ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFII DRUGIEGO OKRESU Flashcards
(6 cards)
Zagadnienia filozoficzne osiągnęły w systemach Platona i Arystotelesa nie znaną dotąd pełnię.
- W LOGICE: zaczęło się - u Sokratesa - od najprostszych zagadnień definiowania pojęć, a skończyło - u
Arystotelesa - na pełnych traktatach logiki formalnej. - W ETYCE: zasadniczym zagadnieniem było: czym jest prawdziwe dobro? i czy można go się nauczyć?
Ale już Sokrates zaczął określać poszczególne cnoty, a Arystoteles
mógł dać swej etyce postać rozległego traktatu, omawiającego w prawie wyczerpujący sposób różne
rodzaje dóbr, cnót i stosunków moralnych. - W FILOZOFII PAŃSTWA: zaczęło się - u Protagorasa - od próby określenia natury państwa i racjonalizacji
stosunków w nim panujących, a po pół wieku gotowa już była utopia Platona, wyznaczająca całkowity
ustrój państwa wedle zasady etycznej, a niebawem i obszerna Polityka Arystotelesa. - W PSYCHOLOGII: zagadnienia dotyczyły zarówno empirycznej i fizjologicznej, jak i racjonalnej
psychologii; obejmowały zarówno szczegółową analizę funkcji psychicznych, jak i dochodzenia nad
nieśmiertelnością duszy i jej losami pośmiertnymi. Platon stawiał zagadnienia, a Arystoteles zebrał już
cały materiał w systematyczny traktat. - W TEORII POZNANIA: różnorodne zagadnienia tego okresu obejmowały zarówno kwestię przedmiotu,
jak pewności i pochodzenia poznania. Toczyły się zasadnicze spory między absolutyzmem a
relatywizmem, sensualizmem a racjonalizmem, aprioryzmem a empiryzmem, nominalistycznym a
realistycznym pojmowaniem pojęć, toczył się spór o pierwszeństwo zmysłów i rozumu, rozumu i intuicji,
rozumowania i natchnienia. - W FILOZOFII PRZYRODY: rozdzieliły się obozy posługujące się spekulatywną i empiryczną metodą,
głoszące jakościowe i ilościowe pojmowanie przyrody, nieskończoną i tylko skończoną podzielność
materii, koncepcję statyczną i dynamiczną, kauzalizm i finalizm. - W METAFIZYCE : zasadnicze pytanie było tu jedno: jaka jest istota bytu? Ale w związku z nim
powstawały różnorodne dyskusje i spory: między relatywistyczną koncepcją bytu Protagorasa a
absolutystyczną jego przeciwników, między idealizmem Platona a realizmem innych filozofów, między
zwolennikami i przeciwnikami transcendentnego bytu, między tymi, co uznawali obiektywność zjawisk,
a tymi, co jej zaprzeczali
POJĘCIA I TERMINY
W klasycznym okresie greckiej filozofii zakończył się proces formowania najbardziej
fundamentalnych pojęć metafizyki; oddzielone zostały i przeciwstawione sobie: materia i dusza, rzeczy i
idee, Bóg i świat. Należy uświadomić sobie, że gdy filozofia rozpoczynała się, te pojęcia nie były
wyróżnione: hilozoiści jońscy przypisywali materii cechy duchowe, duszy nie oddzielali od materii i
faktycznie nie posiadali jeszcze ani czystego pojęcia materii, ani czystego pojęcia duszy. Przed Platonem
nie było mowy o odróżnieniu realnego i idealnego bytu. Również i Bóg pierwotnie nie był
przeciwstawieniem świata, bogowie zamieszkiwali świat tak samo jak ludzie. - Zresztą, zaledwie pojęcia
te zostały rozróżnione, już rozpoczęły się próby sprowadzenia ich do siebie: już dusza została sprowadzona do materii przez materialistę Demokryta, byt idealny do realnego przez Arystotelesa, a
niebawem i Bóg zostanie sprowadzony do świata przez stoików.
