ARYSTOTELICY I AWERROIŚCI Flashcards
(13 cards)
Arystotelizm, zanim został przystosowany do wiary chrześcijańskiej, oddziałał najpierw na
filozofię Zachodu w swej dawniejszej postaci.
Nie była to wszakże postać pierwotna, lecz taka, jaką mu
nadali dawni komentatorzy lub nowi zwolennicy w XIII wieku. Jedna postać heterodoksalnego
arystotelizmu pochodziła od Dawida z Dinant, druga zaś była owym „awerroizmem łacińskim”, a
głównego przedstawiciela miała w Sigerze z Brabantu. Rola doktryn tych w XIII w. polegała na tym, iż
one jedyne chciały wówczas autonomicznie dochodzić prawdy bez odwoływania się do Pisma św.
POPRZEDNICY.
Źródłem obu doktryn był Arystoteles, ale także jego komentatorzy. Źródło pierwszej
historycy skłonni byli widzieć w Aleksandrze z Afrodyzji, arystoteliku greckim II wieku naszej ery, który
filozofię Stagiryty interpretował naturalistycznie, a źródłem drugiej był na pewno Awerroes, arystotelik
arabski XII wieku, który .Arystotelesa pojmował jako bliskiego platonizmowi.
W myśl tego historycy filozofii nazywali przedstawicieli pierwszej doktryny aleksandrystami, tak jak
przedstawicieli drugiej awerroistami. Wywodząc poglądy Dawida z Didant z poglądów Aleksandra,
historycy powoływali się na informacje Alberta Wielkiego, natomiast bezpośrednia analiza
odnalezionych fragmentów Dawida zdaje się wskazywać, że naturalistyczna interpretacja arystotelizmu
była jego własna. Poglądy Aleksandra znane były w średniowieczu (mianowicie jego komentarz do De
anima, przełożony na łacinę przez Gerarda z Kremony), ale pierwsze wyraźniejsze jego wpływy dają się
zauważyć dopiero w XIV w., u Buridana; a „aleksandryzm” - doktryna oparta na poglądach Aleksandra z
Afrodyzji - powstał dopiero w czasach Odrodzenia.
Awerroizm arabski scholastycy poznali w początkach XIII wieku. Michał Szkot, tłumacz Awerroesa na
łacinę (1217), był pierwszym awerroistą „łacińskim”.
DAWID z DINANT
był za życia myślicielem równie
sławnym, jak zwalczanym; kondemnaty spowodowały, że jego pisma uległy zniszczeniu, a działalność
zapomnieniu. Dawid był związany z dworem Fryderyka II, ale zapewne wykładał też w początkowych
latach XIII wieku w Paryżu, na wydziale artystów. Uczył się w gimnazjum greckim i znał język grecki.
Dzieło jego nosiło tytuł Quaternuli lub De tomis id est de divisionibus. Miało postać notat, wypisów,
parafraz i objaśnień do dzieł Arystotelesa. O treści jego wiedziano długo jedynie z kondemnat i z polemik
Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu. Ale niedawno A. Birkenmajer odnalazł, a Kurdziałek wydal
(w r. 1963) obszerne fragmenty jego dzieła. Dawid nie był typowym przedstawicielem swego wieku,
więcej przypominał dialektyków poprzedniego stulecia, ufających bezwzględnie rozumowi i tylko jemu.
- MATERIALIZM.
Stanąwszy na stanowisku Arystotelesowskiego hilemorfizmu,
czyli przekonania, że przedmioty składają się z formy i materii, Dawid zapytywał: Co jest bytem
prawdziwym, forma czy materia? Pytanie było niezgodne z duchem Arystotelesa, dla którego tak samo
forma, jak materia były składnikami bytu. Dawid zaś odpowiadał: Bytem prawdziwym jest to, co
rodzajowe, co wspólne rzeczom. A więc: materia. Ona bowiem jest wspólnym podłożem rzeczy. Formy zaś, jako różnorodne, nie są w stały sposób związane z bytem; są przeto tylko zjawiskami (apparentia).
Są ujmowane przez zmysły i istnieją tylko dla zmysłów. To, co jest różnokształtne w rzeczach, pochodzi
z ich formy i jest zjawiskowe; po odrzuceniu jej pozostaje jako byt prawdziwy „materia pierwsza”,
wszędzie jedna i ta sama (materia prima quae solą entitas est rerum). Z tego, co potocznie zaliczamy do
rzeczywistości, ogromna większość należy tedy do zjawisk; człowiek i osioł, wedle przykładu Dawida,
wydają się nam istotami różnymi, ale rozum nie potwierdza tej różnorodności, bo jeden i drugi są tą samą
materią, to zaś, co ich różni, jest tylko zjawiskiem.
