ZESTAWIENIA ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE XIX WIEKU Flashcards
(5 cards)
Po raz drugi w dziejach filozofii nowozytnej dokonala sie ta sama przemiana: jak niegdys na
progu XVIII wieku, tak znów w polowie XIX w. nastapilo cofniecie sie od zagadnien metafizycznych do
epistemologicznych i psychologicznych.
Nie znaczy to, by zagadnienia metafizyczne calkowicie znikly,
ale zeszly na drugi plan. Wielu ówczesnym ludziom wydawaly sie anachroniczne: kierunki filozoficzne uchodzace za wspólczesne i postepowe stawialy inne zagadnienia. Stawialy, mianowicie, glównie
zagadnienia z teorii poznania, dotyczace wiedzy, jej formy i tresci, prawdy i prawdopodobienstwa,
przedmiotowosci czy podmiotowosci, poznania i nauki, doswiadczenia i myslenia, rozumienia i
objasniania, pojec i sadów, pewników i postulatów, zasad i kryteriów, jednostkowych faktów i ogólnych
praw.
Róznorodnosc zagadnien pozostala mimo to duza: analizujac nauki, dochodzono badz ich
najogólniejszych praw, jak to bylo u Spencera; badz ich logicznej struktury i metod, jak u Milla; badz ich
naczelnych kategorii, jak i kantystów; badz ich zalozen, jak u pozytywistów; badz ich wartosci
poznawczej, jak u kontyngentystów i konwencjonalistów; badz tez opisywano to, co dzieje sie w umysle
poznajacym, jak to czynili psychologowie.
Zagadnienia teorii wartosci, etyczne, estetyczne, religijne, tak jak je wówczas rozumiano, sprowadzaly sie
najczesciej do psychologicznych: nie pytano, co posiada wartosc lub skad wiemy, ze ja posiada, lecz
pytano, co dzieje sie w swiadomosci, gdy oceniamy rzeczy, lub jak umysl nasz doszedl do takiej, a nie
innej ich oceny. Albo siegano az do biologii i pytano, jaka jest zaleznosc naszych ocen od potrzeb
naszego organizmu i zycia. Tak bylo zwlaszcza w glównym filozoficznym pradzie epoki, w
pozytywizmie. Bo jednak mysliciele innych pradów pytali nie tylko o to, jak ludzie wartosciuja, ale takze,
co posiada wartosc. Wychodzili poza pytanie: jak myslimy, czujemy, zyjemy? stawiajac pytanie: jak
nalezy myslec, czuc, zyc?
STANOWISKA
Wiek XIX byl okresem zniechecenia do filozofii, a mimo to zajmuje w nim ona poczesne miejsce.
Filozofów mimo wszystko nie braklo, a tylko ogól byl dla nich niechetny. Ale nawet ci, co filozofów nie
sluchali i potepiali filozofie, sami filozofowali - tylko po swojemu: zwalczana byla filozofia filozofów, a
jednoczesnie rozwijala sie filozofia przyrodników, filozofia literatów.
1. Naczelna cecha filozofii calego stulecia, poczawszy od 1830 r., byl minimalizm, zwlaszcza w postaci
pozytywistycznej. Byl glównym motywem stulecia - jednakze nie w sensie statystycznym: statystyczna
wiekszosc moca bezwladu stanowili jeszcze przedstawiciele dawniejszych pradów. Takze nie w sensie
nowosci: po XVIII wieku nie byl juz nowoscia. Byl pradem glównym raczej w sensie ciaglosci rozwoju:
rozwijal sie i zyskiwal uznanie stopniowo a nieustannie.
2. Jednakze i innych pradów nie braklo. Materializm mial zwolenników w polowie stulecia, a potem
jeszcze za Haeckla; w koncu wieku idealizm kwitl w Anglii, a kantyzm w Niemczech. Materializm mial
zwolenników zwlaszcza wsród przyrodników i dzialaczy spolecznych, idealizm wsród literatów, kantyzm
wsród filozofów-specjalistów.
