państwowych.
Testamentu factio passiva - zdolność dziedziczenia z testamentu pokrywała się w zasadzie z ogólną zdolnością prawną wg prawa rzymskiego, ponadto obejmowała inne osoby spoza tego kręgu. Dziedzicem mógł być ustanowiony nasciturus - osoba poczęta w chwili sporządzenia testamentu, ale jeszcze nie urodzona. Ponadto istniała możliwos4ć powołania do dziedziczenia niewolnika, którego trzeba było równocześnie wyzwolić. Zwykle niewolnik taki, jako dziedzic konieczny, obejmował spadek bardzo zadłużony, którego nikt wcześniej nie chciał objąć. Dziedzicem można było ustanowić również cudzego niewolnik - wtedy spadek przypada jego właścicielowi. Podobny skutek następował, gdy powołano do dziedziczenia osobę wolną będącą alieni iuris.
Zdolności do dziedziczenia pozbawieni byli peregryni nie mający commercium z Rzymianami, przejściowo kobiety, nirektóre związki osób.
Testament sporządzony przez osobę nieuprawnioną, w niewłaściwej formie, czy bez należytego uregulowania sukcesji ogólnej był nieważny i nie powodował skutków prawnych. Testament, na podstawie którego nikt nie dziedziczył, był ważny, ale bezskuteczny
Podstawienie testamentowe
Podstawienie (substitutio) - spadkodawcy dążyli do tego aby nie dopuścić do dziedziczenia bez testamentowego (heres substitutus). W obawie, że dziedzic ustanowiony nie zechce, albo nie będzie mógł podjąć spadku, powoływali ewentualnie na jego miejsce dziedzica podstawionego.
Substytucja była rodzajem warunkowego powołania do spadu. Warunkiem dziedziczenia substytuta było wcześniejsze odpadnięcie dziedzica ustanowionego a także innych, wcześniejszych substytutów. W starożytnym Rzymie istniały trzy rodzaje podstawienia:
- podstawienie pospolite - najczęstszy rodzaj podstawienia - testator ustanawiał często cały szereg kolejnych substytutów, a zazwyczaj na koniec, dla bezpieczeństwa - własnego niewolnika
- podstawienie pupilarne - ojciec, powołując do dziedziczenia niedojrzałe dziecko mógł w tym testamencie zadecydować, kto będzie dziedziczył po dziecku, gdyby zmarło jako osobą Sui iuris ale przeze osiągnięciem dojrzałości. Taka substytucja zabezpieczała pupila przed ewentualnymi zamachami na jego życie ze strony dziedziców ustawowych, zwłaszcza, że osoba substytuta pozostawała tajemnicą
- podstawienie jak gdyby pupilarne - ustanowienie w testamencie przez ascendentów osoby chorej umysłowo spadkobiercy na wypadek, gdyby umysłowo chory dscendent zmarł po testatorze, nie odzyskawszy zdrowia. Postanowienie wygasało wraz z wyzdrowieniem chorego
Kodycyl
Nie zawsze możliwe było zachowanie ścisłych wymogów treści i formy testamentu. W takich sytuacjach, zwłaszcza gdy były nagłe, zainteresowani formułowali swoje dyspozycje pośmiertne w zwyczajnych listach zwanych codicilli, kierowanych do spadkobierców testamentowych, czy bez testamentowych, a także do zapisobierców.
Codicilli - listowana prośba o wykonani pewnych rozporządzeń, z którą spadkodawca wyste9pował wobec swego dziedzica bez testamentowego, testamentowego lub zapisobiorców. Kodycyl mógł sporządzić spadkodawca nie pozostawiający testamentu celem uzupełnienia dziedziczenia ustawowego. Mógł go takz3e wystosowć spadkodawca, który sporządził testament, celem uzupełnienia dziedziczenia rozporządzonego testamentem.
Treścią kodycylu mogły być wszelkie rozporządzenia ostatniej woli z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia.
Kodycyl sporządzony oprócz testamentu mógł w nim być potwierdzony, lub nie. Wszelkie rozporządzenia z zakresu prawa cywilnego, takie jak legaty, ustanowienia opieki, wyzwolenia, można było zamieścić tylko w kodycylu poświadczonym testamentem. W kodycylu niepoświadczonym można było zamieścić tylko fideikomisy.