Pogląd Dawida był, tak samo jak jego zagadnienie, wynaturzeniem arystotelizmu. Założenie, że istotne w
rzeczach jest to, co rodzajowe, było wzięte z doktryny perypatetyckiej - ale dla niej właśnie forma była
czynnikiem rodzajowym, była czynnikiem pojęciowym, nie zmysłowym, czynnikiem jedności, nie
różnorodności.
Materializm Dawida, ten jedyny materializm średniowieczny, był szczególnego rodzaju; poniekąd był
przeciwieństwem teorii potocznie nazywanej tym mianem. Ta bowiem twierdzi, że bytem prawdziwym
jest materia, ale pojęta jako zespół rzeczy zmysłom dostępnych. Tymczasem Dawid mówił o materii, że
niepodobna jej widzieć ani żadnym zmysłem postrzegać, lecz można ją jedynie poznawać rozumem. Była
to materia w starożytnym rozumieniu: nie zespół rzeczy, lecz wspólne ich podłoże. Nowożytny
materializm uważa, że rzeczy zmysłowe są realne, średniowieczny zaś uważał je za zjawiska.
- MATERIALNY ROZUM i MATERIALNY BÓG.
W sposób analogiczny do ciał Dawid z Dinant
pojmował istoty duchowe. Założywszy, że realne jest tylko to, co rodzajowe, tam za realną uważał
materię, tu zaś jedynie rozum. Materia jest tym ex quo constituuntur corpora, rozum zaś tym ex quo
constituuntur animae. Z tej analogii materii i rozumu Dawid wyciągnął niespodziewany wniosek: rozum
jest podłożem form i materia jest podłożem form, więc - rozum i materia są tym samym.
Konsekwencja tej tezy powiodła go jeszcze dalej. Aleksander z Afrodyzji utożsamił był rozum czynny z
Bogiem. Dawid podjął tę myśl i wyprowadził wniosek, że Bóg jest identyczny z materią. Wszak materia
ma wszelkie własności Boga: jest niezmienna, nieskończona, wszechobecna i z niej wywodzi się wszelki
byt. - Taki panteistyczny pogląd na Boga i materię nie mógł znaleźć uznania wśród scholastyków,
natomiast zasłużył sobie na pochwałę Odrodzenia: „Nie był zgoła szaleńcem Dawid z Dinant” - pisał
Giordano Bruno - „kiedy materię mienił rzeczą doskonałą i boską”.
SIGER z BRABANTU
był przywódcą ruchu awerroistycznego w Paryżu.
Był magistrem wydziału artystów; przez szereg lat pociągał swą doktryną
zastępy szkolarzy i stawał na czele opozycji w uniwersytecie. Od 1266 r. spotykały go represje, a w 1270
i 1277 r. nauka jego została potępiona. Po pierwszym potępieniu nie przerwał wszakże nauczania, a
nawet wówczas dopiero doszedł do szczytu rozgłosu i powodzeń. Po drugim potępieniu musiał już
wystąpić z uniwersytetu i miał stanąć przed trybunałem wielkiego inkwizytora Francji; ale opuścił
Francję i udał się do Włoch, gdzie w kilka lat potem (między 1281 a 1284 r.) życie zakończył. Był słynną
w swoim czasie postacią i współcześni potępiali go, ale nie mogli pominąć milczeniem. Dante
pochlebnymi słowy uwiecznił go w Boskiej komedii.
Z dzieł jego długo znane było tylko De anima intellectivaz 1272/3 r., poświęcone zagadnieniu rozumu
czynnego. Ostatnio odnaleziono rękopisy innych prac. O poglądach jego informuje też akt potępienia,
referaty Tomasza z Akwinu i list Egidiusza z Lessines, podający główne tezy Sigera.
Poglądy awerroistów łacińskich
Awerroiści ufali Awerroesowi, jak on Arystotelesowi: Arystoteles jeden odkrył prawdę, a
Awerroes jeden go zrozumiał. Ale Awerroes i awerroiści rozwijali specjalnie zagadnienia metafizyczne,
które Arystoteles ledwie naszkicował i których nie rozwiązał wyraźnie; byli też bardziej samodzielni, niż
to sami przyznawali; nie byli czystej krwi arystotelikami, ich arystotelizm był niemniej zmieszany z
innymi składnikami niż arystotelizm Tomasza z Akwinu.
Awerroiści „łacińscy” XIII wieku podtrzymywali z pierwotnego arabskiego awerroizmu specjalnie
niektóre tezy, odróżniające ich od ogółu prawowiernych filozofów.