Cech, motywów, pradów innych a charakterystycznych dla mysli XIX w. bylo jeszcze wiele, a niektóre
nieoczekiwane, miedzy soba sprzeczne, niemniej jednak dla stulecia charakterystyczne. A wiec motyw
spoleczny (od Comte’a i Marksa) w wieku wybujalego indywidualizmu; motyw estetyczny (u Ruskina
czy czesciowo mu pokrewnego Waltera Patera) w wieku wyjatkowo pozbawionym smaku; motyw
pesymizmu (u Schopenhauera i v. Hartmanna) w wieku niezwyklego dobrobytu, spokoju, pomyslnych
warunków egzystencji wlasnie tych sfer i klas, które zajmowaly sie filozofia.
3. Filozofia byla w XIX w. bardziej jednolita niz w innych okresach. Jednakze w wielu waznych
sprawach nie wydala zgodnej opinii; zmagaly sie rózne opinie i spór miedzy nimi wypelnial stulecie.
Toczyl sie spór o to, czy rozwój spoleczenstwa i przyrody przebiega w sposób ciagly, czy tez skokami:
typowe dla XIX w. wydaje sie przekonanie o ciaglosci rozwoju - jednakze po stronie nieciaglosci stal
zarówno Marks, jak Boutroux. Toczyl sie spór miedzy ewolucyjnym i rewolucyjnym pojmowaniem
rozwoju: Cuvier sadzil, ze sie dokonywa w formie katastrof, Darwin - ze w formie ewolucji; a podobna dwoistosc byla i wsród filozofów.
Tak samo trwal spór o rozumienie dziejów: idealisci dopatrywali sie glebokiego sensu i celowosci w
dziejach, a pozytywistom mysl o tym, by dzieje mialy cel i rozumny sens, wydawala sie grubym
antropomorfizmem. Typowe dla epoki bylo sprowadzanie zjawisk wyzszego rzedu do nizszego: ale ta
sama epoka wydala takze Boutroux, który wlasnie z tym walczyl. Typowe bylo - pod wplywem rozwoju
maszyn i techniki - traktowanie swiata jako mechanizmu, jednakze ta sama epoka wydala
antymechanistyczne teorie w rodzaju teorii Guyau. Typowy dla stulecia byl kantyzm, który przeszedl nie
tylko przez Niemcy, ale takze przez inne kraje, nawet przez dlugo oporna mu Francje, gdzie pociagnal
Fouilleego czy Renouviera; ale z drugiej strony nawet w krajach niemieckich zaczela formowac sie
przeciw niemu opozycja, zarówno u Brentany, jak u Macha. Typowym pogladem XIX wieku byl
relatywizm, i to relatywizm róznego rodzaju: historyczny u heglistów, biologiczny u empirystów; ale ten
sam wiek XIX szukal uparcie praw bezwzglednych. W filozofii, tak samo jak w polityce, zmagala sie
postawa konserwatywna z liberalna, toczyla sie walka praworzadnosci i anarchii: zdawal sie przewazac
duch praworzadnosci, jednakze stulecie wydalo Stirnera i Kropotkina. Zdawal sie tez przewazac duch
obojetny albo wrogi religii - a jednak stulecie wydalo nowe impulsy religijne, Newmana, Kierkegaarda,
neotomizm. Zdawal sie panowac jak nigdy kult nauki, a jednak stulecie to bylo pierwsze, które uzylo
slów: „bankructwo nauki”.
POJECIA I TERMINY
Filozofia pozytywizmu - w przeciwienstwie do filozofii doby poprzedzajacej - mówila
najprostszym, codziennym jezykiem: nie miala checi ani zdolnosci do innowacji jezykowych. Nowosci
terminologicznych bylo niewiele. Kilka powszechnie przyjetych pochodzilo od Comte’a, jak pozytywizm,
altruizm, socjologia. Niektóre znów pochodzily od Darwina, Spencera i ich zwolenników: ewolucja,
rozwój, walka o byt, przystosowanie i dobór naturalny, ontogeneza czy filogeneza, agnostycyzm; z nauk
biologicznych przesiakaly one do filozofii. Wyrazenia filozofia nauki zaczal uzywac Ampere. Nazwe
woluntaryzm wymyslil Paulsen. W teorii poznania szczególnie charakterystyczne dla tych czasów byly
terminy pietnujace nienaukowe postepowanie, jak antropomorfizm, animizm, hipostaza. Psychologia
wniosla nieco nowych terminów, jak introspekcja, cenestezja czy wczuwanie sie, psychofizyka,
etnopsychologia; ale na ogól nowe raczej byly terminy psychofizjologiczne i patopsychologiczne, ogólna
zas psychologia zachowala dawne, zwykle wyrazy, tylko je zróznicowala i utrwalila. Nawet tak
oryginalni mysliciele, jak Stirner czy Carlyle, nie mieli oryginalnej terminologii. Oryginalne zas terminy
Newmana czy Kierkegaarda zostaly ich wlasnoscia. Slownictwo Marksa oddzialalo raczej na ekonomie i
jezyk partii politycznych niz na filozofie. Dopiero wyrazenia Nietzschego - postawa apollinska i
dionizyjska, przewartosciowanie wartosci czy moralnosc panów - rozpowszechnily sie szeroko. Ale byly
to wyrazenia oznaczajace poglady bardzo zwalczanego kierunku, a bynajmniej nie terminologia
powszechnie przez filozofie tych czasów uzywana. Na ogól terminologia w tej epoce nie rozwijala sie, ale
stabilizowala sie i standaryzowala. Uporzadkowana terminologia, jaka sie obecnie poslugujemy, jest na
ogól dzielem XIX wieku. W Polsce uporzadkowanie to bylo glównie dzielem Mahrburga i
Twardowskiego.
