DRUGI OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ (OKRES SYSTEMÓW ŚREDNIOWIECZNYCH, XIII W.) Flashcards
(9 cards)
W XIII wieku filozofia rozpoczęła nowy okres.
Przemiana nastąpiła w związku z dwoma faktami,
jakie zaszły w końcu poprzedniego okresu: z zorganizowaniem pracy naukowej oraz z odzyskaniem
starożytnej filozofii
- POWSTANIE UNIWERSYTETÓW.
Zmiana w organizacji polegała najpierw na powstaniu
uniwersytetów. Wzór wszystkich innych, Uniwersytet Paryski, powstał około 1200 r. jako zrzeszenie
nauczycieli i uczniów szkół Paryża i stopniowo zorganizował się w ciągu XIII w. Nie tylko był modelem
innych, ale sam był do końca średnich wieków główną uczelnią łacińskiego świata. Przyczyniło się do
tego to, że oświatowa polityka papieży dążyła do uczynienia z Paryża głównego ośrodka studiów
teologicznych.
Wkrótce po paryskim powstał w XIII w. jeszcze drugi wielki uniwersytet: w Oksfordzie. Jeżeli Paryż
trzymał prym w teologii i filozofii teologicznej, Oksford przodował w studiach humanistycznych,
przyrodniczych i matematycznych. Te dwa uniwersytety stanowiły główne ośrodki w XIII w.
Uniwersytety włoskie w rozwoju filozofii XIII wieku większej roli nie odegrały; wszakże z jednym
doniosłym wyjątkiem, mianowicie Uniwersytetu w Neapolu. Był on założony przez Fryderyka II jako świecka wszechnica, poddana królowi, nie władzom kościelnym. Studiowano w nim bez przeszkód
Arystotelesa, dokonano pierwszych przekładów jego dzieł. Czynny był w tym uniwersytecie myśliciel tak
niezależny, jak Dawid z Dinant.
Uniwersytety zespoliły cztery grupy uczonych, czyli fakultety: „artystów”, czyli filozofów, teologów,
„dekretalistów”, czyli prawników, i medyków. Wydział filozofów był w hierarchii niższy, ale był
najliczniejszy, reprezentował faktycznie cały uniwersytet. Uniwersytety stały się od razu głównym, a
nawet prawie wyłącznym terenem pracy naukowej i dyskusji naukowych. Nie było bodaj wybitniejszego
filozofa w XIII w., który by nie brał udziału w życiu uniwersyteckim.
Charakterystycznymi cechami organizacji uniwersyteckiej były: a) wolność nauki: studia odbywały się
bez immatrykulacji, student obowiązany tylko był pracować z jednym z magistrów; b)
międzynarodowość: nacje pracowały obok siebie, kraje wymieniały uczonych, władze duchowne
przerzucały uczonych nauczycieli z kraju do kraju; we francuskim Paryżu najsławniejszymi
nauczycielami w XIII w. byli Anglicy i Włosi; nauka dojrzałego średniowiecza nie daje podstawy do
rozróżniania w niej grup narodowych; c) hierarchiczność i ciągłość: fakultety stanowiły hierarchię,
„artes” były przygotowaniem do prawa, medycyny, teologii (stąd filozoficzne wykształcenie teologów).
Przejście między nauczycielem a uczniem było ciągłe: uczył się, póki sam nie zaczął uczyć (w tym
samym najczęściej uniwersytecie), a przeważnie przerywał swe wykłady filozoficzne, by ponownie stać
się uczniem i studiować teologię.
- ZEŚRODKOWANIE NAUKI w ZAKONACH.
Drugim zjawiskiem organizacyjnym wielkiej wagi było
wzięcie udziału w pracy naukowej i uniwersyteckiej, a niebawem opanowanie jej przez potężne zakony,
zwłaszcza przez dominikanów i franciszkanów. Zakon dominikanów (zakon kaznodziejski), utworzony w
1216 r., zainstalował się w Paryżu w 1217 r., a franciszkanów (bracia mniejsi św. Franciszka), utworzony
w 1209 r., osiadł tam w 1219 r. W 1229 r. (dzięki powszechnemu strajkowi wykładających) dominikanie
otrzymali pierwszą katedrę teologii; niebawem druga katedra przypadła franciszkanom.
Pierwszym profesorem dominikańskim był Roland z Kremony, franciszkańskim - Aleksander z Hales.