Kodycyl dawał spadkodawcy możność przynajmniej częściowego utrzymania w mocy rozporządzeń testamentowych. Testator mógł umieścić w testamencie tzw klauzulę kodycylarną (jeżeli testament z jakis4 powodów okaże się nieważny, winien być utrzymany jako Kodycyl). Ta klauzula sprawiała, że ustanowienia dziedziców w kodycylu interpretowano jako fideikomis uniwersalny, który z reguły obciążał dziedzica bez testamentowego
Dziedziczenie bez testamentowe w ustawie XII tablic
Dziedziczenie bez testamentowe (ad intestato) dochodziło do skutku po kimś, kto nie pozostawił po sobie w ogóle żadnego testamentu, albo pozostawił testament, tyle, że nieważny lub bezskuteczny. Dawne ius civile dopuszczało trzy klasy dziedziców: Sui heredes, proximity agnati i gentiles.
Sui heredes - osoby wolne, które podlegały bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy i z chwilą jego śmierci stawały się osobami Sui iuris. Należały tu w szczególności:
- żony z małżeństwa cum Manu, która zajmowała miejsce agnacyjnej córki
- dzieci Sui iuris, bez względu na płeć, także adoptowane
- dalsi zstępni zmarłych, czy emancypowanych synów, jeżeli byli bezpośrednio podlegli władzy spadkodawcy.
Podział spadku pomiędzy Sui heredes dokonywał się w dwojaki sposób. Po pierwsze - wg głów - ten rodzaj podziały dotyczył Sui heredes tego samego stopnia, np po drugie - wg szczepów - w sytuacji gdy występowały nierówności stopnia pokrewieństwa agnacyjnej o. Sui dalszego stopnia reprezentowali wtedy lącznie osobę swego poprzednika i otrzymywali jego część do równego podziału między sobą.
Proximi agnati - w braku Sui do dziedziczenia powoływani byli agnati najbliższego stopnia, a ile trwała jeszcze więź agnacyjna. Najbliższe było rodzeństwo spadkodawcy, a także matka z małżeństwa cum Manu - jako agnacyjna siostra. Dalszymi byli stryjowie, bracia cioteczni. Spadek dzielono w częściach równych, wg głów.
Gentiles - w braku agnatów do dziedziczenia powoływano współrodowców spadkodawcy, noszących to samo nazwisko. Ten rodzaj dziedziczenia szybko wyszedł z użycia.
Osoby, które po śmierci spadkodawcy pozostawały alieni iuris - nie były powoływane do dziedziczenia. Powołanie do spadku było jednorazowe - jeśli najbliższy z powołanych nie chciał, lub nie mógł dziedziczyć, odpadali wszyscy dalsi. Prawo do spadku traciły dzieci, jeśli przestawał istnieć więź agnacyjna
Dziedziczenie bez testamentowe w edykcie pretorskim
Bonorum possessio ab intestato - niedogodności dziedziczenia ab intestato pretorowie usuwali stopniowo, ogłaszając, kolejne edykty, w których ograniczali jego zastosowanie i wprowadzali nowe kategorie osób powołanych do dziedziczenia w oparciu o kognację i o małżeństwo sine Manu.
Ponadto pretorowir odstąpili od zasady jednorazowego powołania do spadku najbliżej uprawnionego, a w zamian za to wprowadzili zasadę odmienną - sukcesywnie ogłaszano bonorum possesssio ab intestato dla coraz to dalszych uprawnionych, według następujących po sobie kolejnych klas i stopni pokrewieństwa, zawsze z podanym terminem przyjęcia lub odrzucenia spadku.
System beztestamentowy dziedziczenia pretorskiego znalazł się w edykcie wieczystym Juliana i złożony był z czterech kolejnych klas:
1. Unde liberi - w tej klasie pretor powoływał do dziedziczenia potomstwo spadkodawcy, zarówno związane węzłem agnacyjnej (dzieci, wnukowie, prawnukowie), jak również emancypowane. Dzieci dziedziczyły wg głów, dalsi krewni wg szczepów.
2. Unde legitimi - jeżeli nikt z klasy poprzedniej nie głosił się w terminie, pretor dopuszczał do spadku dziedziców ab intestato wg ius civile, a więc: Sui heredes (w tym żona w małżeństwie cum Manu), proximi agnati i gentiles.
