ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA OKRESU HELLENISTYCZNEGO Flashcards
(6 cards)
Zagadnienia naczelne i szczególnie charakterystyczne dla epoki były trzy.
W fizyce: co jest ukrytą
przyczyną zjawisk? W logice: co stanowi kryterium prawdy? W etyce: co daje szczęście? Tym trzem były
podporządkowane wszystkie inne.
Fundamenty nowych szkół zostały założone w najbliższym czasie po Platonie i Arystotelesie. Szkoły te
starały się rozwiązać te same prawie zagadnienia, co oni; tyle tylko, że zasób zagadnień został
zwiększony (wyraźne to zwłaszcza u sceptyków). Rozrost zagadnień objawił się głównie w dziedzinie
etyki. A zagadnienia te różniły się zasadniczo od tych, które potem przyniosła epoka chrześcijańska.
Zasadniczą cechę etyki starożytnych stanowiło to, że dla niej dobrem najwyższym i celem było szczęście;
między dobrem a szczęściem nie było przeciwieństwa ani nawet rozdziału. Stąd wynikały ważne
konsekwencje: nie było w ich etyce ani nakazu, ani obowiązku, w ścisłym słów tych znaczeniu. Dawała
nie nakazy, lecz rady, jak osiągnąć szczęście; była „optatywna”, jak ją nazwał Brochard, nie imperatywna. Podawała wykazy cnót, ale nie wykazy obowiązków. Nie znała grzechu, lecz tylko błąd. Nie znała
też pojęcia zasługi i winy.
POJĘCIA I TERMINY
Pojęć i terminów przybyło najwięcej w dziedzinie teorii poznania i etyki. Inicjatywa w tworzeniu
nowych terminów wyszła w największej ilości wypadków od stoików. W teorii poznania teraz dopiero
znaleziono nazwy dla najbardziej zasadniczych pojęć, jak np. dla przeciwieństwa podmiotu i przedmiotu,
teraz dopiero ustalono termin dla świadomości, samowiedzy, wrażenia, oczywistości, aktu uznania, sądu spostrzegawczego; zostały ustalone techniczne nazwy dla pojęcia i dla kryterium. Weszły w użycie sceptyckie
terminy, jak „sceptyk”, „dogmatyk”, „nierozstrzyganie kwestii” i in. Niektóre terminy miały różne
znaczenia w zależności od szkoły; u stoików oznaczała pojęcie wspólne, a u epikurejczyków -
wyobrażenie odtwórcze. Liczne też były nowe a podstawowe pojęcia etyczne: postęp, rzecz moralnie
obojętna, moralna intencja i wiele innych. Uderzające jest, że klasyczna grecka filozofia - Platona i
Arystotelesa - obchodziła się bez tych wszystkich pojęć.
Na okres ten przypadło utworzenie terminologii łacińskiej, tak ważnej dla następnych tysiącleci. Była ona
prawie wyłącznie przekładem terminologii greckiej, często wprost przejmowała z niej terminy, jak
dialecticus czy historia. Teraz powstały owe: forma, materia, experientia, elementu, inductio, individuum,
intellectus, intellegibilis, ratio i rationalis, generalis, innatus i tysiące innych, które przeszły nie tylko do
łaciny, ale do wszystkich prawie kulturalnych języków nowożytnych Europy. Formowanie terminów nie
poszło od razu łatwo; szukano odpowiedników i wahano się: ovala była tłumaczona zarówno substantia
jak i essentia, aro/ua (atomy) - zarówno principia i semina rerum jak minima naturae, corpuscula, prima
corpora, elementu itp.
BILANS OKRESU
Wykaz trwałych zdobyczy filozoficznych tego okresu jest skromniejszy niż poprzedniego.
