IDEALIZM ANGLOSASKI Flashcards
(17 cards)
- Ralph Waldo EMERSON (1803 - 1882)
byl jednym z nielicznych
filozofów Ameryki majacych w XIX w. slawe swiatowa. Pochodzil zrodzmy duchownych sekty
unitarianskiej, tej najswiatlejszej z sekt protestanckich, proklamujacej swobode mysli religijnej. Sam tez
byl przez jakis czas duchownym. Potem usunal sie w wiejskie zacisze kolo Bostonu i oddal pracy
pisarskiej. Byl ideowo zwiazany z bostonskim filozoficzno-spolecznym Klubem Transcendentalistów,
zalozonym w 1836 r. Jego wystapienia publiczne byly rzadkie, ale doniosle. W pamietnej mowie z 1837
r. O amerykanskim typie uczonego (The American Scholur) otworzyl oczy Amerykanów na odrebnosc ich
kultury, oglosil, jak powiedziano, jej „deklaracje niepodleglosci”. W nastepnym zas roku jego
przemówienie na Uniwersytecie Harvarda bylo znów jakby ..deklaracja niepodleglosci” jednostki w
stosunku do Boga: twierdzil, ze kazdy moze i powinien tworzyc swa religie. Najdojrzalsza jego praca
byly Essays, 1841 - 1871. Mickiewicz korespondowal z nim i jeden z pierwszych ocenil jego znaczenie:
nazwal go „filozofem, co najlepiej ujawnia potrzeby naszego wieku”.– Inni wybitniejsi idealisci
anglosascy byli przynajmniej o pokolenie mlodsi od Emersona, nalezeli juz do ostatnich 30 lat stulecia.
Chronologicznie pierwszy z nich byl Green.
- Thomas Hill GREEN (1836- 1882),
profesor oksfordzki od 1878, najwiecej przyczynil sie do tego, ze
idealizm stal sie na pewien czas akademicka filozofia Anglików. Podniete znalazl u Carlyle’a, a wzory
czerpal od Niemców, zarówno od Kanta, jak od Hegla. Akcji swej nadal charakter polemiczny, nie tyle
rozwijal idealizm, ile krytykowal empiryzm i naturalizm: mierzyl we wspólczesnych, w Darw ina,
Spencera, Buckle’a, ale uderzyl glebiej, bo w poczatkodawce empiryzmu: w Hume’a. Jedyna jego praca
wydana za zycia byla praca krytyczna Introctmtion to Hume, 1874. Po smierci Greena ukazala sie jeszcze
jego druga ksiazka: Prolegomena to Ethic.. 1883. Zyl krótko, pisal niewiele, ale zdazyl wiele zdzialac
piórem, a zwlaszcza slowem. Od niego zaczyna sie idealizm oksfordzki. Wczesniejszym od niego
zwolennikiem idealizmu w Anglii byl tylko J. H. Stirling, Prywatny uczony szkocki, który w 1865 r.
wydal równie wielkie (1200 stronic liczace). Jak metne dzielo o Tajemnicy Hegla (The Secret of Hegel),
zapoczatkowujace angielski kult Hegla. Z poczatku idealizm angielski byl po prostu heglizmem. Szerzyl
sie nie tylko w Oksfordzie, ale i w Szkocji. Sluzyly mu cale rodziny: dwaj bracia Caird, Edward i John,
profesorowie w Glasgow, dwaj bracia Seth, Andrew i James, profesorowie w Edynburgu.
Ale oryginalne zabarwienie nadali niebawem idealizmowi angielskiemu Bradley, Ward. McTaggart,
Sorley i inni.
- Francis Herbert BRADLEY (1846- 1924)
studiowal w Oksfordzie u Greena, a potem spedzil zycie w
Oksfordzie, w Morton College: mieszkal w nim przez pól wieku, ale czynnosci pedagogicznych nie
spelnial: byl slabego zdrowia i zyl w odosobnieniu, oddany wylacznie pracy badawczej. Mimo to
odosobnienie stal sie znani) postacia i autorytetem filozoficznym Oksfordu. Wczesnie, w 1876 r., oglosi!
swa ksiazke etyczna, w 1883 Zasady logiki, a dopiero w 1891 glówne dzielo metafizyczne Zjawisko a
rzeczywistosc ( Appeartince and Reulity). Byl przede wszystkim dialektykiem, umiejacym odkrywac
niespodziewane zwiazki i nie zauwazone sprzecznosci miedzy pojeciami. Dialektyka jego miala charakter
destrukcyjny, rozbijala teorie filozoficzne, a nie budowala ich, jak u Hegla: nie bez racji nazwano go
nowoczesnym Zenonem Eleata. To, co rozbil dialektyka, wypelnial potem po czesci doswiadczeniem, po
czesci zas mistyczna intuicja.