3. Unde Cognati - po agnatyczna pretor dopuścił kognatów, i to w szerokim zakresie: do szóstego stopnia wszystkich, a z siódmego - jeszcze prawnuków rodzeństwa. Bliżsi stopniem wykluczeni dalszych, a równi dziedziczyli wg głów.
4. Unde vir et uxor - dopiero na ostatnim miejscu, po agnatyczna i komnatach powołani byli małżonkowie. Jednak dla żony w małżeństwie cum Manu ta odległość powołania do dziedziczenia była bez znaczenia, ponieważ dziedziczyła ona również w klasie drugiej
Dziedziczenie bez testamentowe w prawie justyniańskim
Reformę dziedziczenia bez testamentowego przeprowadził justynian po zakończeniu głównego dzieła ustawodawczego. Nowe uregulowanie oparło się wyłącznie na kognacji i zasadzie równouprawnienia płci. Spadkobiercy dzielili się na cztery klasy, z których każda poprzednia wykluczała następną
1. Do pierwszej klasy należeli zstępni (descendenci) podlegli władzy i emancypowani, po ojcu czy matce, bez względu na płeć. W przypadku gdy było kilku krewnych tego samego stopnia - podział dokonywano wg głów. Żyjący wykluczali swoich zstępnych, np syn - własne dzieci, natomiast w miejsce zstępnych zmarłych wchodzili ich następcy a podział odbywał się wg szczepów.
2. Do drugiej klasy należeli wstępni, czyli ascendenci (ojciec, matka, dziadek, babka), rodzeństwo rodzone (czyli takie, które miało wspólnych oboje rodziców), oraz dzieci pierwszego stopnia po zmarłych braciach lub siostrach. Jeżeli wszyscy wspomniani krewni żyli - dziedziczyli wg głów z wyjątkiem dzieci po zmarłym rodzeństwie, które dziedziczyły wg szczepów.
3. W trzeciej klasie znajdowało się rodzeństwo przyrodnie (jedno z rodziców było wspólne), oraz dzieci po zmarłych braciach lub siostrach przyrodnich
4. W czwartej klasie mieścili się wszyscy pozostali krewni boczni, bez ograniczenia. Bliżsi stopniem wykluczali dalszych. Równi stopniem dziedziczyli wg głów.
Jeśli chodzi o dziedziczenie małżonków - justynian pozostawił je bez nowego uregulowania. Podobnie, jak w dziedziczeniu wg prawa pretorskiego małżonkowie dziedziczyli na ostatnim miejscu po komnatach. W ten spsosób pogorszyła się sytuacja wdowy. Jedynie wdowa bez innego zaopatrzenia otrzymała prawo do czwartej części spadku po mężu - tzw kwarta ubogiej wdowy.
W okresie cesarstwa spadki nie objęte przez nikogo z uprawnionych przypadały państwu, po duchownych - kościołowi,a po żołnierzy - właściwej jednostce wojskowej
Formalne dziedziczenie przeciw testamentowe
Jeżeli spadkodawca, w sposobie powoływania do dziedziczenia łamał naturalne prawa członków rodziny powstawała konieczność jej ochrony. Do takiej ochrony należało dziedziczenie przeciw testamentowe - na mocy ogólnie obowiązującego prawa powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy, wbrew odmiennej woli testatora, wyrażonej w testamencie. Dziedziczenie przeciw testamentowe dochodziło do skutku pomimo istnienia ważnego testamentu.
Prawo rzymskie znało dwa rodzaje dziedziczenia przeciw testamentowego: formalne i materialne.
Formalne prawo dziedziczenia przeciw testamentowego nakładało na spadkodawcę obowiązek obdarowania majątkiem spadkowym niektórych osób z jego rodziny lub wyraźnego wydziedziczenia pod groźbą nieważności testamentu.
Wydziedziczenie w testamencie nie wymagało uzasadnienia, natomiast konieczne było zachowanie właściwej formy. Syna można było wydziedziczyć tylko imiennie, pozostałych Sui heredes (żona in Manu, córka, wnukowie) z apomocą bezimiennej formuły ogólnej. Te decyzje musiały musiały objąć także wszystkich przyszłych członków familii, którzy mogli pojawić się po sporządzeniu testamentu (np poprzez urodzenie pogrobowca, adopcję, czy małżeństwo cum Manu).
W przypadku pominięcia syna lub nowego członka familii cały testament tracił znaczenie i następowało dziedziczenie ab intestatio. Testator mógł jednak z góry ustanowić pogrobowców swoimi dziedzicami lub ich wydziedziczyć. Istniała bowiem zasada iz3 pogrobowiec niweczy cały testament.