- JEDNOŚĆ ROZUMU LUDZKIEGO była pierwszą ich tezą:
„rozum wszystkich ludzi jest jeden i ten
sam”, jak to formułował akt potępienia. Wprawdzie każdy człowiek posiada swą duszę indywidualną, ale
ta ma tylko funkcje zmysłowe, jest wytworem rozwoju cielesnego, jest sama cielesna i z ciałem ginie.
Natomiast dusza rozumna jest niematerialna i przez to niezniszczalna, ale też jest jedna i
nieindywidualna; nie jest zaś indywidualna, skoro nie posiada materii, która jest zasadą mnogości i
indywidualności. Istnieje przeto poza ciałem i tylko przemijające z nim się łączy.
Teza ta miała doniosłą konsekwencję: zaprzeczała nieśmiertelności osobistej. Człowiek umiera, a tylko ludzkość jest nieśmiertelna. Celem człowieka jest osiągnięcie szczęścia tu, na ziemi, w tym życiu. Jest to
możliwe, ale - tylko w społeczności.
- STWORZENIE ŚWIATA NIE BEZPOŚREDNIO PRZEZ BOGA,
lecz przez szereg instancji pośrednich.
Był to motyw neoplatoński, którym awerroiści uzupełnili skromne informacje Arystotelesa o powstaniu
świata. I ta teza miała ważną konsekwencję: Bóg nie będąc przyczyną bezpośrednią świata nie może
przewidzieć jego kolei: na tej podstawie awerroiści zaprzeczali opatrzności. Materia - mówili - jest
pierwiastkiem obcym Bogu, jednostki zaś wszelkie są materialne, więc - Bóg nie może znać jednostek.
Cały zaś ów postępowy proces tworzenia awerroiści pojmowali w duchu neoplatońskim, jako
odbywający się poza czasem. Stworzenie jest więc odwieczne tak samo jak Bóg. Nie było tedy początku
świata; nie było pierwszego człowieka. Bezczasowy proces powstawania świata awerroiści pojmowali
jako proces konieczny, a więc nie jako akt woli Bożej. I to miało konsekwencję, która dla prawowiernych
myślicieli chrześcijańskich była nie do przyjęcia: zaprzeczenie wolności Boga w tworzeniu.
- DETERMINIZM POWSZECHNY.
Zjawiska fizyczne są z sobą ściśle przyczynowo powiązane, w
szczególności zjawiska astronomiczne, które decydują o biegu zdarzeń ziemskich.
Z determinizmu powszechnego awerroiści wywodzili determinizm psychologiczny; z determinizmu
psychologicznego wyciągali znów konsekwencję, której etyka chrześcijańska przyjąć nie mogła:
zaprzeczenie odpowiedzialności.
- TEORIA DWÓCH PRAWD.
Do teorii tej nie uciekał się Awerroes, natomiast korzystali z niej
awerroiści łacińscy. Wypowiadali bowiem tezy jawnie niezgodne z nauką Kościoła, a jednocześnie
chcieli być z Kościołem w zgodzie. Twierdzili więc, że co jest prawdziwe wedle filozofii, może nie być
prawdziwe wedle wiary; oni głoszą filozofię, a Kościół podaje prawdy wiary. Dla scholastyki było to
rozwiązanie nie do przyjęcia, bo podważało ten zasadniczy pogląd na stosunek wiary i rozumu, na którym
wznosił się gmach scholastyki. Oficjalnie nie głoszono podwójnych prawd, w każdym razie dotąd nie
został znaleziony taki tekst. Potępienie z f. 1277 formułuje zarzut hipotetycznie: quasi sint duae veritates
contrariae. Istota sprawy, wedle Wł. Seńki, leżała w rozumieniu filozofii, jakie wytworzyło się wśród
radykalnych arystotelików:
A) Wystąpiła, mianowicie, myśl o historycznym jej traktowaniu: filozofia - to wykład tego, co twierdzili
dawni wielcy myśliciele. Siger z Brabantu pisał: „Naszym głównym zamierzeniem nie jest badać, jaka
jest prawda o duszy, lecz jaka była o niej opinia filozofa”. Na co mu odpowiadał Tomasz: „Nie po to
studiuje się filozofię, by wiedzieć, co sobie wyobrażali ludzie, lecz po to, by wiedzieć, jaka jest w
rzeczywistości prawda”.
B) Pojawiła się również koncepcja filozofii jako nauki niezależnej od światopoglądu. Każda nauka ma
swe zasady i wnioski każdej są zależne od tych zasad: nie mogą być modyfikowane nawet przez wiarę.
Twierdzenia nauki są ważne jedynie w odniesieniu do jej założeń. Bóg, jeśli chce, może uczynić inaczej,
ale to już wykracza poza kompetencje filozofa. Boecjusz z Dacji (w tekście niedawno odnalezionym
przez węgierskiego historyka) pisał: „O czymkolwiek filozof jako filozof twierdzi lub zaprzecza, czyni to
wyłącznie w oparciu o przyczyny i naturalne zasady. A prawdom, których nie może wyprowadzić ze
swych zasad, ale które nie są / tymi zasadami sprzeczne i nie burzą jego nauki, zaprzeczać nie
potrzebuje”.
