ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE XIII WIEKU Flashcards
(5 cards)
Zagadnienia scholastyczne, które we wczesnym średniowieczu stanowiły dość luźną całość,
zostały w XIII w. skompletowane i zespolone. We wczesnym średniowieczu było niewiele zagadnień, a
wiele różnorodnych rozwiązań, teraz zaś, przeciwnie - wiele zagadnień, a ograniczona ilość rozwiązań;
wielkich obozów filozoficznych było zaledwie kilka: heterodoksalny obóz awerroistów i dwa
prawowierne: augustyński i arystotelesowsko-tomistyczny.
- Zagadnienia teologii filozoficznej. A) Stosunek Boga do świata był głównym przedmiotem sporu
między ortodoksalną a heterodoksalną filozofią: czy świat jest dziełem woli Bożej, czy też emanacją
Boga? Pod wpływem bowiem Arabów emanacyjne stanowisko znów w XIII w. znajdowało
zwolenników. Charakterystycznym tematem dyskusji było również: czy stworzenie świata zostało
dokonane w czasie, czy przedwiecznie? z wiecznej materii, czy z niczego? czy bezpośrednio przez Boga?
B) W dyskusjach filozoficzno-teologicznych między prawowiernymi obozami różnica zdań dotyczyła nie
tyle samych tez, ile sposobu ich dowodzenia. W podstawowym zagadnieniu istnienia Boga dowód
kosmologiczny wziął w XIII w. górę dzięki Albertowi i Tomaszowi; ale dowód ontologiczny nie został
zaniechany i stosunek do niego rozdzielił scholastyków na obozy. I co do własności Boga sporna była
przede wszystkim metoda ich ustalania; a także, jaka z nich jest własnością główną („istotą metafizyczną
Boga”). Największa rozbieżność panowała między intelektualistycznym pojmowaniem Boga przez
awerroistów i tomistów a woluntarystycznym pojmowaniem Henryka z Gandawy lub Dunsa Szkota. - Zagadnienia ontologiczne najogólniejszej natury scholastyka postawiła właściwie dopiero w tym
okresie. Teraz powstały zagadnienia dotyczące pojęcia bytu tak ogólnego, że obejmowało zarówno Boga
jak i stworzenie, oraz powszechnych składników bytu, jak substancja i akcydens, istota i istnienie,
materia i forma. Wprowadzenie pojęć tych, np. materii i formy, spowodowało szereg specjalnych
zagadnień i sporów, które odtąd stały się typowymi dla scholastyki: czy czysta materia jest tylko
potencją? czy istnieje również materia duchowa? czy każda rzecz posiada jedną tylko formę, czy też
może posiadać ich mnogość ? czy zasadą indywidualności jest forma, czy materia, i czy istnieją formy
indywidualne, czy zawsze tylko ogólne?
Natomiast zagadnienie uniwersaliów, które ze wszystkich kwestii ontologicznych najwięcej niepokoiło
poprzednie stulecia, znalazło w XIII w., dzięki nowym pojęciom ontologicznym, rozwiązanie, które
zadowoliło prawie wszystkich; nominalistów nie było w tym okresie scholastyki i spór, który toczył się
przedtem i potem, ustał na przeciąg XIII wieku. - Zagadnienia epistemologiczne rozrosły się znacznie w XIII w., podobnie jak psychologiczne i
kosmologiczne; ale dobór tych zagadnień był uwarunkowany potrzebami teocentrycznego systemu.
Zagadnienia teorii poznania były nawet tymi, które zdecydowały o powstaniu nowego typu filozofii
chrześcijańskiej w XIII w.; główną innowację tomizmu stanowił bowiem empiryzm, który przeciwstawił się dawnemu, Augustyńskiemu aprioryzmowi.
