Kafli 4: Vísindasiðferði

Question 1

Þrep 4 vísindalegra aðferða

Answer 1

Taka rökstudda ákvörðun um hverjir verða þáttakendur & hvers vegna
Hvernig valdir, hvernig er siðfræðileg meðferð getið
Markhópur verður að vera líkur markhópnum sem myndi njóta góðs af rannsókninni (hagnýt rannsókn)
Gerum auglýsingu & veljum þá sem hafa áhuga
Upplýsingar um hvað felst í rannsókninni:
- Áhætta af þáttöku
- Tilgangur
- Þáttakendur upplýstir um að geta hætt þáttöku þegar þau vilja án afleiðinga

Question 2

Siðfræði vísinda (Research ethics)

Answer 2

Siðfræðileg viðmið sem aðrir setja á rannsakanda
Greina hvort ákvarðanir séu góðar & réttlætanlegar

Question 3

Siðanefndir stofnana (Instetutional review boards, IRB)

Hlutverk

Answer 3

Meta hvort rannsóknir séu siðferðilega réttlætanlegar og í samræmi við gildandi viðmið
Verja öryggi þáttakenda & ákvarða hvort þeir séu settir í hættu
USA: IRB
Ísland: Vísindasiðanefndin (vsn.is), HA ekki sjálfstæða, HÍ (byggjast á Helsinki & IRB, í heilbrigðis- og líffvísindum)

Question 4

Siðareglur

Answer 4

USA: APA
Ísland:
Klíniskir sálfræðingar: Siðareglur Sálfræðinga
Siðareglur á vinnustað
Siðareglur HA
Fylgja lögum

Question 5

Hlutverk rannsakanda

Answer 5

Sjálfur leggja mat á áhættu sem fylgjir þáttöku
Geta ekki verið alveg hlutlausir
Skoða fræði & það sem vitað um svipuð inngrip/meðferðir/tilraunaaðstæður
Ræða við kollega sem hefur gert svipaða rannsókn
Heilbrigð skynsemi

Question 6

Áhættusamar rannsóknir

Answer 6

Siðanefn getur gefið leyfi ef hugsanlegur ávinningur er áhættunar virði
T.d lyfjaprófanir

Question 7

Lítil áhætta

Answer 7

Flestar rannsóknir í sálfræði
Varahugavert:
T.d rannsóknir á geðshræringum krefjast að við köllum þær fram - sýna óþæginlega mynd
Rannsókn á sársauka krefjast að við köllum fram - fætur í ísbaði
Þarf stundum að fara í gengum siðanefnd & þáttakandi að fá ókeypis sálfræðiaðstoð eftirá
Rökstyðja

Question 8

Dulin (ósýnileg) áhætta

Answer 8

Rannsókn Milgrams á hlýðni:
Þáttakendur (kennarar) urðu miður sín

Question 9

Líkamleg áhætta við rannsóknir

Answer 9

Lyfjaprófanir, nýjar tegundir aðgerða

Question 10

4 Andlegar áhættur við rannsóknir

Answer 10

Hegðunarbreytingar:
Getum haft áhrif á skoðanir

Mögnun ástands:
Kvíðameðferð, magna kvíða skammtímis, svo minnka
Siðanefnd

Hræðsla:
Sýna hræðandi myndefni
Þarf góð rök

Skömm:
T.d. Milgram
Oft leyfi til að valda tímabundnum/minniháttar, boðið uppá sálfræði ráðgjöf eftir tilraun, greiðist af rannsakanda

Question 11

Nuremberg code 1947

Answer 11

Nuremberg réttarhöldin í Þýskalandi 1947 eftir WW2 leddi til alþjóðleg viðmið um vísindarannsóknir
Fyrsta útgáfa Helsinki útgáfunar kom út 1964

Question 12

Belmont skýrslan 1979

Answer 12

Eftir Tuskegee rannsókn í Alabama 1932-1972
600+ svartir bandaríkjamenn blekktir (ekki upplýstir) í þáttöku
Flest smituð af sárasótt (syphylis) (ca 400)
Lofuð heilbrigðisþjónustu en fengu ekki
Fengu ekki pensilín þegar það kom, rannsókn hélt áfram, margir dóu