Jednakże i ten okres wydał klasyczne sformułowania pewnych stanowisk, zwłaszcza etycznych: w
filozofii stoickiej i epikurejskiej. A także rozwinął pewną ilość teorii niezależnych od zajmowanego
stanowiska. Do nich należała logika zdań rozwinięta przez stoików, ich kryteria prawdy i teoria wartości
moralnych, systematyka przyjemności przeprowadzona przez epikurejczyków oraz analizy poznania
przeprowadzone przez pirrończyków, zachowujące swą ważność niezależnie od wyciąganych z nich
wniosków sceptycznych.
CHRONOLOGIA
Okres hellenistyczny trwał w filozofii długo, przetrwał wiele pokoleń. Najważniejsze było
pierwsze pokolenie okresu, które przyszło zaraz po Arystotelesie i kwitło około 300r.: należeli doń
założyciele wszystkich szkół hellenistycznych, Zenon, Epikur i Pirron; należał doń także Teofrast,
scholarcha w Likeionie; jedna tylko Akademia nie miała wówczas wybitniejszego przedstawiciela. W
tym pokoleniu żył też wielki uczony Euklides i rozkwitała już nauka aleksandryjska. Drugie pokolenie,
około 270 r., wydało Kleantesa stoika, Tymona sceptyka, Stratona perypatetyka, Arkezylaosa
sceptycznego akademika, a uczeni szczycili się Arystarchem z Samosu. W trzecim pokoleniu twórczość
filozoficzna zaczęła wygasać, jeden tylko Chryzyp ze szkoły stoickiej był twórczym myślicielem; potem
nie występuje już żadne wybitne nazwisko w filozofii (choć były to czasy Archimedesa), aż koło połowy
II w. ukazały się wydatniejsze postacie Karneadesa i Panaitiosa. W tym pokoleniu objawił się przyrost
energii filozoficznej, która wyładowała się bądź w sceptycyzmie, bądź w eklektyzmie. Eklektyczne było
też następne pokolenie (przynajmniej szóste po Arystotelesie), do którego, koło 100 r., należeli
Poseidonios stoik i Filon z Laryssy, scholarcha Akademii. Potem żyli współcześnie w pierwszej połowie I
w. p. n. e. Lukrecjusz epikurejczyk, Cyceron i uczony arystotelik Andronikos z Rodosu; było to
pokolenie ludzi bardzo do filozofii zapalonych, ale mało twórczych.
Następna zaś generacja (należał do niej Filon z Aleksandrii) inaugurowała już nową epokę; niemniej stare
szkoły hellenistyczne trwały dalej i dopiero po paru pokoleniach platonizm wydał Plutarcha, stoicyzm
Marka Aureliusza, a pirronizm Sekstusa Empiryka.
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
Gdy okres ten się zaczynał, było nad Morzem Śródziemnym wiele państw, a gdy się kończył (po
bitwie pod Actium, r. 31), było już tylko jedno Imperium Rzymskie. Gdy się zaczynał, Grecja stanowiła
centrum kultury, a gdy się kończył, była już tylko zaniedbaną prowincją. Utworzyły się poza nią inne
ośrodki: od III wieku Aleksandria ze swą biblioteką i muzeum stała się, zwłaszcza pod Ptolemeuszem
Filadelfosem, wielkim ośrodkiem życia umysłowego. Tak samo od III w. miasto Pergamon stało się
ośrodkiem kultury - zwłaszcza artystycznej. A w tym samym czasie stawał się Rzym ośrodkiem
politycznym.
Okres zaczynał się kulturą, która była czysto grecka, a gdy się kończył, kultura stała się już zrostem
pierwiastków greckich i rzymskich, wschodnich i zachodnich, europejskich i azjatyckich. Gdy się zaczynał, przeważała kultura filozoficzna, później zaś obok filozofii równorzędne miejsce zajęły nauki
szczegółowe. Wiek III był wiekiem Teofrasta, twórcy geografii roślin i historyka filozofii (ok. 300 r.), Euklidesa z Aleksandrii, twórcy geometrii (ok. 300 r.), Stratona, perypatetyka zasłużonego dla
eksperymentalnego przyrodoznawstwa (ok. 280), Archimedesa z Syrakuz, wielkiego fizyka (czynnego
głównie 250 - 220), a także znakomitych filologów aleksandryjskich. W II w., mniej ważnym dla
filozofii, rozkwit nauk szczegółowych trwał dalej: wówczas to czynny był Heron z Aleksandrii, sławny
matematyk, fizyk, technik, a prace humanistów nabrały uniwersalnego charakteru; powstała (ok. 145)
kronika świata Apollodora z Aten i (ok. 150) historia powszechna Polibiusza.