Logika formalna w tym stuleciu zeszła wobec teorii poznania na drugi plan. Jednakże wiedza logiczna,
rozszerzona w XII w. przez tzw. logica nova, została znów w XIII w. powiększona przez logica
modernorum, traktującą o „własnościach terminów”, a będącą trzecim i ostatnim nawarstwieniem logiki
średniowiecznej. W XIII w. przyszedł już czas kompendiów logicznych; w stuleciu tym powstało
najsławniejsze w wiekach średnich kompendium, Summulae logicales Piotra Hiszpana (od 1277 papieża
Jana XXI). W tym samym czasie rozwinęły się badania nad logiką semantyczną, zwaną grammatica
speculativa. W XIII również wieku powstała Ars Lullica, kombinatoryka logiczna pomysłu Rajmunda
Lulla, mająca znaleźć sposoby mechanicznego rozszerzania wiedzy; pozostała ona zresztą odosobnionym
w wiekach średnich zjawiskiem.
W psychologii sporna była nawet sama definicja duszy, gdyż obok tradycyjnej, Platońsko-Augustyńskiej,
zwolenników w XIII w. znalazła również definicja Arystotelesowska. Przedmiotem dyskusji był stosunek
duszy do stanów organicznych (pod postacią zagadnienia wielości form), stosunek duszy do jej czynności
(czy dusza jest realnie różna od aktów psychicznych) oraz klasyfikacja władz psychicznych, która w XIII
w. uległa przeobrażeniu w duchu Arystotelesa.
Przedmiotem najbardziej zaciętego sporu o charakterze metafizyczno-psychologicznym była najwyższa
władza duszy, rozum czynny: jest przyrodzony, czy nadprzyrodzony? jest oddzielną substancją, czy tylko
władzą duszy? jest jeden, czy inny w każdym człowieku? W związku z tym (przez awerroistów) ożył spór
o nieśmiertelność duszy.
W psychologii XIII w. przeważały zagadnienia ogólne i spekulatywne, jednakże pewne jej działy, jak
psychologia postrzegania wzrokowego, doczekały się pod wpływem Arabów bardziej szczegółowego i
empirycznego ujęcia. - W filozofii przyrody dyskusje miały ośrodek w dwóch panujących naówczas teoriach ciał: w
hilemorfizmie tomistów i w teorii zarodków szkoły augustyńskiej. Obie były zresztą pokrewne, obie
dynamicznej natury; atomistyczne tendencje Arabów nie przyjęły się, bo nie odpowiadały scholastyce. - Etyka, która we wczesnej scholastyce była traktowana przeważnie katechizmowo i ascetycznie, w XIII
w. doczekała się systematycznych kompendiów, tak zwanych summae de virtutibus, których szczytem
było dzieło Tomasza stanowiące część drugą jego Sumy teologicznej. W dziełach tych rozważano
ogromny zakres różnorodnych zagadnień etyki normatywnej, psychologicznej i socjologicznej,
zagadnienia celu ostatecznego, praw moralnych, podziału cnót i natury poszczególnych cnót, udziału woli
i rozumu w działaniu moralnym, wolności woli itp.
Symptomatem tej pełni zagadnień, jaką filozofia chrześcijańska osiągnęła w XIII wieku, były „sumy”,
kompendia filozoficzne, nieporównane dla swej systematyczności i kompletności. Powstawały wówczas,
oprócz ogólnych sum teologii i filozofii, sumy poszczególnych działów, jak etyka, logika, semantyka,
filozofia przyrody. A jednocześnie opracowywano encyklopedie wiedzy pozytywnej. Od takich
encyklopedii wieki średnie zaczęły były swą pracę naukową, od IX do XII w. stały się one rzadkością,
okres zaś klasyczny powrócił do nich znowu. Najsławniejszymi encyklopediami XIII wieku były: De
proprietatibus rerum Bartłomieja Anglika, minoryty (ok. 1240), i zwłaszcza Speculum ąuadruplex
(doctrinale, historiale, naturale, morale) Wincentego z Beauvais, dominikanina (ok. 1250).