Question 13

Belmont Skýrslan
3 Viðmið

Answer 13

1. Virðing fyrir persónum (autonomy):
   Allir einstaklingar sjálfsákvörðunarrétt & taka upplýsta ákvörðun
2. Góðvild (beneficence, no harm):
   Rannsakendum skylt að lágmarka skaða
   Hámarka ábata af rannsóknum sem krefjast fórna frá þáttakendum
3. Réttlæti (justice):
   Þáttakendur í rannsóknum rétt á kröfu á réttlæti t.d viðeigandi meðferð

Question 14

Hoffman Report

Answer 14

Eftir Íraks stríð seinna
Fangar í Guantanamo Bay
APA samtök hafði í leyni unnið með George W. Busch ríkisstjórn og aðstoðað þau við að skilgreina siðlegar pintingaraðferðir
Sumir vildu leggja APA niður, stjórn skipt út

Question 15

Helsinki Yfirlýsingin

Answer 15

Siðfræðilegar meginreglur fyrir læknisfræðilegar rannsóknir á mönnum
Alþjóðafélag lækna (WMA) þróaði hana
Fyrir lækna
Taka tillit til siðferðislegar reglur & viðmið og lög & reglur í heimalandi sem og alþjóðlegar kröfur

Markmið læknisfræðilegra rannsókna: Skapa nýja þekkingu - má ekki gagna fyrir réttindum & hagsmunum þáttakanda
Lyfleysa ef engin sönnuð íhlutun er til & ef engin aukin áhætta er á árangursminni íhlutun

Question 16

Upplýst samþykki (Informed consent)

Answer 16

Þáttakandi gefur samþykki fyrir þáttöku
MIKILVÆGAST:
- Skilur réttindi til að hætta þáttökku án afleiðinga
Skilur áhættu af þáttöku
Auðskiljanlegar upplýsingar

Question 17

Blekking (Deception)

Answer 17

Aðeins til að safna áreiðanlegum upplýsingum
T.d: segja að rannsókn snúist um minni, en í raun snýst um þolinmæði
Ef engin áhætta við að blekkja

Question 18

Blekking (Deception)

Samverkamaður (Confederate)

Answer 18

Leikari tekur þátt í rannsókn, þykist vera þáttakandi

T.d. Solomon Asch:
Hvaða lína jafnlöng einni línu
Hópþrýstingur
Fylgispekt (conformity)

Question 19

Blekking (Deception)

Útskýring (Debriefing)

Answer 19

Ef ekki hefur verið gefið allar uppl
Rannsókn lokinni útskýra tilgang rannsóknar
Notkun & ástæðu fyrir blekkingu (deception)

Question 20

Trúnaður (Confidentiality)

Answer 20

Gögn um þáttakendur haldið leynilegt
Ekki birta gögn sem hægt er að tengja við ákveðinn þáttakanda
Gögn geymd á öruggum stað, óaðgengileg fyrir óviðkomandi
Pappírsgögn læst í gagnaskápum
Rafræn gögn geymd með lykilorði
Viðkvæmar uppl dulkóðaðar

Question 21

Nafnleysi (Anonymity)

Answer 21

Þáttakendur nafnlausir, fá persónunúmer
Pseudonymization: þáttökunúmer ekki hægt að rekja til nafn/kennitölu

Question 22

Velferð dýra

Answer 22

Lög um velferð dýra 2013 nr. 55, 8. apríl
Siðarnefnd sammþykja notkun á dýrum
Má ekki nota dýr við prófun á snyrtivörum
Matvælastofnun tryggir að þer sem nota dýr hafa þjálfun og menntun
Fara með dýr með mannúðlegum hætti

USA:
Guide for the Care and Use of Laboratory Animals:
- Refine: lágmarka óþægindi (sársauka, hræðslu)
- Reduce: draga úr tilraunum
- Replace: skipta út tilraunadýrum fyrir annað þegar hægt (í dag tölvur)

Question 23

Falsanir (Fraud)