Przykład wielkich uczonych, jakich zakony wydały (zwłaszcza Alberta Wielkiego i Tomasza z Akwinu w
jednym, Aleksandra i Bonawentury w drugim), pociągnął całe zgromadzenia do pracy naukowej. I
niebawem cała nauka znalazła się w rękach zakonów. Roger Bacon mógł napisać w 1271 r. - z niewielką
tylko przesadą - że wszystko, co zostało dokonane w teologii i filozofii przez ostatnie 40 lat, było dziełem
zakonników.
Pierwotnie nie było różnic doktrynalnych między obu wielkimi zakonami, ale około połowy wieku
pojawiły się: dominikanie głosili przeważnie nową doktrynę, a franciszkanie konserwatywną. Wielki spór
filozoficzny XIII w. rozegrał się między zakonnikami. Wśród nich znaleźli się pionierzy postępu i przez
nich dokonało się wielkie dzieło naukowe stulecia: recepcja Arystotelesa i stworzenie arystotelesowskochrześcijańskiej filozofii. Opozycja świeckiego duchowieństwa przeciw przewadze zakonów pod wodzą
Wilhelma de Saint-Amour doprowadziła w Uniwersytecie Paryskim do zaciętej walki w 1252- 1259,
która została zdecydowana przez interwencję Aleksandra IV na korzyść zakonów.
Niejedną swą własność filozofia dojrzałego średniowiecza zawdzięcza temu, że była uprawiana w
zakonach: przede wszystkim przewagę myśli zbiorowej nad indywidualną i przez to skoncentrowanie
wysiłków dookoła określonych, przekazywanych przez tradycję zagadnień i teorii.
- WYTWORZENIE SCHEMATÓW w NAUCZANIU i NAUCE.
Sposoby uczenia się, wykładania i pisania,
całkowicie płynne i indywidualne w początkach średniowiecza, otrzymały teraz formy stałe. „Szkolarz”
musiał przejść ściśle określony kurs nauki: zostawał kolejno bakałarzem, licencjatem, odtąd mógł już
wykładać, ale studiował dalej, aż zostawał wreszcie magistrem. Magister musiał w swych wykładach
czytać i komentować ściśle określone teksty. Teksty te na fakultecie filozoficznym były brane prawie
wyłącznie z Arystotelesa, uzupełniane tylko przez kilku innych autorów (np. logikę jego uzupełniano
przez traktaty Porfiriusza, Boecjusza, Gilberta i Piotra Hiszpana); na wydziale teologii zaś czytano
Sentencje Piotra Lombarda. Praca nauczycielska miała charakter komentatorski; a taki sam charakter
miała i praca pisarska, ściśle związana z nauczycielską; pisma naukowe ówczesne miały stale postać
komentarzy, i to do tych samych wciąż tekstów: były to stale Commentarii in Aristotelem lub In ąuatuot
libros Sententiarum Petri Lombardi’, rzadsze były opracowania dyskusji uniwersyteckich, tzw.
ąuaestiones disputatae, lub uroczystych debat na dowolny temat, tzw. ąuaestiones ąuodlibetales. Poza
tym jeszcze wiek XIII upodobał sobie systematyczne i kompletne zestawienia zagadnień, znane pod
nazwą sum; klasyczne „sumy” scholastyczne pochodzą z XIII wieku. - Te stałe formy uczenia i pisania były monotonne, ale pozwalały precyzyjnie wyrażać myśli; w czasach, kiedy powstały, były celowe i żywe i dopiero po wiekach używania stały się martwymi schematam
pedagogicznymi i literackimi.
- ODZYSKANIE FILOZOFII STAROŻYTNEJ.
Dzieło odzyskania, przetłumaczenia i przyswojenia
starożytnej filozofii dokonane zostało w XII w. i w początkach XIII w takim szerokim zakresie, jak nigdy
przedtem ani nigdy potem. W procesie przyswajania kultury starożytnej był to etap środkowy: przyszedł
później niż recepcja kultury społeczno-państwowej, ale wcześniej niż odnowienie literatury, które
nastąpiło dopiero za Odrodzenia. Dla nauki był wiek XIII prawdziwym „renesansem”, zjawiskiem
analogicznym do Renesansu XV wieku; ale wynik w XIII w. był odmienny: było nim nie wyparcie
scholastyki przez naukę starożytną, lecz przystosowanie się ich wzajemne.