CHRONOLOGIA
Filozofia XIX wieku przeszla od 1830 r. przez trzy fazy. I faza, 1830 - 1860, byla bogata, ale
niezdecydowana: mialy w niej jeszcze znaczenie stanowiska konserwatywne, jak heglizm w Niemczech i
mesjanizm w Polsce, ale w niej tez powstaly nowe koncepcje stulecia. W II fazie, 1860 - 1880, jedna z
tych koncepcji wziela góre nad innymi: mianowicie - pozytywistyczny scjentyzm, przedtem gloszony
przez nielicznych nowatorów, teraz stal sie wlasnoscia ogólu. Wszakze jeszcze przed koncem wieku,
1880- 1900, zaczela sie przeciw niemu opozycja: lata te stanowia III faze filozofii XIX wieku.
Taki jest ogólny schemat. Jednakze dzialalnosc wielu myslicieli XIX w., i to wlasnie najwazniejszych,
wykraczala poza ramy jednej fazy. Comte i Mili uformowali swe poglady jeszcze przed r. 1830, a wplyw
uzyskali dopiero po 1860. Dzialalnosc Carlyle’a, tak samo jak Newmana, zaczeta kolo 1830 r., trwala
przez przeszlo pól wieku. Dzialalnosc Spencera, a tak samo Renoiwiera, obejmowala cala druga polowe
stulecia. Marks i Engels ustalili swe poglady zaraz po 1840, a Kapitalu tom I ukazal sie dopiero w 1867,
nastepne zas tomy jeszcze znacznie pózniej.
Z drugiej zas strony, kazda z trzech faz obejmowala wielka róznorodnosc wydarzen filozoficznych.
Przekonuja o tym daty glównych dziel XIX wieku:
1. Comte zaczal publikowac Kurs filozofii pozytywnej w r. 1830, a wiec prawie w tym samym czasie, w
którym (1833) Newman zaczynal swoja dzialalnosc, bedaca w kazdym szczególe przeciwienstwem pozytywizmu. Teoria nauki Ampere’a ukazala sie w tym samym roku 1834, co metafizyczna powiesc
Carlyle’a. Clowna ksiazka materialisty Feuerbacha ukazala sie w tym samym roku 1841, co Metafizyka
Lotzego i pierwsze eseje Emersona, natchnione duchem spirytualizmu. Rok 1843 byl rokiem ogloszenia
nie tylko empirystycznej Logiki Milla, ale takze egzystencjalistycznych pism Kierkegaarda i
spirytualistycznego systemu Lamennais’go. Stirner wystapil ze swa filozofia indywidualizmu w tym
samym r. 1845, w którym Marks i Engels w Snietej rodzinie zapoczatkowywali filozofie socjalizmu. W
duchu empiryzmu napisana ksiazka Wiszniewskiego o Baconie (1834) byla prawie jednoczesna z
Prodromem mesjanizmu Wronskiego (1831). W Niemczech czolowy przedstawiciel kantyzmu Helmholtz
wystapil w tym samym roku 1855, co najpopularniejszy materialista Buchner. W Anglii wyklady staregp. Hamiltona ukazaly sie w tym samym roku 1859, co Pochodzenie gatunków Darwina. Wszystko to
dowodzi, ze w I fazie XIX wieku skrajnie przeciwne kierunki znajdowaly jednoczesnie wyraz.