W pozostałych przypadkach pominięcia testament utrzymywał się w mocy, ale pominiėtych dopuszczano do dziedziczenia obok dziedzica z testamentu. Osoba, taka jeśli dziedzicami ustanowionymi byli Sui, otrzymywała równy z nim dział. W przypadku gdy dziedzicami ustanowionymi byli dalsi - osoba pominięta otrzymywała połowę spadku, a pozostałą połowę do podziału - dziedzice ustanowieni w testamencie, w proporcjach wynikających z testamentu.
Obronę przeciwtestamentową zawartą w ius civile kontynuowali pretorzy, rozciągając ją wszystkich liberi, a wymóg imiennego wydziedziczenia - na wszystkich męskich potomków spadkodawcy. Formalna ochrona przeciwtestamentowa przetrwała aż do czasów Justyniana. Za jego czasów została zastąpiona materialną ochroną przeciwtestamentową
Materialne prawo dziedziczenia koniecznego
Jeżeli spadkodawca, w sposobie powoływania do dziedziczenia łamał naturalne prawa członków rodziny powstawała konieczność jej ochrony. Do takiej ochrony należało dziedziczenie przeciw testamentowe - na mocy ogólnie obowiązującego prawa powoływano do spadku najbliższe osoby spadkodawcy, wbrew odmiennej woli testatora, wyrażonej w testamencie. Dziedziczenie przeciw testamentowe dochodziło do skutku pomimo istnienia ważnego testamentu.
Prawo rzymskie znało dwa rodzaje dziedziczenia przeciwtestamentową go: formalne i materialne.
Materialne prawo dziedziczenia przeciw testamentowego miało na celu zachowanie pewnej części spadku dla członków rodziny, uprawnionych do zachowku. Uformowało się pojęcie testamentu ważnego, ale niezgodnego z powinnością ojca wobec najbliższych.
Specjalnym środkiem odwoławczym było querela inofficiosi testamenti, które można było wnieść tylko w ciągu pięciu lat, a ponadto:
- mogli go wnieść tylko krewni mający prawo do zachowku - czyli zstępni, po nich rodzice i rodzeństwo mające wspólnego ojca (jeśli testator odsunął je na rzecz “osoby bezcenej”)
- był powództwem subsydiarnym, tzn dopuszczalny był jako środek ostateczny
- obalić testament mógł tylko ten, kto nie otrzymał ze spadku w jakikolwiek sposób co najmniej minimalnego udziału w spadku. Minimalny udział wyznaczał sąd początkowo wg własnego uznania, z czasem przyjęło się, że zachowek rzymski powinien wynosić co najmniej 1/4 części działu ustawowego.
Jeżeli sąd uwzględnił skargę - testament upadł, a powołanego w nim dziedzica traktowano tak, jak gdyby nigdy spadku nie objął. Zwycięski powód otrzymywał zaś nie swój zachowek, ale pełny udział ab intestatio. Możliwość uzupełnienia zachowku wprowadzono dopiero za Justyniana
W systemie dziedziczenia przeciw testamentowego justynian dokonał ważnych poprawek:
- querela inofficiosi testamenti pozostała środkiem zamkniętym tylko dla dziedziców koniecznych zupełnie pominiętych w testamencie
- wysokość zachowku została podniesiona dla zstępnych do 1/3 udziału ustawowego, ale przy więcej niż czwórce dzieci - do 1/2 udziału
- możliwos4ć pomijania w testamencie i wydziedziczenia krewnych z linii prostej została ograniczona do przypadków niewdzięczności i niegodności
Nabycie spadku i jego skutki
Sui heredes nabywali spadek z chwilą śmierci spadkodawcy, bez potrze by podejmowania jakichkolwiek czynności. Dziedzice zewnętrzni (extrante heredes), nie podlegający władzy spadkodawcy musieli jeszcze złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku poprzez:
- cretio - formalne oświadczenie dziedzica o przyjęciu spadku
- nuda voluntas - jakiekolwiek nieformalne oświadczenie
- pro herede gestio - podjęcie funkcji dziedzica, np przez rozpoczęcie wypłaty zapisów.
Powołany do spadku mógł także złożyć oświadczenie o odrzuceniu spadku.