POJĘCIA I TERMINY
W XIII stuleciu ustabilizowały się zasadnicze pojęcia i fundamentalna terminologia scholastyki:
istnienie (existentia) i istota (essentia), substancja i akcydens, forma i materia, akt i potencja itd. Albert i
Tomasz najwięcej przyczynili się do uformowania tego fundamentalnego zasobu pojęć; Duns Szkot zaś
swymi subtelnymi dystynkcjami pojęciowymi utorował drogę dalszemu rozwojowi scholastyki: on to
wprowadził lub spopularyzował owe actuaUtas,formalitas,perseitas, haecceitas, owe rozróżnienia, w
rodzaju subiectivum i obiectivum, ens reale i intentionale, formalis i realis, abstractus i concretus,
cognitio confusa i distincta, genus physicum i metaphysicum, i niezliczone inne dystynkcje pojęciowe,
którymi operować będzie późna scholastyka.
CHRONOLOGIA
Stulecie XIII przeszło w nieustającym napięciu sił twórczych, każde ćwierćwiecze posuwało
wybitnie naprzód rozwój filozofii. Pierwsze ćwierćwiecze przygotowało rozkwit: powstała wówczas w
Paryżu główna uczelnia średniowieczna, założone zostały wielkie zakony poświęcające się pracy
naukowej. Kwitły studia filozofii starożytnej. Ale teorie antyczne i nowe pomysły nie były jeszcze
uzgodnione z filozofią chrześcijańską; nauka Arystotelesa uległa zakazowi, a oryginalniejsi myśliciele, jak Dawid z Dinant i Amal-ryk z Bene, zostali potępieni przez Kościół. - Drugie ćwierćwiecze: Znalazła
się droga porozumienia scholastyki z antykiem; pracowali nad tym zarówno zwolennicy starej, platońskoaugustyńskiej tradycji (Wilhelm z Owernii, Aleksander z Hales, Robert Grosseteste) jak i przedstawiciel
nowego arystotelizmu, Albert Wielki. - Trzecie ćwierćwiecze: okres najpłodniejszy i najświetniejszy.
Pierwszymi myślicielami świata byli Albert i Tomasz z Akwinu. Współcześnie z nimi działał znakomity
przedstawiciel augustynizmu, Bonawentura, oraz Roger Bacon. Był to okres ostatecznego uformowania
się prawowiernej filozofii. Jednocześnie rozwijał się wprawdzie awerroizm, w samym Paryżu działał
Siger z Brabantu, ale uległ wobec przeciwdziałania Kościoła. - Czwarte ćwierćwiecze: Wielkich
filozofów zabrakło, Roger Bacon żył jeszcze, ale bez uznania i wpływu; mistrzów zeszłego pokolenia
zastąpili teraz ich uczniowie, którzy bronili ich doktryn i po części je rozwijali. Najsamodzielniejszy w tej
rzeszy był Henryk z Gandawy. Pod koniec zaś stulecia wystąpił nowy mistrz, który wskazał kierunek
dalszemu rozwojowi scholastyki: Duns Szkot.
WYDARZENIA WSPÓŁCZESNE
Wiek XIII był okresem intensywnego życia umysłowego, W r. 1200 powstał Uniwersytet Paryski,
wzór wszystkich innych. Za nim powstały uniwersytety w różnych krajach: w r. 1227 założony został
uniwersytet w Neapolu, w 1229 w Tuluzie, w 1231 w Cambridge, w 1243 w Salamance, w 1257 Sorbona
paryska, w 1290 uniwersytet w Lizbonie.
Równolegle z wielką filozofią średniowiecza rozwijała się wielka sztuka średniowiecza: ze scholastyką
równolegle gotyk. I on także miał swój początek już w XII w., ale także tylko początek i tylko we Francji.
Największe jego dzieła należą do wieku XIII. Katedra w Chartres poświęcona została w 1260, główna
część katedry w Reims jest z 1211 - 1241. W Niemczech pierwszy kościół gotycki (kościół św. Elżbiety
w Marburgu) zaczęty został w 1225, zanim jeszcze zostały ukończone wielkie katedry romańskie
(Bamberg 1237, Moguncja 1239). We Włoszech katedra florencka zaczęta została w 1296 r.
Najsławniejszy malarz włoski stulecia, Cimabue, był jeszcze bizantyński w stylu, natomiast w rzeźbie
wystąpili już prekursorzy Renesansu, Nicolo i Giovanni Pisano.