2. W drugiej fazie bylo niewiele inaczej. Spencera Program filozofii ewohicjonistycznej ukazal sie w tym
samym r. 1860, co psychofizyka Fechnera i dzielo K. Fischera o Kancie, stanowiace jeden z filarów
neokantyzmu. W 1865 ogloszona zostala ksiazka Stirlinga, inaugurujaca neoheglizm angielski, w 1867 - I
tom Kapitalu Marksa, a pomiedzy nimi, w 1866, Historia materializmu Langego, równie antyheglowska
jak anty-materialistyczna. Du Bois-Reymond wystapil z haslem agnostycyzmu w tym samym r. 1872, w
którym v. Hartmann zaczal publikowac swa metafizyke. W 1873 ukazala sie Psychologia fizjologiczna
Wundta, a zaraz w nastepnym Psychologia Franciszka Brentany. stojaca na biegunowo przeciwnym
stanowisku. Empiriokrytyk Avenarius wystapil w tym samym 1876 r., co pozytywistyczny kantysta Riehl
i idealistyczny metafizyk Bradley, a Renan równiez w tym samym roku oglosil swe sceptyczne dialogi.
W tej fazie zaczeli w Niemczech swa dzialalnosc zarówno Nietzsche, jak pozytywista Laas.
3. W III fazie wielorakosc filozofii byla jeszcze bodaj wieksza. Jednoczesnie ukazywaly sie sztandarowe
dziela pozytywizmu, kantyzmu i ewolucjonizmu. W Niemczech szerzyl sie ruch antymaterialistyczny, a
jednoczesnie popularny stawal sie materialista Haeckel. W Anglii wyszla biblia scjentyzmu, Gramatyka
nauki Pearsona, a jednoczesnie wychodzily metafizyczne dziela Warda, Bradleya, Royce’a, McTaggarta.
Nietzsche byl juz slawny, Brentano mial juz liczna szkole. Co wiecej, zaczeli juz oglaszac swe dziela
Bergson, James, Husserl, Le Roy, Freud - wszystko slawy XX wieku. Ogól zyl jeszcze
pozytywistycznymi ideami swego stulecia, a juz wypowiedziane zostaly naczelne hasla stulecia
nastepnego.
WYDARZENIA WSPÓLCZESNE
- Filozofie XIX w. od 1830 r. nalezy wyobrazac sobie na tle zycia wyjatkowo spokojnego i
ustabilizowanego. Omijaly je kataklizmy, które nawiedzaly ludzkosc przedtem i potem. Jedynymi
wstrzasami stulecia byly: rok 1848 z jego rewolucja paryska, niemiecka, wegierska i rok 1870 z wojna
francusko-pruska i Komuna Paryska. Bywaly i inne wojny, jak polsko-rosyjska w 1831 r., jak krymska w
1853, rosyjsko–turecka 1877, byly walki pod Magenta i Solferino w 1859, Custozza i Koniggratz w
1866, wojny balkanskie w 1885 i 1897, ale nie dotykaly glównych osrodków kultury europejskiej.
Formowaly sie w tym czasie wielkie potegi polityczne. Wielka Brytania przezywala swa ere Wiktorianska 1837 - 1901. Francja miala swietny okres II Cesarstwa (1853 - 1870) i III Republiki (od 1870).
Od 1861 zjednoczone Wlochy staly sie królestwem. Zjednoczyly sie po zwycieskich wojnach Niemcy,
staly sie od 1871 cesarstwem i pod przewodem Bismarcka (1862 - 1890) - sila, jaka nigdy przedtem nie
byly. A poza Europa, Stany Zjednoczone Ameryki Pólnocnej weszly po wojnie domowej (1862 - 1865) w
okres rozkwitu.