- James WARD (1843- 1925) z Cambridge
nadal inny ton angielskiemu idealizmowi. Za mlodu byl
duchownym, zawód ten porzucil, ale w filozofii zachowal postawe religijna. W przeciwienstwie do
Bradleya, który byl zawsze tylko filozofem, Ward byl poczatkowo przyrodnikiem, biologiem,
psychologiem i wzglednie pózno przeszedl do filozofii. W 1886 r. oglosil slynny artykul o „Psychologii”
w 9 wydaniu Encyelopeclia Britannica, powszechnie uwazany za przelomowy w dziejach tej nauki.
Katedre filozofii w Cambridge objal dopiero w pózniejszym wieku, w 1897 r. Zdwu jego dziel
filozoficznych jedno traktuje o swiecie przyrody (Naturalisin and Agnosticism, 1899), drugie o swiecie
celów (The Realm of Ends, or Pluralism and Theism, 1911).
- Josiah ROYCE (1855- 1916)
byl czolowym przedstawicielem idealizmu w Ameryce w tym samym
czasie, gdy Bradley i Ward dzialali w Anglii. Od idealizmu w stylu Hegla byl dalszy jeszcze niz oni.
Wychowany na Millu i Spencerze, zaprzyjazniony i pragmatysta Jamesem, zachowal do konca pewne
sklonnosci naturalistyczne i empirystyczne. Zainteresowania jego byly bardzo róznorodne, szly w
kierunku matematyki nie mniej niz muzyki i literatury, studiowal filozofie indyjska obok europejskiej, a
scholastyke obok Kanta i Schopenhauefa. Od 1882 r. byl profesorem na Uniwersytecie Harvarda. gdzie
kolegowal z Jamesem. Glówne swe dzielo metafizyczne The World and the lndividual oglosil dopiero na
przelomie XX w., w 1900 - 1901, a glówne etyczne The Philosophy of Loyalty w 1908. Z filozofia laczyl
cele religijne: jak wielu amerykanskich myslicieli staral sie znalezc filozoficzna interpretacje
chrystianizmu. Filozofie swa, w tresci niezmiernie abstrakcyjna, transcendentna, absolutna, uprawial z
fantazja, a nawet z humorem, jak niegdys Sokrates i Platon.
POPRZEDNICY.
Za zródlo idealizmu angielskiego uchodzi idealizm niemiecki, w szczególnosci
Heglowski: i ruch idealistyczny angielski znany jest pod nazwa „ruchu angloheglowskiego”. Jest to
jednakze w czesci tylko sluszne. Coleridge i Carlyle. pierwsi idealisci w Anglii XIX wieku, wyrosli po
prostu z romantyzmu wlasnego kraju: entuzjazmowali sie Niemcami, bo odpowiadali ich romantycznemu
smakowi, ale znali ich tak malo. ze nie bardzo oddzielali Hegla od Kanta. Amerykanie zas Niemców w
ogóle nie czytali. znali ich tylko poprzez wzmianki Coleridge’a i Carlyle’a. Stirling i Green byli istotnie
pelni zachwytu dla Hegla: Stirling oczekiwal, ze „to, co Hegel powiedzial, bedzie dla nadchodzacych
stuleci ostatnim slowem we wszystkich wielkich sprawach, dla których ludzkosc
zyje”. Jednakze angloheglisci zachowali wlasciwie niewiele z Hegla, odrzucili zen bowiem to wlasnie, co
bylo jego odrebnym pomyslem: panlogiczne, dialektyczne rozwiniecie systemu. A. Seth, który zaczal od
adoracji Hegla, predko przeszedl do jego krytyki. Bradley nazywal heglizm ..baletem bezkrwistych
kategorii”. Na idealizm Warda wiekszy wplyw wywarl Berkeley i teologowie niz Heael: bylo to
naturalne, bo z dawien dawna w Anglii filozofia, jesli nie byla empirystyczna, to byla teologiczna. Ale na
idealizm Anglików z konca XIX w. oddzialal takze sam Platon. Posrednikiem byl w tym znakomity
filolog oksfordzki, B. Jowett. profesor regius greckiego w latach 1855- 1893. tlumacz Platona. Wiekszosc
angielskich i amerykanskich zwolenników’ idealizmu przeksztalcila go w spirytualizm, w filozofie
personalistyczna. monadystyczna i teistyczna: a takze, wierna narodowej tradycji, nie zas Heglowi.
usilowala zachowac lacznosc metafizyki idealistycznej z doswiadczeniem.
l. POSTACIE IDEALIZMI.
A) Nazwa „idealizm” bywa dawana róznym pogladom, ale przede
wszystkim sformulowanemu przez Berkeleya: ze wszystko, co umysl postrzega, jest tej samej natury, co
on sam. Co ma inna nature niz umyslowa, tego nie mozemy ujac i nie ma danych, by istnialo.