Wiek XIII wydał dzieła erudycyjne (Speculum Wincentego z Beauvais, 1250) i literackie (Legenda aurea
Jakuba de Yoragine, zm. 1298). Dante urodził się w 1265 r., a ok. 1292 napisał Vi ta nnova. Rozszerzyły
się widnokręgi świata: w latach 1271 - 1293 Marco Polo odbywał swe podróże do Azji Wschodniej.
Nawet technika zrobiła pewne postępy, parę pożytecznych wynalazków przypada na ten wiek. Sporzą-
dzono okulary (1280), a zaraz po końcu stulecia (1302) busolę, zaczęto fabrykować papier (w Hiszpanii
była już fabryka w XII w.). O jakich wynalazkach marzono, wskazują pisma R. Bacona.
Wiek XIII nie był wolny od walk i wojen. Wojny Albigensów trwały od 1209 do 1229. A od 1202 do
1270 odbyło się aż pięć wypraw krzyżowych, od czwartej do ósmej.
Na wschodnich granicach Europy działy się rzeczy groźne: najazd Tatarów na Rosję 1224, sięganie
Tatarów aż po Polskę (bitwa pod Legnicą 1241), a w 1288 wstąpienie na tron Osmana I, założyciela
państwa tureckiego.
Pod wieloma względami wiek XIII nie tylko należał do kultury średniowiecznej, ale był jej najpełniejszym ucieleśnieniem. A jednak w nim zaczęły się pojawiać formy ustrojowe, które miały się potem stać
typowe dla czasów nowożytnych: w Szwajcarii (Wieczny Związek Szwajcarski 1291), w Anglii (Magna
Charta 1215, przyłączenie Walii 1284 i Szkocji 1286), w Rzeszy (powstanie Hanzy 1250, początki
Zakonu Krzyżackiego, utworzonego na progu XIII w.)
KWESTIE SPORNE
Filozofia XIII wieku jest z całego średniowiecza najlepiej przechowana i znana; zwłaszcza
poglądy św. Tomasza są opracowane i wyświetlone w najdrobniejszych szczegółach. Wszakże znajomość
i tego nawet stulecia zawiera luki: pisma nieprawowiernych myślicieli zostały zniszczone, i zarówno
Dawid jak Siger znani są jedynie z drugiej ręki; nic dziwnego, że poglądy ich bywają wykładane w
różnorodny sposób (nowa interpretacja Sigera przez Mandonneta i Dawida przez Thery’ego). Ale i w
filozofii prawowiernych scholastyków pozostały kwestie sporne. W poglądach np. Dunsa Szkota jest
przedmiotem dyskusji: czy był on skrajnym realistą? czy był sceptykiem? czy był deterministą?
Najwięcej niezgody wywołuje, z natury rzeczy, interpretacja myśliciela wyjątkowego, jakim był Roger
Bacon: czy znał pojęcie eksperymentu, czemu zaprzecza Duhem; czy znał metodę uogólniania faktów,
czemu zaprzecza Manser; jak pojmował „oświecenie” umysłu (trojaka koncepcja według Cartona); czy
był wyłącznie empirykiem (Duhem, Prantl, Haureau), czy również metafizykiem; czy był filozoficznym
sceptykiem (Carton); czy może być uważany za typowego myśliciela XIII w. (Carton)? Zasługi naukowe Ba-cona bywają oceniane bardzo rozmaicie: Jedni bagatelizują jego pomysły twierdząc, że mają charakter
poetycki, a nie naukowy, i że mają tylko powierzchowne podobieństwo z późniejszymi zdobyczami nauk
(D. E. Smith). Inni, przeciwnie, mają go za geniusza (Charles, Humboldt, Renan); oceniają najwyżej jego
rolę zarówno czysto naukową, jak naukowo-społeczną: twierdzą nawet, że gdyby Kościół poszedł był we
wskazanym przezeń kierunku, to nie byłoby Odrodzenia i Reformacji (Picavet).