Odzyskano w XIII w. przede wszystkim Arystotelesa; poza tym pisarzy neoplatońskich, Proklosa i
ekscerpty z Plotyna, Sekstusa Empiryka, Lukrecjusza, Żywoty słynnych filozofów Laertiosa Diogenesa,
ponadto i uczonych, jak Euklides i Galenus. Źródła te zostały odzyskane przez pośrednictwo Arabów i
Żydów, łącznie z żydowskimi i arabskimi komentarzami. Jednocześnie poznano oryginalne traktaty
filozoficzne i specjalne traktaty naukowe arabskie z zakresu fizyki (zwłaszcza optyki), astronomii,
matematyki, medycyny. Ten renesans nauki obejmował również i antyk chrześcijański: grecką
patrystykę; ważny systematyczny traktat Jana z Damaszku został w XII wieku przełożony (pod nazwą De
fide orthodoxa) i przez to udostępniony Zachodowi.
Materiał był olbrzymi; jeśli nie zdezorientował średniowiecznych uczonych i mógł być przez nich
zasymilowany, to dzięki wielkiej już dojrzałości myśli średniowiecznej. Rozkwit scholastyki, trwający od
XII wieku, poprzedził bowiem recepcję starożytnej wiedzy, a nie wynikł z niej. Rozbudzona myśl
scholastyczna potrzebowała materiału naukowego, szukała go i znalazła.
- PRZEKŁADY STAROŻYTNYCH FILOZOFÓW.
Pierwsze przekłady dokonywane były z arabskiego na
łacinę: skromne początki pracy translatorskiej datowały się od XI w., tłumaczył wówczas mnich
Konstanty Afrykanin, który w misjach bawił między Arabami. Trochę przekładów przywiózł był ze
swych podróży Adelhard z Bath z początkiem XII w. Od połowy zaś tego stulecia akcja poprowadzona
została systematycznie: zaczęta została w Hiszpanii i na Sycylii, w krajach, gdzie stykała się kultura
arabska z łacińską. W Toledo w drugiej ćwierci XII w. na dworze arcybiskupa Rajmunda założone było
kolegium tłumaczeń, które przełożyło całą puściznę Arystotelesa wraz z komentarzami arabskich i
żydowskich filozofów, jak Alfarabi, Awicenna, Majmonides.
Przekładów, zwłaszcza Awerroesa, dokonywano też na dworze neapolitańskim Fryderyka II i Manfreda.
Zasłużonym tłumaczem był wymieniony już poprzednio Jakub z Wenecji. Na Sycylii był czynny Michał
Szkot. W Hiszpanii wyróżniali się jako tłumacze Gundissalvi i Gerard z Kremony (zm. ok. 1187).
Gundissalvi nie znał arabskiego, tłumaczył z kastylijskiego, na który mu Arabów przekładał Ibn Saud,
zwany Janem Hiszpanem.
Wszakże przekłady starożytnych filozofów z arabskiego miały charakter tylko tymczasowy. Wcześnie na
Sycylii Henryk Arystyp (zm. 1162) tłumaczył wprost z greckiego część Arystotelesowskich
Meteorologica i De generatione et corruptione. Najwcześniejsze przekłady Metafizyki (Metaphysica
vetitstissima i Metaphysica media) były robione jeszcze w XII wieku wprost z greckiego. Jednakże
systematyczne tłumaczenia z oryginału - przez Roberta Grosseteste, Wilhelma Moerbecke i Bartłomieja z
Messyny - były dokonywane dopiero począwszy od połowy XIII wieku.
- RECEPCJA ARYSTOTELESA.
Pisma filozoficzne odzyskane obecnie miały dla średniowiecza
nierówne znaczenie. Niektóre, obce duchowi wieków średnich, przeszły bez wrażenia, jak pisma sceptyka
Sekstusa, albo mało oddziałały, jak dzieło epikurejczyka Lukre-cjusza. Wielką rewelacją były natomiast
pisma Arystotelesa, z którego od wczesnego średniowiecza znano tylko fragmenty pism logicznych.