Poglad ten jest pewna interpretacja postrzeganego swiata: jest przeciwienstwem innej teorii, mianowicie
realizmu, twierdzacego, ze w aktach postrzegania umysl ujmuje wlasnie cos róznego od samego siebie,
cos, co nie jest natury umyslowej. Dwie te teorie wystepuja jako wyniki analizy epistemologicznej i
stanowia dwie zasadnicze mozliwosci teorii poznania.
B) Istnieje wszakze inny poglad, nazywany tak samo idealizmem. Poglad ten, wystepujacy u Platona albo
u Heglaczy Schellinga, twierdzi równiez, ze byt ma nature umyslowa, ale zastrzega, ze dotyczy to tylko
bytu prawdziwego, i utrzymuje, ze swiat postrzegany nie jest bytem prawdziwym, jest tylko zjawiskiem,
byt zas prawdziwy jest poza postrzezenia-mi, poza zjawiskami. Sklada sie z idei, badz niezmiennych, jak
u Platona, badz rozwijajacych sie, jak u Hegla, ale zawsze absolutnych w przeciwienstwie do wzglednych
zjawisk.
Poglad ten, przypisujacy sobie zdolnosc rozpoznawania bytu prawdziwego, jest pogladem
metafizycznym. Jest przeciwienstwem innej teorii metafizycznej, mianowicie naturalizmu, którego
najbardziej wyrazna postacia jest materializm. Istnieja jedynie idee, a natura jest tylko ich zjawiskiem,
powiada jeden: istnieje jedynie natura, a idee sa fikcjami, powiada drugi. To dwie zasadnicze mozliwosci
metafizyki.
W dobie pozytywizmu idealizm pierwszego typu, idealizm epistemologiczny. byl pogladem
rozpowszechnionym, z pozytywizmem wiazal sie doskonale. Natomiast idealizm metafizyczny, Platonski
czy Heglowski, byl przeciwienstwem wszystkich najglebszych ówczesnych przekonan. Carlyle czy
Emerson mogli go poprzednio glosic, ale nie nalezeli wlasciwie do filozofii naukowej. Natomiast
przeforsowanie go przez Greena w uczonym srodowisku oksfordzkim po latach najwiekszych tryumfów
Milla bylo rzecza zupelnie niespodziana.
- ZRÓDLA IDEALIZMU.
Idealizm metafizyczny ma z natury rzeczy inne zródla i argumenty niz
epistemologiczny. Green powolywal sie na teorie Kanta, ze to, co nazywamy rzeczywistoscia, przy
analizie okazuje sie konstrukcja umyslu. Inni idealisci anglosascy poslugiwali sie przewaznie dwoma argumentami: najpierw, ze swiat stanowi zwarta calosc, podczas gdy materia zawsze rozpada sie na
czesci, wiec - swiat nie moze w swej osnowie
byc materialny. Po wtóre zas, w swiecie objawia sie samorzutna aktywnosc, wolnosc, twórczosc, a to sa
wlasciwosci ducha.
Wszakze idealisci przyznawali wielokrotnie sami, ze do swych doktryn doszli nie przez teoretyczne tylko
rozumowanie, ale takze przez wzglad na potrzeby i pragnienia ludzkie. Przede wszystkim potrzeby i
pragnienia natury moralnej: by dobro i piekno mogly zapanowac w swiecie. A sadzili, ze naturalizm nie
daje podstawy do przeciwstawiania dobra i zla, piekna i brzydoty. Wiec wnosili, ze potrzeby moralne
domagaja sie innej niz naturalistyczna koncepcji swiata.
Inne jeszcze potrzeby sklanialy filozofów do idealizmu. Mianowicie: potrzeba trwania, pragnienie, aby ze
smiercia nie konczylo sie istnienie; a takze potrzeba uzyskania pewnosci, ze w swiecie istnieja sily
wieczne, doskonale, Boskie, kierujace losem ludzi, nadajace sens ich istnieniu. Krótko mówiac - potrzeby
religijne. Naturalizm ich nie zaspokaja, moze to co najwyzej uczynic idealizm. I przez to one równiez sa
zródlem doktryn idealistycznych, nie mniej niz potrzeby moralne.
Jedne i drugie potrzeby nie zawsze sa wsród ludzi równiez zywe. Gdy staja sie zywsze i natarczywsze,
przenikaja tez do filozofii; i wtedy przychodza w niej okresy wzmozonego idealizmu. Inne natomiast
okresy bronia sie przed uzaleznieniem filozofii od potrzeb zyciowych. Te sa zazwyczaj usposobione, jesli
nie wrogo, to przynajmniej podejrzliwie do idealizmu. Tak bylo na ogól w drugiej polowie XIX wieku.