Takich rozróżnień i przeciwstawień w filozofii ówczesnej było więcej, i to niewiele mniej
fundamentalnych; Platon odróżniał: byt i stawanie się, rzeczywistość i zjawisko, analizę i syntezę. W
dziedzinie poznania już dawniej rozdzielone było poznanie zmysłowe i rozumowe, teraz zaś Platon
rozdzielił jeszcze poznanie intuicyjne i dyskursywne.
Platonowi wypominali starożytni brak ustalonej terminologii; istotnie, styl jego był
tego rodzaju, że raczej chodziło mu o wypowiedzenie się wyraziste i poetyckie niż terminologicznie
ścisłe. Inaczej Arystoteles. Poza swoistymi terminami jego systemu - w rodzaju (energia), (entelechia),
(istota rzeczy), (konkretna jednostka), a nawet (materia), która dopiero u niego stała się terminem - jego
dziełem jest podstawowa terminologia logiki formalnej. U niego też po raz pierwszy spotykamy szereg
doniosłych rozróżnień: akt i potencja, substancja i cechy przypadkowe, umysł czynny i bierny, a także
rodzaj i gatunek, sprzeczność i przeciwieństwo, indukcja i sylogizm.
BILANS OKRESU
Dwa rodzaje twierdzeń są w filozofii trwałe lub przynajmniej względnie trwałe. Jeden rodzaj to
prawdy, które odkąd zostały odkryte, nie są kwestionowane (przynajmniej przez tych, co je zrozumieli).
Są to jednak na ogół prawdy częściowe, szczegółowe, nie wystarczające do rozwiązania wielkich
zagadnień filozoficznych. Natomiast mogą wchodzić jako składniki do takich rozwiązań i przyczyniać się
do ich ulepszenia.
Drugi zaś rodzaj to twierdzenia, które wprawdzie nie mają powszechnego uznania, są kwestionowane,
jednakże stale powracają i znajdują zwolenników. To te, które zaspokajają pewne potrzeby umysłowe,
formułują pewien pogląd na świat, a robią to w sposób dotychczas najlepszy, „klasyczny”. Nie mają
powszechnego uznania, ponieważ ludzie mają skłonności do różnych poglądów na świat; ale powracają u
tych, co mają te same skłonności. I dlatego są trwałe.
Otóż bilans tego okresu filozofii greckiej wykazuje wiele twierdzeń obu tych rodzajów. Do pierwszych,
nie kwestionowanych, należą: wprowadzenie definicji i indukcji (przez Sokratesa), zrelatywizowanie
wielu prawd do człowieka i uwidocznienie konwencji w teorii i praktyce (przez sofistów), oddzielenie
wiedzy pojęciowej od zmysłowej i wykrycie pojęciowej nawet w spostrzeżeniach (przez Platona),
opracowanie reguł sylogistyki, zestawienie kategorii, wyodrębnienie funkcji psychicznych (przez
Arystotelesa), przeciwstawienie związków celowych i przyczynowych (przez Platona i Arystotelesa),
analiza pojęcia przyjemności (przez cyrenaików), klasyfikacja wartości moralnych i cnót (zaczęta przez
Sokratesa, wykończona przez Arystotelesa), analiza przeżyć estetycznych (przeprowadzona zarówno
przez sofistów, jak przez Arystotelesa).
Nie mniej ważne są zdobycze tego okresu, jeśli chodzi o twierdzenia trwałe drugiego rodzaju, o klasyczne
sformułowania pewnych stanowisk. Do nich należy sformułowanie idealizmu, a także spirytualizmu,
przez Platona, równie klasyczne jak sformułowanie przeciwnego stanowiska, mianowicie
mechanistycznego materializmu, przez Demokryta. Ale także klasyczne sformułowanie stanowiska
kompromisowego, mianowicie hilemorfizmu, przez Arystotelesa jest dziełem tego samego okresu. Tak
samo sformułowanie klasyczne przeciwieństw w zakresie teorii poznania: aprioryzmu przez Platona i
empiryzmu przez jego przeciwników. I tak samo w etyce: klasyczne sformułowanie hedonizmu przez
cyrenaików i moralizmu przez Sokratesa, Platona, cyników. Wszystkie te teorie ontologiczne,
epistemologiczne, etyczne, choć następne pokolenia usiłowały je korygować czy łagodzić, pozostały w
swoim rodzaju nieprześcignione.