Jednoczesne kwitniecie wielu poteg obok siebie przy nielicznych tylko konfliktach, pokojowe wspólzawodnictwo wielu waznych osrodków kultury stanowilo tlo rozwoju filozofii XIX wieku. Wytworzyla
sie wspólpraca miedzynarodowa, jakiej nie bylo od wieków srednich. I znajomosc swiata, jakiej nie bylo
nigdy. Duzym jej symbolem byly wielkie Wystawy Miedzynarodowe (pierwsza w Paryzu w r. 1851), a
malym - przewodniki Baedeckera (niemieckie od 1832, w innych jezykach od 1846). Europa rozrosla sie
na caly swiat: pierwszy telegraf podmorski przeprowadzono w r. 1846, Kanal Sueski otwarto w 1869, w
1876 królowa angielska zostala cesarzowa Indii. - Spolecznie i gospodarczo trzeba filozofie tego stulecia wyobrazac sobie na tle panowania stanu
trzeciego, szybkiej industrializacji, rosniecia kapitalizmu, powstawania wielkich i malych przedsiebiorstw
przemyslowych i firm bankowych; bogacenia sie jednostek, przy ubóstwie nie tylko mas robotniczych,
ale takze inteligencji, a takze wiekszosci uczonych i pisarzy. Koniec wieku byl juz w Ameryce era
olbrzymich koncernów i trustów: w 1870 J. D. Rockefeller utworzyl Standard Oil Company, w 1872
Vanderbilt i Morgan zapoczatkowali zmonopolizowanie przemyslu kolejowego, w 1882 powstal
pierwszy trust. W Anglii od r. 1832 robil postepy liberalizm. Wchodzi w zycie ustrój parlamentarny, choc
bynajmniej nie objal wszystkich krajów Europy. Idee socjalistyczne wystapily juz od’poczatku wieku, ale
najpierw jako utopie, falangi i falanstery, marzenia Cabeta, Fouriera, Owena, lub jako male i nietrwale
komunistyczne kolonie w Ameryce Pólnocnej, Nowe Jerozolimy (1824), Nowe Harmonie (1825), Ikarie
(1858). Z Marksem zas i Engelsem przeszedl socjalizm od formy utopijnej do realnej: Manifest
komunistyczny ukazal sie w 1848. Jednakze do konca stulecia socjalizm pozostal tylko partia opozycyjna,
w wielu krajach nielegalna, wladzy jeszcze nie objal. 3. Demograficznie nalezy wyobrazac sobie filozofie XIX w. na tle gwaltownego, nie znanego od wieków
przyrostu ludnosci. Ludnosc Europy, której ilosc przez stulecia zwiekszala sie bardzo nieznacznie, teraz
w ciagu stu lat wzrosla ze 190 na 520 milionów. A ludnosc Stanów Zjednoczonych Ameryki z 5 i pól na
123 miliony. Totez w koncu wieku filozofowie mieli juz zupelnie inne liczby sluchaczów i czytelników
niz w jego poczatku. - Nalezy tez wyobrazac sobie filozofie tego okresu na tle zmniejszonej roli religii, laicyzacji zycia. Od
1871 r. Kosciól utracil ostatnie swe ziemie, Rzym stal sie stolica Wloch, papiez zamknal sie w Watykanie. W 1871 rozpoczal sie „Kulturkampf”. Kosciól nawet w niektórych krajach katolickich, np. we
Francji w koncu stulecia, znalazl sie w defensywie. Ale defensywa zwiekszyla jego zwartosc i
aktywnosc: w szczególnosci spowodowala rozwój filozofii katolickiej. I nie braklo w ciagu stulecia
waznych dla Kosciola dat: w 1870 r. ustalony zostal dogmat nieomylnosci papieza, w 1879 ogloszona
byla Encyklika Aeterni Patris, w 1897 nastapila reforma Indeksu. - Nalezy wyobrazac sobie filozofie XIX w. na tle gwaltownego postepu technicznego. W szczególnosci
w dziedzinie komunikacji. Dopiero to stulecie zbudowalo kolej zelazna i okret parowy. Od razu siec kolei
zelaznych, tak samo jak i dróg bitych, zaczela pokrywac swiat. Bylo to mozliwe dzieki wielkim odkryciom: nie tylko dzieki wynalezieniu maszyny parowej, ale takze postepom metalurgii, wynalezieniu w
r. 1858 przez Bessemera taniej-produkcji miekkiej stali. W wielu dzialach maszyny zajely miejsce rak
ludzkich. Dokonano niezliczonych wynalazków: od telegrafu Gaussa-Webera z 1833 r. i Morse’a z 1836,
poprzez telefon, wynaleziony w 1876 r. przez Grahama Bella, do telegrafu bez drutu z 1896 r. Dla pracy
naukowej szczególnie moze wazne byly wynalazki z zakresu papiernictwa i oswietlenia. W r. 1854
Amerykanie Watt i Buyers wynalezli metode otrzymywania wlókna drzewnego, uzywanego do produkcji
papieru. W r. 1879 Edison wynalazl zarówki i rozpoczal ich produkcje. Koniec wieku byl juz era
Edisona, z jej nieoczekiwanymi zdobyczami technicznymi.