Answer 23

Rannsakandi breytir gögnum/skáldar gögn
Ástæður:
Kröfur um árangur í rannsóknum, rannsóknartengdir bónusar, upphefð í starfi

Question 24

Falsanir (Fraud)

Koma í veg fyrir
Endurtekning (Replication)

Answer 24

Rannsókn endurtekin og séð hvort komi sama niðurstaða

Láta gögn birtast með vísindagreinum
Takmarkanir:
Ekki spennandi: eingin ný niðurstaða
Ferli tekur mörg ár
Þarf margar endurtekningar til

Question 25

Falsanir (Fraud)

Koma í veg fyrir
Jafningjarýni (Peer review)

Answer 25

2-4 fara yfir rannsóknarskýrslu
Síar
Stundum hafnaðar því ekki nógu áhugaverðar
Nýtt og spennandi meria líklegt að byrtast
15-20% birtast
Ekki svo góð vörn gegn svindli:
2-4 fara yfir, lítill tími

Question 26

Falsanir (Fraud)

Afleiðingar

Answer 26

Undirmenn/yfirmenn líklegastir til að uppgötva
Undirmenn:
- Þurfa kannski meðmæli, valdaójafnvægi, hagsmunir þeirra að svindl komist ekki upp
Yfirmenn:
- Græða á því að gangi vel hjá undirmönnum (nöfn á verkum), orðspor er undir ef undirmaður svindlar

Question 27

Ritstuldur (Plagiarism)

Koma í veg fyrir & afleiðingar HA

Answer 27

Hygmyndir/orð/verk annara kynnt sem manns eigin, líka þýðingar
Koma í veg fyrir:
Oft segja á einfaldari hátt sem við skiljum sjálf
Skilja textann & segja með eigin orðum & uppbyggingu
Þarf ekki að vera flókin hugtök

Afleiðingar HA:
Alltaf einkunn 0
a) Gáfuleysi:
1. Áminning
2. Áminning eða brottrekstur
3. Brottrekstur
b) Ásetningsbrot:
1. Bottrekstur

Question 28

Hangikjötssneiðing (Salami-slicing)

Answer 28

Rannsókn bútuð niður í sem flestar birtanlegar einingar og dreifð í marga journals
Auðveldara að koma skilaboðum til lesenda með að takmarka vísindagrein við eina skýra hugmynd
Rangt:
Látið eins og um óháð gögn sé að ræða
Látið eins og niðurstöðurnar séu óháðar víbendingar um tiltekið fyrirbæri

Question 29

APA ethics code

Answer 29

10 viðmið
Gilda fyrir sálfræðinga & stúdenta í hlutverki sálfræðinga
USA

Question 30

Vísindasiðanefnd (VSN) á Íslandi
2 gerðir umsókna

Answer 30

Almenn umsókn vs lyfjarannsókn

Question 31

Vísindasiðanefnd (VSN) á Íslandi
Hafa í huga við umsókn

Answer 31

Varðar rannsóknin sjúkdóma/önnur heilsutengd atriði
Ef þáttakendur sjúklingar, ef ekki hvernig leitað?
Eru rannsóknargögn fengin frá opinberri stofnun, hvers konar gögn?
Eru rannsakendur starfsmenn heilbrigðisstofnunar, rannsókn gerðar í nafni þeirra/stofnunarinnar?

Question 32

Vísindasiðanefnd (VSN) á Íslandi

Almenn Umsókn
Greinagerð

Answer 32

Tilgangi rannsóknar og framkvæmd
Nöfnum allra sem taka þátt í framkvæmd rannsóknar
Samstarfs- og styrktaraðilum
Verkaskiptingu við framkvæmd rannsóknar
Hagsmunatengslum, ef einhver eru
Hvernig rannsóknin er fjármögnuð
Hvernig gögnum verður safnað, hvernig þau verða varðveitt og hvenær þeim er eytt.
Hvort gögnum verður deilt með aðilum utan landssteinanna
Hvort gögn verða samkeyrð við aðra gagnagrunna (til dæmis þegar aðgangur er að kennitölum)
Hugsanlegum siðferðilegum álitamálum
Hvernig gögn verði birt
Á hvaða tímabili gögnum verður safnað