Jednak tylko na ogól, jak tego dowodzi idealizm Klubu Transcendentalistów czy „oksfordzkich
angloheglistów”.
- IDEALIZM EMERSONA i TRANSCENDENTALISTÓW AMERYKANSKICH
byl wlasnie idealizmem
sluzacym nie tyle poznaniu swiata, ile zaspokojeniu moralnych potrzeb czlowieka. I nie ukrywal tego:
Emerson mówil, ze chodzi mu przede wszystkim o rehabilitacje czlowieka w oczach samego czlowieka, o
wpojenie wen dumy z siebie i zaufania do siebie.
Amerykanie ci 1) odrózniali, jak Platon i jak idealisci niemieccy, od zjawisk „istote rzeczy” i byli
przekonani, ze jest ona natury duchowej. To juz czynilo z nich idealistów. Co wiecej: 2) stawiali wartosci
duchowe ponad materialne - wbrew upodobaniom swych czasów i swego kraju. A takze wartosci trwale
ponad aktualne: co trwale i niezmienne w religii, moralnosci, polityce, stawiali ponad wszystkie czasowe
formy. 3) Wbrew zas empirystom i sceptykom sadzili, ze najwyzsze duchowe prawdy i wartosci sa
dostepne, i to kazdemu; zna je „zdrowy rozsadek” czy intuicja. Uznawali wiec kazda jednostke za
autorytet i w zwiazku z tym proklamowali zasade swobody mysli. Podlozem zas wszystkich ich
pogladów byla mistyczna i panteistyczna wiara w duchowa jednosc swiata i w przenikniecie kazdej
jednostki duchem Bozym. Z wiary tej czerpali swój indywidualizm, swa opozycje przeciw tradycjom,
autorytetom i hierarchiom, jak tez swój optymizm, wiare w postep, w moznosc doskonalenia czlowieka.
Emerson pojmowal cala przyrode materialna tylko jako „metode Boza” pouczania nas o prawdzie, nie zas
jako sama prawde (zalezny w tym od Carlyle’a, który przyrode nazywal „szata bóstwa”). Przyroda „jest
tylko wcieleniem mysli i znowu w mysl sie obraca, jak lód sie obraca w wode i pare”. A rozwija sie w
kierunku, jaki jej nadaje dusza swiata. Jednostka jest narzedziem celów kosmicznych, czuje to i przez to
doznaje blogosci zupelnego bezpieczenstwa.
Mimo to jednak niedoskonalosc jest nieunikniona we wszelkich ludzkich próbach wyrazenia prawdy i
urzeczywistnienia idealu. Dlatego Emerson, mimo swój panteizm, byl relatywista; stad tez czerpal swe
antydogmatyczne, buntownicze nastawienie. I mimo
panteizm nie byl fatalista, przeciwnie, uznawal poslannictwo moralne jednostki ludzkiej. Ten moralny
indywidualizm Emersona byl waznym wkladem do ideologii liberalizmu XIX wieku. Jesli liberalizm
europejski wyrósl z ducha empiryzmu i utylitaryzmu, to amerykanski raczej z ducha idealizmu,
panteizmu, aprioryzmu.
- KRYTYCZNY IDEALIZM GREENA.
Idealizm anglosaski stawial sobie z poczatku zadanie
negatywne: usuniecie tego, co uwazal za blad. U Carlyle’a skierowany byl przeciw Oswieceniu,
racjonalizmowi, niewierze, krytyce, utylitaryzmowi, potocznemu rozsadkowi. Podobnie bylo jeszcze w
pól wieku pózniej u Greena. I on równiez prowadzil walke z panujacym w Anglii naturalizmem i
empiryzmem. Blad ich glówny widzial w tym, ze nie uwzgledniaja czynnika podmiotowego w poznaniu.
Inaczej mówiac, ze nie licza sie z odkryciem Kanta: Kant skorygowal Hume’a. empirysci angielscy,
którzy jeszcze po nim chca filozofowac jak Hume, sa juz anachronizmem. Rzecz w tym. ze rzeczywistosc
nie sklada sie z samych tylko wrazen, jak chcial Hume: wchodza do niej równiez zwiazki miedzy wrazeniami i nie sa od wrazen mniej realne. A nawet to, ze jakies wrazenie nalezy do rzeczywistosci, a
nie jest zludzeniem, poznajemy wlasnie po tym. czy jest z innymi wrazeniami powiazane. Wiec nie
wrazenia, lecz ich powiazanie jest sprawdzianem rzeczywistosci. Ze zas wszelkie zwiazki sa natury
umyslowej, wiec i cala rzeczywistosc, w której sklad wchodza, musi byc tej samej natury. Tak doszedl
Green do swej idealistycznej konkluzji.