OPOZYCJA.
Już w 1210 r. dekret biskupów zgromadzonych w Paryżu nakazał spalenie dzieła Dawida z
Dinant i zakazał czytania niektórych pism Arystotelesa i Awicenny jako nie dających się pogodzić z
wiarą. Zakaz ponowiony został w 1215 i 1231 r. Późniejsze kondemnaty wywołane zostały przez
uformowanie się w Paryżu szkoły awerroistycznej pod przewodem Sigera. Biskup paryski Stefan
Tempier potępił w 1270 r. tezy awerroizmu. AV następnych latach wprowadzono w uniwersytecie szereg
obostrzeń skierowanych przeciw awerroistom. A w 1277 r. ukazał się nowy dekret potępiający 219 tez,
między którymi zresztą oprócz awerroistycznych znajdowały się tezy neoplatońskie, a także niektóre tezy
Tomasza z Akwinu, Rogera Bacona i innych.
Jednym z pierwszych autorów znających Awerroesa był Wilhelm z Owernii. Sposób, w jaki go cytował,
nie wskazuje na to, by zdawał sobie sprawę z istoty awerroizmu i z jego niezgodności z nauką
chrześcijańską. Bacon w wykładach paryskich 1241 - 1247 również nie dostrzegł głównej innowacji
Awerroesa: monopsychizmu. Tak samo Albert w Summa de creaturis, pisanej około r. 1240. W r. 1256
Albert został wezwany do papieża Aleksandra IV dla wyjaśnienia „jedności rozumu”. Od tego dopiero
czasu datują się wystąpienia przeciw awerroistom Bonawentury, Alberta, Tomasza, potem także Idziego
Rzymianina i Rajmunda Lulla. Najwięcej zaś walczyli z Awerroesem prawowierni zwolennicy Arystotelesa: dla nich sprawa była szczególnie ważna, chcieli uratować filozofię Arystotelesa, którą
interpretacja awerroistów kompromitowała w oczach chrześcijan. Czynili to przćde wszystkim Albert
Wielki i Tomasz z Akwinu; pierwszy wydał pracę pod tytułem: De unitate intellectus contra Averroem,
drugi zaś w r. 1270 De unitate intellectus contra aver-roistas. Odpowiedzią na to ostatnie pismo była De
anima intellectiva Sigera.
ROZWÓJ ARYSTOTELIZMU I AWERROIZMU.
Po Dawidzie z Dinant nie ma śladów dalszego
trwania materialistycznej koncepcji, inspirowanej przez Aleksandra z Afrodyzji; była może w XIII w.
indywidualną własnością Dawida. Natomiast awerroizm łaciński, zaczęty w połowie XIII wieku, stworzył
szkołę, która trwała mimo zakazy. Ze współczesnych Sigerowi wybijał się jeszcze wśród awerroistów
Boecjusz z Dacji. Jego niedawno odkryte wybitne dzieło De aeternitate mundi formułowało podstawowe
założenia całego nurtu filozoficznego. W dziejach tego nurtu drugim etapem była działalność Egidiusza z
Orleanu (w końcu XIII w.), który w duchu awerroizmu wykładał etykę Arystotelesa. Etap trzeci tworzyli
Tomasz Wilton i Jan z Jandun, domagający się radykalnego oddzielenia filozofii od teologii; oni to
dopiero pismom swym nadali ton zaczepny wobec Kościoła. Wreszcie etap czwarty. Marsy li usz z
Padwy (zm. 1342), przyjaciel Jana z Jandun, przeniósł w swym Defensor pacis awerroizm na grunt
polityki, wyzyskał jego hasła jako hasła wolności i postępu społecznego.
Poza Paryżem szkoła awerroistów miała swe siedziby we Włoszech, zwłaszcza w Padwie i Bolonii.
Wytrzymała wszystkie ataki, przetrwała średniowiecze, doczekała się Odrodzenia. I mogła wtedy
wystąpić jawniej. Wówczas, w XIV w., także na podłożu poglądów Aleksandra z Afrodyzji wytworzyła
się we Włoszech szkoła filozoficzna. I oto okazała się rzecz szczególna: w dobie skierowanych przeciw
obu represji Awerroes i Aleksander występowali jako sojusznicy; gdy natomiast poglądy ich mogły być
głoszone swobodnie, wyszły na jaw przeciwieństwa w ich poglądach i - powstał zacięty i długotrwały
spór awerroistów z aleksandrystami.