Niektóre nowe maszyny mialy dla nauki szczególne znaczenie. Ulepszone maszyny drukarskie
„Monotyp” zostaly wynalezione przez T. Lanstona w 1887, w sprzedazy sa od 1897. Pierwsze maszyny
do pisania wypuscil Remington w 1874, ulepszone Underwood w 1898. - Obok filozofii i ponad nia wyrosla w tym wieku nauka. Dokonane zostaly najdonioslejsze odkrycia i
powziete wazne pomysly naukowe: o niektórych byla juz mowa - trzeba jeszcze wspomniec o innych.
W 1828 F. Woehler dokonal pierwszej syntezy zwiazku organicznego, w 1831 powstala Faradaya teoria
magnetyzmu, w 1839 Schwanna nauka o zywej komórce, w 1843 J. R. Mayer sformulowal prawo zachowania energii, w 1851 Cl. Bernard zapoczatkowal endokrynologie, w 1859 dokonana zostala analiza
widma i w tym samym roku Darwin oglosil swe dzielo o Pochodzeniu gatunków, w 1866 - 1869 Mendel
znalazl podstawy genetyki, w 1873 Maxwell sformulowal elektromagnetyczna teorie swiatla, w 1874
Van’t Hoff zapoczatkowal stereochemie, w 1896 Becquerel odkryl zjawisko promieniotwórczosci, w
1895 Roentgen - promienie X, w 1898 Maria Curie-Sklodowska - rad. Byly to wszystko odkrycia
wielkiej wagi, zmieniajace pojecia materii, zycia, rozwoju, doniosle takze dla filozofii.
Byl to takze wiek przelomowych odkryc medycznych, wiek Pasteura, odkrycia bakcyli gruzlicy przez
Kocha (1882) i surowicy dyfterytu przez Behringa (1892), wynalezienia aseptyki i narkozy, wiek „walki
czlowieka ze smiercia”. Ale takze czas rozkwitu filologii i historii: porównawcza gramatyka sanskrytu
Boppa wyszla w 1833, Historia rzymska Mommsena z 1854, Renana Historia poczatków chrzescijanstwa
w latach 1863 - 1883, Taine’a Zródla Francji wspólczesnej w 1875 - 1893. - W zewnetrznych objawach zycia panowaly formy mozliwie najbardziej stale i sztywne. Najbardziej
niewygodne i najbardziej dziwaczne ubrania - krochmalona bielizna i gorsety, cylindry i turniury - byly
znoszone meznie. Wylom w nich deklasowal, stawial spolecznie poza nawias. W dobie zaczynajacych sie
ruchów rewolucyjnych poglady panujace byly specjalnie konserwatywne i wymagajace, pietnowaly odstepstwa nie tylko w ideologii, ale takze w formach. - Obok filozofii rozwijala sie w tych czasach literatura piekna, w szczególnosci powiesciowa. Rok 1830
dzielil w niej epoki, tak samo jak w filozofii; rok ten zamykal romantyzm, Byron umarl juz przed nim,
Walter Scott w 1832. A i w dalszym rozwoju literatury nie braklo synchronizmów z filozofia, l w niej na
pierwsza polowe wieku przypadaja najwieksze przedsiewziecia. Byla to era Mickiewicza i Slowackiego,
Puszkina i Lermontowa. A takze era wielkich powiesciopisarzy: Stendhala, Balzaka, Gogola, Dickensa. I
tak samo po polowie stulecia, nawet wczesniej jeszcze niz w filozofii, wystapily w literaturze pieknej
nowe próby: rok 1857 byl rokiem ukazania sie Kwiatów zla Baudelaire’a i Madame Bovary Flauberta.