Nie zdazyl jej rozwinac - a mogla doprowadzic zarówno do koncepcji Kaniowskiej, jak do Heglowskiej
czy Berkeleyowskiej. Ale w kazdym razie prowadzila do zerwania / naturalizmem i empiryzmem. Droga
ta poszedl idealizm Anglików.
- EMIPIRYCZNY IDEALIZM HRADLEYA.
Dialektyka odgrywala w filozofii Bradleya role doniosla,
jednakze tylko negatywna: nie sluzyla mu do budowania prawdziwej koncepcji swiata, lecz do burzenia
falszywej. Sam twierdzil, ze mysl dialektyczna zadnej prawdy ujac nie jest zdolna, gdyz nieuchronnie
wikla sie w trudnosci. Nawet gdy posluguje sie najprostszymi pojeciami, gdy wypowiada najprostsze
twierdzenia w postaci „S jest P”. Twierdzenia takie mozna bowiem interpretowac dwojako: albo S i P sa
tym samym, a w takim razie twierdzenie to nic nie mówi, albo tez sa czyms róznym, a w takim razie
twierdzenie jest falszem, gdyz .S wlasnie nie jest P.
Takie dialektyczne trudnosci Bradley wykazywal we wszystkich najogólniejszych pojeciach, jak pojecie
rzeczy i wlasnosci, przyczyny i dzialania, ruchu i zmiany, rzeczy samej w sobie i jazni. A takze w
pojeciach czasu i przestrzeni, materii i energii: z powodzeniem operuje nimi fizyka, ale prowadza do
trudnosci i sprzecznosci, gdy filozofia poddaje je analizie. Sa pozytecznymi pomocniczymi konstrukcjami
umyslu (pod tym wzgledem ten idealista byl jednego zdania z pozytywistami). ale metafizyka nie moze z
nich korzystac. Tak samo nie moze korzystac z pojec psychologii, bo i one bylyby sprzeczne, gdyby
mialy odtwarzac rzeczywistosc: sprzeczne jest przede wszystkim naczelne pojecie psychologii, pojecie
jazni, która ma byc zarazem jednoscia i mnogoscia, czyms trwalym i czyms zmiennym.
Rzeczywistosc cechuje bezsprzecznosc, jednosc, calosc, harmonia, stalosc, bezwzglednosc, absolut. A
gdzie tego nie ma, gdzie jest mnogosc, wzglednosc, niejednolitosc, zmiennosc, chaos, dysharmonia, a
zwlaszcza sprzecznosc - tam mamy do czynienia nie z rzeczywistoscia, lecz ze zjawiskami.
Dialektyka przekonala Bradleya, ze dokadkolwiek siega mysl, wszedzie wystepuja sprzecznosci, a wiec
zawsze pozostaje ona w sferze zjawisk, nie rzeczywistosci. Plonem
dialektyki byly ruiny naszego poznania: rzeczy i wlasnosci, jakosci pierwotne zarówno jak wtórne,
przestrzen zarówno jak czas, substancja zarówno jak ruch, dobro i zlo, nawet jazn, nawet Bóg - wszystko
to tylko zjawiska.
A jednak ostateczna konkluzja Bradleya nie byla negatywna. Bo wprawdzie mysl dialektyczna nie
dociera do rzeczywistosci, ale dociera - doswiadczenie. Bradley byl idealista, ale ufajacym
doswiadczeniu, wiernym empirycznej tradycji swego kraju i swej epoki. Sadzil, ze nawet absolutna
filozofia moze i musi byc empiryczna. A doswiadczenie doprowadzilo go do idealizmu: bo dokad siega
doswiadczenie, tam jest sfera umyslu. Stad konkluzja: „Poza duchem nie ma i byc nie moze zadnej
rzeczywistosci”.
Ale przeciez doswiadczenie ma do czynienia z tym tylko, co dokonywa sie w czasie, wiec mówiac o
rzeczywistosci absolutnej wykraczamy najwyrazniej poza doswiadczenie. Przeslanki Bradleya nie
upowaznialy go do mówienia o absolucie - jednakze mówil o nim. Zdradzal tym, ze jego idealistyczna
metafizyka, choc miala sie opierac na doswiadczeniu, zmierzala przede wszystkim - ona równiez - do
realizowania tesknot: ze miala podstawe raczej w potrzebach niz we wnioskach. Mówil równiez, ze
znajdowanie racji w metafizyce jest rzecza instynktu i ze te racje sa raczej nietrafne (bad reasons). Sadzil
jednak, ze nawet taka metafizyka jest lepsza niz zadna; bo inaczej cóz nam pozostanie, jesli jej nie
bedziemy mieli? Pozostana tylko, jak mówil, badz dogmaty teologii, badz dogmaty materializmu. Tak
konczyla sie ta filozofia, ze wszystkich idealistycznych najbardziej empiryczna i sceptyczna.