Recepcja starożytnej filozofii w XIII wieku była, jeśli nie wyłącznie, to przeważnie, recepcją
Arystotelesa. Doktryny jego zostały wchłonięte przez naukę chrześcijańską. Arystoteles pozyskał świat
łaciński dla swej logiki, a po niej i przez nią dla innych działów: dla teorii poznania, psychologii i
filozofii przyrody, wreszcie dla całego systemu filozofii teoretycznej i praktycznej. Recepcja Arystotelesa
oznaczała, wobec panującego dotąd w scholastyce prądu augustyńsko-platońskiego, zwiększenie
czynnika empirycznego, zmianę postawy subiektywnej na obiektywną, emocjonalnej na intelektualną.
Wszakże Arystoteles nie od razu został przekazany Zachodowi w czystej formie, lecz najpierw w
przekładach arabskich z komentarzami arabskimi, gdzie był interpretowany w duchu neoplatońskim. Przy
tym jednocześnie z pismami Arystotelesa przełożone zostały pisma neoplatończyków. Wyciąg z Ennead Plotyna, znany pod fałszywą nazwą Teologii Arystotelesa, oraz wyciąg z Proklosa, rodzaj metafizycznego
podręcznika późnego neoplatonizmu, nazywany Liber de causis, przełożone w XII wieku, wywarły
doniosły wpływ na myślicieli XIII w. Na razie tedy wraz z wpływami Arystotelesowskimi wznowiły się i
wzmogły wpływy Platońskie i neoplatońskie. Ale XIII wiek dokonał dzieła oczyszczenia tekstów
Arystotelesa.
Próby przyswojenia Arystotelesa i przystosowania go do nauki chrześcijańskiej pojawiły się już były w
XII w., w chwili zapoznania się z jego pismami. Już Gundissalvi, tłumacz Arystotelesa, przyswoił sobie
jego poglądy, przede wszystkim hilemorfizm; jednocześnie zresztą wprowadził elementy neoplatońskie,
traktował intelekt, duszę, ciało jako kolejne emanacje Boga. Poza Hiszpanią pierwszy posługiwał się
pojęciami Arystotelesa Wilhelm z Owernii, ten już ostrożniejszy od Gundissalviego.
Arystotelizm, nawet wolny od przymieszek neoplatońskich, miał momenty niezgodne z nauką
chrześcijańską, jak np. teza o wieczności świata. I gdy pojawiły się pierwsze próby wprowadzenia
arystotelizmu do filozofii chrześcijańskiej, Kościół w 1210 i 1215 r. zakazał uczenia w duchu
Arystotelesa; dotyczyło to przyrodniczych dzieł Arystotelesa, tzw. libri naturales, a w szczególności ich
naturalistycznego wykładu przez Dawida z Dinant. Zakaz był ponowiony przez Grzegorza IX w r. 1231 z
okazji reorganizacji Uniwersytetu Paryskiego, tym razem z klauzulą „dopóki nauka nie zostanie
poprawiona”. Grzegorz powołał też komisję mającą zadanie oczyszczenia dzieł Arystotelesa. W
Oksfordzie nakazy nie obowiązywały. I nie trzymał się ich Bacon, który z Oksfordu przybył do Paryża i
tam od r. 1241 wykładał. Mimo zakazu Arystoteles był studiowany, a niebawem studia te zostały
oficjalnie zaaprobowane. W r. 1252 Nacja angielska zobowiązała studentów do czytania De anima, a w
1255 cały wydział artium wprowadził studia Arystotelesa. Pozostało tak i później, choć Urban V
przypomniał w r. 1283 zakaz Grzegorza. Dalsze studia rozwiały pierwotnie obawy władz kościelnych:
nauka Arystotelesa, oczyszczona z przymieszek neoplatońskich, dała się wykładać teistycznie, zgodnie z
zasadami chrześcijaństwa. Niezgodne zaś szczegóły zostały zmodyfikowane przez chrześcijańskich
zwolenników: dzieła tego dokonali Albert Wielki i Tomasz z Akwinu. Od połowy XIII wieku
Arystoteles stał się największą powagą filozoficzną scholastyki; odtąd, gdy scholastyk pisał „Filozof”,
rozumiał przez tę nazwę Arystotelesa. W latach 1270 i 1277 nastąpiło potępienie arystotelizmu, ale już
tylko heterodoksalnego. A w r. 1366 studiowanie Arystotelesa zostało na uniwersytecie oficjalnie
nakazane
- OKRES KLASYCZNY.
Filozofia chrześcijańska poprzednich stuleci z mozołem szukała swej drogi.