CHRONOLOGIA
Okres klasyczny był niedługi, obejmował właściwie tylko trzy pokolenia: do pierwszego z nich,
pokolenia ludzi działających w drugiej połowie V wieku, należeli głównie sofiści, z Protagorasem na
czele, i Sokrates; ono to wytworzyło nową, humanistyczną postawę w filozofii i ruch relatywistyczny; a
było też twórcze na polu filozofii przyrody dawnego typu: należał doń Demokryt. - Drugie pokolenie,
dojrzałe w pierwszej połowie IV w., było pokoleniem Platona, a także młodszych sofistów i na wpół
sofistycznie usposobionych sokratyków, Antystenesa i Arystypa; należeli doń także najświetniejsi
pitagorejscy uczeni, Archytas i inni. - Trzecie pokolenie wydało Arystotelesa.
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
Był to wielki okres nie tylko dla filozofii: to, co we wszystkich działach kultury podziwia się jako
najdoskonalsze dzieła Greków, pochodzi z lat będących z punktu widzenia filozofii erą sofistów i
Sokratesa (druga połowa V w.), Platona (pierwsza połowa IV w.) i Arystotelesa (druga połowa IV w.).
Era sofistów i Sokratesa zaczęła się w czasach Peryklesa (u władzy 460-430), powszechnie uważanych za
czasy klasyczne kultury greckiej. Wydała największe dzieła architektury ateńskiej: Partenon (447 - 432),
Propileje (437 - 432), Erechteion (434 - 433). Była erą wielkich rzeźbiarzy ateńskich, Fidiasza (zm. 438) i
Polikleta (zm. 423). Była erą przełomu w malarstwie dzięki Polignotowi i Mikonowi, Zeuksisowi i
Parrazjosowi. Była erą wielkich tragików, Sofoklesa i Eurypidesa, zmarłych u jej schyłku w 406 r.
(Antygona Sofoklesa około 442, Medea Eurypidesa w 431). A także erą wielkiego komediopisarza
Arystofanesa (działalność 427 - 390, Chmury 423 r.). Była erą wielkich historyków, Herodota (dzieło
ukończone około 430 r.) i Tucydydesa (ok. 400). A także erą wielkiego lekarza Hipokratesa (ok. 420).
Kulturze greckiej przewodziły wówczas Ateny, które koło roku 440 stały się też największym państwem
Grecji kontynentalnej. Społecznie w Atenach od Peryklesa zapanowała demokracja; każdy obywatel miał
udział w sprawach publicznych. Ale obywatele stanowili mniejszość wobec meteków i niewolników.
Politycznie Ateny panowały nad morzem i miastami związkowymi, a gospodarczo czerpały swe siły z wielkiego handlu morskiego. Swą wielką kulturę wytworzyły bynajmniej nie wśród spokoju politycznego; Grecja nie była zagrożona od zewnątrz, ale tarcia wewnętrzne nigdy nie były większe. Nie ustawał
antagonizm poszczególnych państw, w szczególności Aten i Sparty, wojna peloponeska trwała od 431 do
404, następowały rozgrywki wewnętrzne, walki osobiste, obalenie Peryklesa (429), proces Alcybiadesa
(415), i malarzy, Apollodora, Agatarchosa, którzy wprowadzili perspektywę.
Era Platona była w dalszym ciągu erą wielkiej sztuki, zwłaszcza wielkich rzeźbiarzy, Skopasa (dzia-
łalność 390 - 340) i Praksytelesa (działalność 370 - 345). Była erą rozkwitu krasomówstwa, od Izokratesa
do Demostenesa (działalność 365 - 325). Była erą postępu nie tylko filozofii, ale także nauk
szczegółowych: Archytas z Tarentu, twórca mechaniki, czynny był około 370 roku.
Era Arystotelesa wydała również wybitnych artystów (malarz Apelles, zm. 308, rzeźbiarz Lizyp, zm.