- PLURALISTYCZNY IDEA LIZM WARDA.
Ward byl przede wszystkim psychologiem. Zapoczatkowal
nowa ere w psychologii angielskiej, wskazujac na przewazajaca w zyciu psychicznym role woli i uczuc,
na ciagly i aktywny charakter zycia psychicznego, a odwodzac psychologie od intelektualizmu,
atomizmu, mechanizmu, w których psychologia angielska tkwila glebiej niz którakolwiek inna.
Pózniej przeszedl do rozwazan filozoficznych, które skupil dokola jednej sprawy: dokola antytezy
mechanicznej przyrody i swiata organicznego z jego celami i wartosciami. Mechanizm i organizm sa to
dwa mozliwe aspekty swiata. Filozofia musi je uzgodnic, wydac sad, który z nich jest pierwotniejszy i
istotniejszy. Sad Warda wypadl na niekorzysc aspektu mechanicznego: jest zbyt jednostronny, by mógl stac sie podstawa pogladu na swiat. Filozofia na nim oparta jest naturalizmem, agnostycyzmem,
ewolucjonizmem, psychofizycznym paralelizmem, a wszystko to sa poglady niezupelne, pomijajace
najwieksza czesc rzeczywistosci. Swej jednostronnosci zawdziecza taka filozofia tryumfy, ale takze i
niepowodzenia. „Wiele jest rzeczy na ziemi i niebie” - powiada Ward trawestujac Szekspira - „o których
sie nie snilo naturalistycznej filozofii”. Nauka najnowszymi odkryciami wykazala, ze czynnik organiczny
gra w swiecie wieksza role, niz dawniej mozna bylo przypuszczac. I wolno przyjac, ze cala przyroda ma
cechy organiczne, indywidualne i psychiczne. Dlatego tez spirytualizm lepiej oddaje jej istote niz
materializm.
Ward sadzil, ze na swiat sklada sie wiele indywidualnych bytów: dlatego poglad jego byl pluralistyczny
lub - mówiac z Leibnizem - monadystyczny. Ale myslal takze, ze mnogosc nie moze byc w pogladzie na
swiat ostatnim slowem: tylko poglad filozoficzny nie przemyslany do konca pozostaje przy czystej
mnogosci. Jednosci swiata nie mozna wprawdzie stwierdzic naukowo, nie ma jej miedzy faktami i
empiryk bedzie mial zawsze prawo ja kwestionowac; ale dla filozofii wystarcza, jesli z doswiadczeniem
nie jest w niezgodzie. Teoria, która pozwala rzeczywistosc ujac jako jednosc, chocby nie byla
potwierdzona empirycznie, jest usprawiedliwiona filozoficznie. Taka zas teoria jest teizm. W pojeciu
jedynego Boga daje on swiatu jednosc.
- UNIWERSALISTYCZNY IDEALIZM ROYCE’A.
Niektórzy z idealistów uznawali istnienie tylko
duchów indywidualnych, o których mozemy cos wiedziec z doswiadczenia: inni natomiast postulowali
jeszcze istnienie ducha powszechnego, uwazajac, ze duchy indywidualne nie wystarczaja, by
wytlumaczyc wszystkie zjawiska i zagadnienia’ swiata. Przyrode - mówil Green - uwazamy za twór
ducha, ale przeciez nie indywidualnego, bo taki musialby byc ograniczony w swych mozliwosciach.
Te koncepcje ducha powszechnego, ten „uniwersalistyczny” idealizm rozwinal zwlaszcza amerykanski
mysliciel Royce. Rozumowal tak: swiat zewnetrzny uwazamy za rózny od nas, za przeciwienstwo nas
samych, jednakze jest on tylko zespolem naszych wyobrazen. W stosunku do kazdego indywidualnego
umyslu jest zewnetrzny, ale nie w stosunku do umyslu w ogóle. Gdyby nie mial charakteru umyslowego,
nie bylby poznawalny, Jedno z dwojga: albo jest duchem, albo jest niepoznawalny. Jesli jednakze jest
duchem, to duchem przekraczajacym granice naszego indywidualnego ducha. Kazdy zna tylko wlasna
jazn, ale ma wszelka racje przyjac, ze inne jaznie sa takie same jak jego. Wszystkie zas wchodza w jedna
jazn, szersza, powszechna. W tej jazni powszechnej, obejmujacej wszystkie jaznie - w „logosie”, wedle
starego terminu - lezy jedyne mozliwe rozwiazanie trudnosci metafizycznych. Duch powszechny, i tylko
on jeden, tlumaczy wszystko: porzadek natury i ducha, porzadek fizyczny i moralny, Boski i ludzki,
koniecznosc i wolnosc.