Za to w XIII wieku, oparta na wynikach kilkuwiekowego rozwoju, korzystająca z wiedzy starożytnej,
silna nową organizacją nauki, weszła w okres dojrzałości. Wiek XIII był okresem klasycznej filozofii
średniowiecza, jak wiek IV przed Chr. klasycznym okresem filozofii starożytnej. Był okresem, który w
najwyższej postaci zrealizował dążenia scholastyki. Trwał niedługo: z końcem stulecia scholastyka
weszła już w nową fazę.
- STANOWISKA w XIII WIEKU.
Bujna filozofia tego stulecia nie była jednolita, zwłaszcza w
początku; różne stanowiska znalazły wówczas swych przedstawicieli.
a) Augustynizm i tomizm. Na tle stosunku do nowej filozofii Arystotelesa rozdzieliły się stanowiska XIII
w. Dla filozofii, hodowanej na Platońsko-Augustyńskim idealizmie, realizm i empiryzm Arystotelesa był
rewolucją; i scholastycy rozdzielili się na konserwatystów i postępowców-arystotelików. Różnica między
obozami była zresztą tylko różnicą stopnia, żaden bowiem z filozofów XIII wieku nie wyzbył się
całkowicie dawnego augustynizmu i żaden również nie został całkowicie obcy Arystotelesowi. Konserwatywni myśliciele wypowiadali się za Augustynem w teologii, a za Arystotelesem w filozofii:
stanowisko ich oznaczane było nazwą „augustynizmu XIII wieku”. Tworzyli długo najliczniejszy obóz
(właściwie szereg pokrewnych grup), a pozycję zwolenników Augustyna wzmacniały zakazy kościelne
studiowania Arystotelesa. Niektórzy augustyniści korzystali z interpretacji Arystotelesa przez Awicennę,
i z tego powodu mówi się częstokroć o „augustynizmie awicennizującym”. Ale wpływ Arystotelesa
wzmagał się, a decydującym momentem stało się wystąpienie Tomasza z Akwinu z nowym systemem
chrześcijańskiej teologii i filozofii, opartym całkowicie na Arystotelesie. Wtedy - zaraz po połowie stulecia - wytworzyło się wyraźne i zasadnicze przeciwieństwo augustynizmu i tomizm u, które utrzymało
się do końca stulecia. Oba przeciwstawiające się stanowiska miały starożytnych poprzedników, ale każde
miało innego: jeden był platonizmem, drugi - arystotelizmem, ale był to platonizm i arystotelizm
schrystianizowany.
Pod koniec stulecia Duns Szkot wytworzył nowe stanowisko, będące kompromisem augustynizmu z tomizmem, a zwane od niego skotyzmem.
b) Obok tamtych głównych prądów stulecia jako prądy uboczne pojawiły się - pod wpływem nowych
źródeł - próby odtworzenia platonizmu i arystotelizmu antycznego. Nie był to wszakże platonizm i
arystotelizm czysty: bo i w nich poglądy Platona i Arystotelesa wyznawane były właściwie nie w swej
pierwotnej postaci, lecz pojęte były w duchu Plotyna. Ta neoplatońska interpretacja miała podwójną
przyczynę: najpierw tę, że w takiej postaci źródła przejęte zostały od Arabów, a po wtóre, że doktryny
Platona i Arystotelesa same przez się nie wystarczały w tym teocentrycznym okresie, lecz musiały być
ujęte teocentrycznie. Ujęcie takie było możliwe bądź w postaci teistycznej, po chrześcijańsku, bądź w
panteistycznej, emanacyjnie, po neoplatońsku. Wszystkie te możliwości były realizowane, i istniały w
XIII w. dwa przynajmniej arystotelizmy i dwa platonizmy.
Arystotelizm nie schrystianizowany występował znów w dwóch postaciach: w jednej korzystał bardziej
bezpośrednio z samego Arystotelesa, w drugiej przez pośrednictwo Awerroesa.
W tej drugiej postaci bywa nazywany awerroizmem łacińskim. Już Tomasz z Akwinu nazywał swych
przeciwników (monopsychistów) awerroistami; ale termin „awerroizm łaciński” utarł się dopiero w XIX
w., od Renana. Dziś niektórzy historycy wolą ruch ten nazywać „arystotelizmem radykalnym” lub
„heterodoksalnym”, bo wywodził się od Arystotelesa, nie od Awerroesa. Będzie on tu omówiony
najpierw, potem zaś kierunki ortodoksalne, zajmujące główne miejsce w filozofii XIII wieku.