W Rzymie przez okres ten zmieniło się wiele, w ustroju społecznym tak samo jak w kulturze umysłowej.
Zwłaszcza od połowy II wieku. Przechodził przez walki wewnętrzne, rewolucje dążące do
sprawiedliwszego ustroju społecznego. I jednocześnie ożywiało się jego życie umysłowe. W 167 r.
Polibiusz przybył do Rzymu, a mniej więcej w tym czasie zaczęły się pojawiać własne prace naukowe
Rzymian, jak Katona Starszego De Agricultura. W 83 r. Sulla przywiózł do Rzymu rękopis Arystotelesa i
Teofrasta. Koło połowy I wieku - za Lukrecjusza, Yarrona, Cezara i Catulla - Rzym był stolicą już nie
tylko w sensie politycznym.
A w r. 30 rozpoczęła się trwająca blisko pół wieku era Augusta, w której Rzym panował nad światem nie
tylko militarnie i politycznie; żyli w nim i działali wielcy poeci: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz, Propercjusz, historyk Liwiusz, geograf Strabon, znakomici gramatycy, wielcy prawnicy i powstawały najbardziej monumentalne dzieła sztuki rzymskiej, jak Panteon. W tej wielkiej erze Rzymu filozofia i filozofowie odgrywali stosunkowo skromną rolę.
KWESTIE SPORNE
Dzieła twórców filozoficznych tej epoki zaginęły bez mała doszczętnie i doktryn ich musimy
dochodzić z szczupłych fragmentów lub na podstawie pism naśladowców. W tym leży przyczyna
nieporozumień i rozbieżnych interpretacji. Dotyczy to zwłaszcza stoików; historycy „starego stoicyzmu”
wahają się między biegunowo różnymi interpretacjami: między materializmem i spirytualizmem w
metafizyce, sensualizmem i aprioryzmem w logice, determinizmem i teorią wolnej woli w etyce.
Dziejopisarze szkoły stoickiej uwzględniali na ogół tylko bądź założycieli szkoły, bądź jej ostatnich,
najbliższych nam przedstawicieli, i przez to pośrednie ogniwa rozwoju zostały nie zbadane i są jeszcze
zagadką; od niedawna dopiero zwrócono uwagę na doniosłe postacie Panaitiosa i Poseidoniosa,
stanowiącego niejako stację węzłową w drogach rozwojowych greckiej filozofii - W epikureizmie
przedmiotem sporu wciąż jeszcze są najistotniejsze dla tej doktryny kwestie, mianowicie kwestie etyczne,
jak np. teoria negatywnego szczęścia lub stosunku rozkoszy cielesnych i duchowych. - W pirronizmie
najtrudniejsze jest zrozumienie samego Pirrona (sceptycy uważali go za swego protoplastę, inni zaś
pisarze starożytni, jak Cyceron, nie wiedzą nic o jego sceptycyzmie i przedstawiają go tylko jako
rygorystycznego etyka). Poza tym sporny jest stosunek akademizmu do pirronizmu, sporne autorstwo i
sens niektórych tropów, sporne, jak pojmować przekazany przez tradycję fakt, że niektórzy sceptycy
godzili swe stanowisko ze stanowiskami dogmatycznymi, np. Ainezydem godzi je z heraklityzmem,
Arkezylaos - z platonizmem, Sekstus lub Menodot - z empiryzmem.