System, do którego rozumowanie takie doprowadzilo Royce’a, byl idealistyczny, bo cale poznanie
ograniczal do wyobrazen; byl monistyczny, bo uznawal jedna tylko zasade bytu; spirytualistyczny, bo
zasada ta byl duch; uniwersalistyczny, bo ducha pojmowal ponadindywidualnie; panteistyczny, bo
wszystkie duchy indywidualne sa zawarte w powszechnym; absolutystyczny, bo twierdzenia swe uwazal
za prawde bezwzgledna.
W systemie uniwersalistycznym najtrudniejsza do rozwiazania byla sprawa wolnej jednostki. Royce
sadzil jednakze, ze system jego zostawia dosc miejsca dla wolnosci jednostek. A zarazem dostarcza im
idei moralnej: mianowicie idei lojalnosci, oddania sie wspólnocie i jej sprawom, donioslejszym niz
sprawy jednostki.
- PERSONALIZM.
Ten kierunek zaczal sie w Europie, a stal sie szkola w Ameryce. Zapoczatkowal
go tam B. P. Bowne (1847 - 1910) z Boston University. Jego poglad na swiat byl berkeleyowski: swiat
sklada sie z mnogosci wolnych osób, nad nimi jest osoba nieskonczona, która je stworzyla. Po Bownie
„personalizm” stal sie nazwa wielu doktryn, rózniacych sie nawet znacznie miedzy soba, ale którym
wspólne bylo przekonanie, ze natura swiata jest osobowa, twórcza, wolna, moralna i spoleczna. To
znaczy: 1) Osoby, indywidualne osrodki swiadomosci, sa najwyzsza postacia istnienia; 2) sa aktywne i
twórcze: Bóg stworzyl swiat, ale one przeksztalcaja go dalej; 3) sa wolne, a przeto odpowiedzialne; 4)
podlegaja zasadom moralnym; 5) sa spoleczne i czynia ze swiata system moralny. Ze wszystkich postaci
filozoficznego idealizmu i spirytualizmu ta odpowiadala najbardziej nie filozofujacym, lecz religijnie
nastawionym ludziom.
CHARAKTER IDEALIZMU ANGLOSASKIEGO.
Metafizyka idealistyczna pojawila sie w Anglii
niespodziewanie w chwili, gdy kontynent sie jej wyrzekl. I zyskala w niej szybko wielu zwolenników:
idealisci zajeli katedry w Oksfordzie, a takze w Glasgow i w Edynburgu. Ward i McTaggart wykladali w Cambridge, Bosanquet dzialal w Londynie. W ciagu
jednego tylko roku 1883 wyszla etyka Greena, logika Bradleya, dzielo E. Cairda o Heglu i zbiorowa
ksiazka idealistów, wydana pt. Essays in Philosophical Criticism. Pózniej zasieg dzialalnosci
metafizycznych idealistów angielskich rozszerzyl sie prawie na caly swiat: sposród nich A. E. Taylor
zostal profesorem w Kanadzie, H.Wildon Carr w Kalifornii, R. F. A. Hoernle w Afryce Poludniowej.
Idealisci angielscy zajmowali sie przede wszystkim metafizyka. Ale takze etyka - oprócz Greena i
Bradleya takze A. Seth, W. R. Sorley, H. Rashdall - i osiagneli w niej wyniki wazne nie tylko ze
stanowiska idealistycznego. Oglaszali ksiazki z historii filozofii, glównie o Kancie i Heglu. W tym
wszystkim nawiazywali do dawnej filozofii i w znacznej czesci chodzili szlakami znanymi. Niektórzy
chcieli tylko propagowac Hegla; Bradley w sposobie filozofowania przypominal Platona; Royce swym
uniwersalizmem i panteizmem zblizal sie do Plotyna; Ward byl pokrewny Leibnizowi i Berkeleyowi.
Jednakze przynajmniej pewne szczególy byly nowe: nawet ci, co chcieli trzymac sie doktryny Hegla,
przeksztalcali ja jakby mimo woli na bardziej empiryczna, bardziej angielska. Jesli nawet kwestionowac
ich pozytywne wywody, to ostaja sie negatywne, jak krytyka naturalizmu; pozostala ona po nich i
oddzialala na mysl XX wieku. Przynajmniej przez nia ci zasadniczo konserwatywni mysliciele byli
poprzednikami nowej ery w filozofii.