Przyjęcie spadku prowadziło do jego nabycia, wskutek czego osoba powołana stawała się dziedzicem i wstępowała w ogół stosunów majątkowych jako następca ogólny (successor universalis). Wszystkie rzeczy i prawa należące do spadkodawcy, wierzytelność i długi, jeśli nie przestawały istnieć ze śmiercią spadkodawcy - przechodziły na dziedzica.
Na skutek sukcesji uniwersalnej następowało zlanie się majątku spadkowego z majątkiem własnym dziedzica. Dziedzic przejmował zobowiązana spadkodawcy. Po zlaniu się majątków odpowiadał całym swoim majątkiem. Mogło to powodować ryzyko dla dziedzica lub wierzyciela, więc pretor wprowadził środki ochronne:
- separatio bonorum - oddzielenie majątków - środek chroniący wierzycieli - występowali oni z żądaniem, by majątek spadkowy traktowano jako oddzielony do czasu zaspokojenia wierzytelności. Miało to sens, gdy majątek własny dziedzica był zadłużony i w sytuacji zlania się majątków długi własne “skonsumowały by” majątek spadkowy. Oddzielony majątek otrzymywał kuratora, pozostała po spłacie długów część przypadała dziedzicowi
- beneficium inventarii - dobrodziejstwo sporządzenia inwentarza - środek chroniący dziedzica przed stratami w razie przyjęcia nadmiernie zadłużonego spadku. Dziedzic mógł ograniczać odpowiedzialnos4ć za długi spadkowe do wartości spadku poprzez sporządzenie inwentarza spadkowego
Ochrona prawna spadkobierców
Dziedzic jako podmiot praw spadkowych mógł z reguły dochodzić tych praw zwykłymi środkami przysługującymi każdemu właścicielowi, (np za pomocą rei vindicatio). Ponadto, w sytuacji, gdy przeciwnik rościł sobie prawo do spadku, albo miały miejsce inne spory dotyczące spadku, przysługiwały mu szczególne środki prawne:
Heredidatis petitio - środek ochrony petytoryjnej przysługujący osobom będącym heres, skarga uniwersalna o wydanie spadku. Za pomocą tego środka dziedzic zmierzał do uzyskania spadku jako całość. Skarga przysługiwała przeciwko każdemu posiadaczowi spadku, nie będącemu dziedzicem. Celem powództwa było uznanie, że powód jest dziedzicem. Wynikiem takiego uznania było zwrócenie przez pozwanego spadku lub jego części.
Legitymowany czynnie był heres, zarówno ex testamento, jak ab intestato. Na nim spoczywał ciężar przeprowadzenia dowodu. Typowym pozwanym był zaś pro herede possessor, czyli osoba twierdząca, że sama jest dziedzicem. W prawie klasycznym mógł być pozwany również pro possessore possessor, czyli taki posiadacz, który opierał się jedynie na samym fakcie posiadania rzeczy spadkowych.
Interdictum quorum bonorum - środek ochrony posesoryjnej, przysługujący osobom będącym bonorum possessor.
Uprawnionemu do dziedziczenia wg prawa pretorskiego, pretor pomagał środkiem, który służył do nabycia nowego prawa posiadania. Dziedzic pretorski mógł spadek nabyć na własność w drodze zasiedzenia - rzecz ruchome po jednym roku, nieruchomości - po dwóch latach, i stać się dziedzicem prawa cywilnego na drodze usucapio pro herede.
Interdykt ten mógł być skierowany przeciwko:
- posiadaczowi bez tytułu
- osobie roszczącej sobie prawo do spadku z tytułu dziedziczenia
- temu, kto w sposób podstępny pozbył sie9 posiadania.