300), wybitne dzieła architektury (Mauzoleum w Halikarnasie, jak też teatr w Epidaurze), wybitnych
poetów (komediopisarz Menander, czynny od r. 324), wybitnych uczonych (Heraklides, twórca hipotezy
heliocentrycznej, ok. 350, Arystoksen z Tarentu, twórca teorii muzyki, ok. 330), wybitnych mówców
(Demostenes zmarł w tym samym roku, 322, co Arystoteles). Są to już czasy Filipa Macedońskiego (359
- 336) i Aleksandra Wielkiego (336 - 323).
KWESTIE SPORNE
Pisma głównych filozofów klasycznego okresu, Platona i Arystotelesa, przechowały się
wprawdzie, ale literacki styl Platona, lubiący raczej aluzje niż wyraźne sformułowania, wiele kwestii
pozostawił w niejasności. Pisma zaś Arystotelesa dlatego są niezupełnie jasne, że brak im ostatecznej
redakcji. Sokrates nie pisał wcale, a po sofistach, cynikach i cyrenaikach zostały jedynie znikome
fragmenty.
W poglądach Protagorasa nawet naczelna teza o „człowieku-mierze” podlega różnym interpretacjom: czy
człowiek pojęty jest w niej rodzajowo czy indywidualnie, jako miara istnienia rzeczy czy ich własności,
prawdy czy rzeczywistości?
Nauka Sokratesa jest sporna w samej swej osnowie; znamy ją bowiem nie bezpośrednio, lecz tylko z
relacyj uczniów, te relacje są zaś bardzo między sobą rozbieżne: któraż jest trafna, Ksenofonta czy
Platona?
Także i u Platona sporne jest to, co najważniejsze: teoria idei. Czy pojmował je ontologicznie jako byty
zaświatowe (stara szkoła z Zellerem na czele), czy też logicznie jako zasadnicze pojęcia umysłu (Lotze,
szkoła marburska, poniekąd Lutosławski)? Poza tym, czy trwał przy swej nauce o ideach, czy też się jej
później wyrzekł lub przynajmniej zmienił jej rozumienie (najpierw pojmował ją ontologicznie, w starczych zaś dialogach - logicznie, jak chce Burnet, Stewart i inni)? To jest jeden wielki Platoński problemat, drugim zaś jest interpretacja naczelnej idei dobra: czy jest identyczna z Bogiem-budowniczym
świata?
Poza tym kwestia jednolitości Platona: czy i w jakim kierunku Platon modyfikował zasadnicze
twierdzenia swej filozofii? Dalej, kwestia zależności od Sokratesa: czy dialogi sokratyczne rozwijają
myśli Sokratesa, czy własne Platona (według Burneta wszystko, co Platon wypowiada ustami Sokratesa,
jest własnością Sokratesa, a więc - i nauka o ideach w jej wcześniejszej postaci)? Nie jest też pewne, czy
Platon był pierwszy, który głosił teorię idei. Sam bowiem polemizuje w Sofiście ze zwolennikami idei,
którzy wyznawali tę teorię w prymitywniejszej, bardziej dogmatycznej postaci: może chodzi o szkołę
megarejską - ale i to jest sporne. Mniej stosunkowo wątpliwości nasuwa kwestia autentyczności pism: po
stuletnich badaniach i sporach obecnie wątpliwe jest autorstwo już tylko kilku drobniejszych prac
(Alcybiades I, Hippiasz Większy, Ion, Meneksen, Epinomis). Kwestia kolejności pism: po badaniach
Campbella, Dittenbergera, Lutosławskiego i innych rozbieżność zdań zmniejszyła się i dotyczy głównie
epoki powstania Fajdrosa, poniekąd też Lizysa i Obrony. Dyskutowane jest też, czy Platon pisał jeszcze
za życia Sokratesa.
W poglądach Arystotelesa kwestie sporne dotyczą najwięcej ewolucji jego filozofii, chronologii jego
pism, ich pierwotnej redakcji (zwłaszcza metafizyki), ich autentyczności. Poza tym dyskutowany jest
stopień samodzielności Arystotelesa (zwłaszcza zależność jego od Platona) i konsekwentność jego poglą-
dów. Natomiast sama ich interpretacja mniej zawiera kwestii spornych