Pijany statek Rimbauda pochodzi z 1871 r., a Popoludnie fauna Mallarmego z 1876. W 1864 zaczal swa dzialalnosc Zola, a rok 1880, w którym ukazalo sie zbiorowe wydawnictwo Les soirees de Medan, byl
szczytowym punktem w rozwoju naturalizmu. Ruch ten byl czasowym i rzeczowym odpowiednikiem
pozytywizmu. I tak samo wywolal opozycje, a nawet wywolal ja wczesniej. Juz w 1867 wyszla Zbrodnia
i kara Dostojewskiego oraz Peer Gynt Ibsena. Juz w 1887 otwarty zostal awangardowy Theatre libre
Antoine’a, a w 1891 Die freie Buhne. W ciagu r. 1890 ukazaly sie jednoczesnie Portret Doriana Graya
Wilde’a, Glód Hamsunai Ksiezniczka Malena Maeterlincka. Wszystkie trzy utwory byly juz niezmiernie
dalekie od naturalizmu - tak samo jak wspólczesne im pisma Boutroux, Bradleya czy Diltheya byly
dalekie od pozytywizmu. Mniej wiecej w tym czasie pojawily sie na scenie sztuki o charakterze
spolecznym i rewolucyjnym, jakich dawno w literaturze nie bylo: Tkacze Hauptmanna sa z 1892 roku. l w
tym samym roku zaczal drukowac Górki, pierwszy wielki przedstawiciel epoki literatury proletariackiej. - Wiek XIX byl era szczególna: byl wiekiem upadku architektury i zdobnictwa, przerabial w nich tylko
dawne style i dal w tej dziedzinie dowód wyjatkowego braku smaku. A jednoczesnie byl wiekiem
rozkwitu i szybkiego postepu malarstwa. Zwlaszcza we Francji. I daja sie w rozwoju malarstwa znalezc
pewne zbieznosci z rozwojem filozofii. W 1855 „realizm” byl zapoczatkowany przez Courbeta; w szescdziesiatych latach wystapili impresjonisci (Manet zyl w latach 1832- 1883, Monet 1840 - 1926, Renoir
1841 - 1919), w 1886 r. Seurat i neoimpresjonisci, usilujacy „metodami naukowymi” odtwarzac na
plótnie wrazenia barwne. Wszystkie te prady moga byc uwazane za odpowiedniki pozytywizmu w
filozofii. Ale i w sztuce jeszcze przed koncem stulecia ujawnily sie prady odmienne: w latach
osiemdziesiatych zaczelo sie symboliczne malarstwo Puvis de Chavannes’a i syntetyczne
postimpresjonistów (Cezanne 1839 - 1906, van Gogh 1853 - 1890).
Nawet w muzyce XIX wieku mozna znalezc pewne analogie ze wspólczesna filozofia: w kazdym razie
niezmierna róznorodnosc. Bo w wieku tym komponowali nie tylko romantycy Chopin i Schumann (w
pierwszej polowie), nie tylko Wagner (1813 - 1883, otwarcie teatru w Bayreuth 1876), ale takze tak rózni
od nich Gounod (Faust 1859), Bizet (Carmen 1875) i Verdi, a w innej skali Offenbach (Orfeusz w piekle
1858) i J. Strauss.
A we wszystkich prawie dziedzinach zycia powtarzalo sie szczególne zjawisko, to samo, które wystepowalo w filozofii: calkowita dwutorowosc rozwoju. Odkrycia byly robione, pomysly sie rodzily, ale
na razie nie dzialaly, wszystko zostawalo po staremu. Chronologia powstawania pomyslów jest w XIX w.
zupelnie inna niz chronologia ich uznania. Tak bylo zwlaszcza w sztuce: impresjonisci zyskali wielka
slawe, ale dopiero po kilkudziesieciu latach; w dobie, która dzis nazywamy „doba impresjonistów”,
wystawy byly wypelnione wylacznie staroswieckim oficjalnym malarstwem. Wystawienie przez Maneta
w r 1863 Sniadania na trawie bylo powszechnie uznane za skandal. Ale podobnie bylo tez w niektórych
dzialach nauki: np. w matematyce ogól uczonych szedl starym torem, nie zwracajac uwagi na
odkrywców, prekursorów teorii mnogosci, nowych dyscyplin, Cantora czy Fregego, Riemanna czy Peane.
Trzeba stwierdzic, ze filozofowie, wystepujacy w ciagu XIX w. z nowymi pomyslami, stosunkowo
predzej znajdowali uznanie.