Wraz z zacieraniem się różnicy pomiędzy hereditas a bonorum possessio zacierało się również zróżnicowanie odrębnej ochrony procesowej. Za Justyniana z ochrony wzorowanej na ius civile w postaci hereditatis petitio possessoria korzystał również bonorum possessor
Zapisy testamentowe (legata)
Zapisy - cząstkowe przysporzenia ze spadku, kosztem majątku spadkowego, na rzecz osoby trzeciej, zwanej zapisobiercą. Zapis taki nie powodował u zapisobiorcy powstawania odpowiedzialności za długi spadkowe. Istniały dwie formy zapisu: legaty oraz fideikomisy
Legata - rodzaje
legatem - legat - zapis wg ius civile, ustanowiony w formalny sposób, tylko w testamencie, przy użyciu ściśle określonych przez słów. Od rodzaju użytej formy zależał rodzaj legatu:
- legat windykacyjny - testator przenosił własność kwirytarną jakiejś rzeczy własnej wprost na legatariusza. Z chwilą objęcia spadku przez dziedzica legatariusz stawał się właścicielem zapisanej mu rzeczy i mógł domagać się jej wydania. Byl1o to bezpośrednie umniejszenie spadk. Şrodkiem procesowym była rei vindicatio
- legat damnacyjny - pomiędzy zapisobiorcą a dziedzicem powstawało pewne zobowiązanie, jak gdyby z kontraktu. Zapis ten stwarzał na rzecz legitariusza osobiste roszczenie przeciw dziedzicowi o przeniesienie własności rzeczy zapisanej. Przedmiotem zapisu mogła być rzecz nie będąca własnością dziedzica - dziedzic był wówczas zobowiązany wpierw ją nabyć i przekazać legatariuszowi. Şrodkiem procesowym była actio ex testamento
- legat przez dopuszczenie - zobowiązywał dziedzica do wyrażenia zgody, aby legatariusz zabrał rzecz mu przypisaną i zatrzymał dla siebie. Przedmiotem zapisu mogły być tylko te rzeczy, które w chwili śmierci testatora stanowiły własność jego, lub obciążonego dziedzica
- legat przez uprzedzenie zabranie - uprawniał zapisobiorcę do objęcia przedmiotu zapisu, który nie wchodził do podziału spadku i nie był wliczany przy obliczaniu spadku.
Rozpowszechnione w okresie republiki legaty prowadziły do tego iż obciążanie nimi spadki były odrzucane przez dziedziców testamentowych. Prowadziło to do dziedziczenia bez testamentowego i odpadnięcia majątków. Przeciwdziałać temu miała lex falcidia, która pozwalała testatorom na obciążenie spadku legatami tylko do wartości 3/4 wysokości. Reszta musiała pozostać wolna, co miało zachęcić dziedzica do objęcia spadku
Fideikomisy
Zapisy - cząstkowe przysporzenia ze spadku, kosztem majątku spadkowego, na rzecz osoby trzeciej, zwanej zapisobiercą. Zapis taki nie powodował u zapisobiorcy powstawania odpowiedzialności za długi spadkowe. Istniały dwie formy zapisu: legat oraz fideikomisy.
Fideicommissum - fideikomis - zapis oparty na nieformalnej prośbie, skierowanej przez spadkodawcę do swojego spadkobiercy lub legatariusza, aby wydał wskazanej osobie trzeciej pewną korzyść majątkową.
Początkowo spełnione prośby spadkodawcy były traktowane jako obowiązek moralny i zależało wyłącznie od dobrej woli powiernika. Na początku pryncypatu fideikomisy zostały objęte ochroną prawną w drodze postępowania nadzwyczajnego.
Fideikomisy nie wymagały żadnej określonej formy, wola spadkodawcy mogła być wyrażona w testamencie, w kodycylu, a nawet ustnie. Obciążyć fideikomisem można było nie tylko dziedzica testamentowego, ale każdego, kto otrzymywał cokolwiek ze spadku.
Spadkodawca mógł nawet zwrócić się do swojego dziedzica z prośbą o wydanie spadku wskazanej osobie. Jeśli wydanie miało nastąpić natychmiast - dziedzic spadał do roli powiernika, jeśli po pewnym czasie - do roli dziedzica tymczasowego.
W takiej sytuacji osoby powołane do dziedziczenia były niechętne do przyjęcia takiego spadku. Aby tę niechęć przezwyciężyć jurysprudencja szukała rozwiązań, które pozwalały by na uwolnienie dziedzica od ewentualnych długów spadkowych a korzyści i ryzyko przenieść na fideikomisariusza.
Ostatecznie na dziedzica nałożono obowiązek przyjęcia spadku z zachowaniem tytułu dziedzica, ale bez ryzyka odpowiedzialności za długi spadkowe i z zapewnieniem mu korzyści w postaci kwarty falcydyjskiej. Fideikomisariusz uniwersalny otrzymywał natomiast wraz z resztą spadku stanowisko podobne do dziedzica (heredis loco) wraz z przywiązaną do tego odpowiedzialnością za długi