Reprezentowali rózne typy idealizmu. Jedni z nich stawiali sobie cele praktyczne, jak transcendentalisci z
Bostonu, inni teoretyczne, jak heglisci z Oksfordu. Jedni byli racjonalistami az do konca, inni konczyli na
mistycyzmie, jak McTaggart, który pisal: „Kazda prawdziwa filozofia musi byc mistyczna, wprawdzie
nie w metodzie, ale w konkluzji”. Jedni pojmowali byt na podobienstwo mysli, inni zas - woli;
intelektualistyczny idealizm przewazal w Oksfordzie, woluntarystyczny w Cambridge. Idealizm
panteistyczny glosil Royce, teistyczny - Ward, ateistyczny - McTaggart.
Za prawdziwy byt mieli badz abstrakcyjne idee, badz konkretne jaznie; jedni, jak Royce, glosili poglad
uniwersalistyczny i monistyczny, inni zas indywidualistyczny i pluralistyczny: widzieli w swiecie tylko
jaznie i byty do jazni podobne. Ten ostatni poglad nazwano „idealizmem personalnym”. W Ameryce
nazwe te przyjal dla siebie specjalnie G. H. Howison; ale takze w Anglii grupa myslicieli, do której
nalezeli m. in. Ward, McTaggart i pragmatysta F. C. S. Schiller, wystapila wspólnie w 1902 r. z ksiazka
pt. Personal Idealism.
Jest to zasadniczo ten sam poglad, który bywa nazywany zwykle spirytualizmem. Nie jest identyczny z
tym, co sie scislej rozumie przez „idealizm”. Dla tego prawdziwym bytem sa ogólne idee, dla tamtego
jednostkowe duchy; jeden sklania sie ku monizmowi, drugi ku pluralizmowi. Ale maja wiele wspólnego,
zwlaszcza wspólny antagonizm z naturalizmem. W wielkiej walce swiatopogladowej stoja po jednej
stronie. Na tej podstawie byly traktowane jako jedna wielka grupa i obejmowane wspólna, bardzo szeroka
nazwa.
DZIALANIE.
Na szerokie kregi spoleczne idealizm oddzialal w Ameryce. Idealizm transcendentalistów i
Emersona stal sie - jak powiada R. Dyboski - poteznym czynnikiem w ksztaltowaniu psychiki narodu;
wniósl on cos z zywiolowego optymizmu wynikajacego z panteistycznej koncepcji i cos z radykalnego
indywidualizmu, przeciwstawiajacego sie tradycyjnym autorytetom i hierarchiom. Przyczynil sie do
amerykanskiej wiary w siebie i w przyszlosc. Byl czynnikiem niezaleznosci cywilizacyjnej Ameryki
wobec Europy. A takze przyczynil sie do wytworzenia tego pradu idealistycznego, który wydal w
Stanach Zjednoczonych znane instytucje filantropii spolecznej i organizacji umyslowej.
Mial w Ameryce inne jeszcze ujscie. Zaczal sie tam od heglizmu, ale gdy przed nim otwarly sie wrota do
umyslowosci amerykanskiej, to przeszedl przez nie takze mistycyzm; przeszly nie tylko wplywy
europejskie, ale tez azjatyckie. Predko powstal mistyczny i magiczny ruch New Thought, a od 1875 r.
Christian Science, „naukowy system boskiego lecznictwa” oparty na doktrynie Marii Baker Eddy, ze
swiat jest w calosci duchowy i dobry.
Inaczej bylo z idealizmem w Anglii: ten mial mniej aspiracji zyciowych, chcial byc doktryna filozoficzna
i oddzialal tylko na filozofie; oslabil w kazdym razie na jakis czas ducha empiryzmu, naturalizmu i
utylitaryzmu, wladajacego filozofia angielska.
OPOZYCJA.
Idealizm, nastawiony na to, by zaspokajac potrzeby metafizyczne, a poniekad takze
religijne i moralne, niezupelnie zaspokajal naukowe: wywody jego byly najczesciej dowolne i mgliste.
Poza krajami anglosaskimi potraktowano go przewaznie jako anachronizm i zignorowano. A i w krajach
anglosaskich wywolal reakcje jeszcze przed koncem stulecia. James pisal w 1880 r. do Renouviera, ze
„jest rzecza niepojeta to wskrzeszanie Hegla w Anglii i u nas po jego pogrzebaniu w Niemczech”, i twierdzil, ze „ruch ten nie moze trwac dlugo”. Sam stal sie jednym z leaderów opozycji. Radykalny
empiryzm, realizm, pragmatyzm, pluralizm byly róznymi pradami amerykanskiej i angielskiej filozofii,
stanowiacymi reakcje przeciw idealistycznej metafizyce. Zarzucano jej, ze jest niezgodna z duchem
nauki; ze dla badania rzeczy niedostepnych poznaniu zaniedbuje dostepne; ze wprowadza cuda,
wylaczajac czlowieka z powszechnych praw przyrody; i ze konczy na subiektywizmie lub na
mistycyzmie, a wiec w sposób dla nauki najmniej pozadany.
