Jan Matejko Flashcards
(13 cards)
Twórczość Jana Matejki (1838–1893)
– malarza, historiozofa i historiografa – wyrosła
z tradycji akademickiej, ale – ze względów patriotycznych – artysty nie interesowały sceny
mitologiczne, lecz historia Polski. Malarstwo Matejki bywa różnie klasyfikowane, ale nie
ulega wątpliwości, że był najbardziej popularnym malarzem polskim w XIX wieku.
Ojciec artysty był Czechem, który osiedlił się w Krakowie, a matka pochodziła z rodziny
polsko-niemieckiej. Wykształcenie Matejko zdobywał pierwotnie w Krakowie w Szkole
Rysunku i Malarstwa. Jego nauczyciel – Władysław Łuszczkiewicz – zainspirował go
do szkicowania krakowskich zabytków, detali obrazów, a przede wszystkim do kolekcjonowania historycznych rekwizytów. Artysta szkicował je w tece określanej jako Skarbczyk
i przedstawiał potem w swoich dziełach. W 1858 roku podjął studia w Akademii Sztuk
Pięknych w Monachium. Największe wrażenie zrobiło na nim malarstwo Paula Delaroche’a
– francuskiego malarza akademickiego scen historycznych – oraz Karla Theodora von
Piloty’ego. Wyjeżdżał także do Wiednia, ale ostatecznie osiadł w Krakowie, z którym
czuł się związany do końca życia. W 1873 roku został pierwszym dyrektorem Szkoły
Sztuk Pięknych. Do grona jego uczniów należeli m.in. Jacek Malczewski, Stanisław
Wyspiański, Józef Mehoffer, Maurycy Gottlieb i Leon Wyczółkowski. Był członkiem
kilku akademii: paryskiej, berlińskiej, praskiej i wiedeńskiej.
Na ukształtowanie się stylu Matejki, obok artystów, pod których kierunkiem się kształcił,
istotny wpływ miało krakowskie środowisko artystyczne oraz sytuacja, w jakiej znalazły
się ziemie polskie, zwłaszcza po powstaniu listopadowym. Inspirowany wciąż żywym na
emigracji romantyzmem oraz twórczością Józefa Szujskiego – historyka i dramatopisarza,
jednego z krakowskich „stańczyków”, czyli przedstawicieli konserwatywnego ugrupowania politycznego w Galicji, artysta za cel sztuki uznał kształtowanie świadomości narodowej.
Z historią wiązał zatem funkcję dydaktyczną. Wiele pokoleń Polaków widziało i widzi
nadal ojczyste dzieje przez pryzmat – nie zawsze podręcznikowo wiernych historii
– obrazów Matejki.
W jego twórczości malarskiej można wyróżnić dwa zasadnicze okresy
pierwszy okres (rozrachunkowy) w twórczości Matejki
artysta ukazywał wydarzenia, w których rozliczał
Polaków z błędów, krótkowzroczności i niewykorzystanych szans. Powstały wówczas takie
obrazy jak: Stańczyk oraz Kazanie Skargi nawiązujące do słynnych
kazań teologa i pisarza Piotra Skargi, kaznodziei na dworze Zygmunta III Wazy. Drugie
z wymienionych płócien było pierwszym w twórczości artysty dziełem o charakterze
historiozoficznym, czyli opisującym dane wydarzenie z jednoczesną syntezą jego przyczyn
i następstw. Okres rozliczeniowy kończy obraz Rejtan – Upadek Polski, w którym Matejko
przedstawił protest posła nowogródzkiego Tadeusza Rejtana, usiłującego zapobiec rozbiorowi Polski na sejmie rozbiorowym. Za obraz ten Matejko otrzymał w Paryżu złoty medal
na wystawie w 1867 roku
Jan Matejko, Rejtan – Upadek Polski
Tematem obrazu namalowanego w 1866 roku farbami olejnymi na płótnie o wymiarach
4,87 x 2,82 m jest jedno z najboleśniejszych wydarzeń w historii kraju – zgoda sejmu na rozbiór Polski.
Malarz połączył wizję pierwszego i trzeciego rozbioru, by zilustrować proces prowadzący do upadku
kraju i wskazać wszystkich, którzy byli za niego odpowiedzialni, bez względu na to, czy fizycznie
uczestniczyli w relacjonowanych wydarzeniach. Po prawej widoczny jest leżący na ziemi szlachcic
Tadeusz Rejtan. Rozrywając szaty, swoim ciałem usiłuje zablokować wejście do sali warszawskiego
zamku, w której ma zostać podpisany traktat rozbiorowy 21 kwietnia 1773 roku. Obok niego
malarz ukazał przywódców konfederacji targowickiej, która doprowadziła do trzeciego rozbioru:
opuszczającego wzrok Stanisława Szczęsnego Potockiego i zakrywającego twarz ze wstydem
Franciszka Ksawerego Branickiego, a także marszałka sejmu rozbiorowego i zarazem płatnego
agenta Rosji – Adama Ponińskiego, wzywającego ekspresyjnym gestem straż marszałkowską.
Toczący się pod ich stopy pieniądz jest symbolem przekupstwa, a przewrócony fotel – upadku
Rzeczypospolitej. Nad ich głowami widnieje portret carycy Rosji, Katarzyny II, głównej inspiratorki
rozbiorów. Po lewej, nieco wywyższony i ukazany w pełnej bezradności pozie, stoi król Stanisław
August Poniatowski. W loży ponad tłumem zebranych scenę obserwuje rosyjski poseł, Nikołaj
W. Repnin, do którego wdzięczą się polskie arystokratki. Obraz zakupiony przez cesarza Austrii,
Franciszka Józefa, do 1918 roku zdobił wiedeński Belweder. Został odkupiony przez władze
niepodległej Polski w 1918 roku. Obecnie dzieło znajduje się w Zamku Królewskim
w Warszawie – Muzeum
Jan Matejko Stańczyk
Artysta namalował obraz, znany
także pod nazwą Stańczyk
w czasie balu na dworze królowej
Bony wobec straconego Smoleńska,
w 1862 roku i było to pierwsze
dzieło, które przyniosło mu
rozgłos. Widoczny jest tu wpływ
Paula Delaroche’a. Obraz
powstał w okresie tłumionych
manifestacji patriotycznych
w zaborze rosyjskim. Tytuł
nawiązuje do znanej anegdoty
związanej z życiem na dworze
Zygmunta I Starego, kiedy
to trefniś zarzucił królowi
dopuszczenie do utraty
Smoleńska, jednej z istotnych
twierdz zajętej przez wojska
moskiewskie. W części
centralnej artysta przedstawił
Stańczyka – nadwornego błazna
Jagiellonów, znanego
z politycznych i odważnych
żartów. Jego twarz jest
autoportretem artysty. Błazen
siedzi zamyślony, a jego postawa
kontrastuje z bawiącym się
beztrosko tłumem dworzan
z królem i królową na czele,
ukazanych w tle. Obok fotela,
na którym przysiadł, leży
odrzucony kaduceusz –
błazeńskie berło. Za oknem
z lewej otwiera się widok
na wieże katedry na Wawelu.
Na niebie widoczna jest kometa
– przepowiednia klęski.
Na stoliku leży list z informacją
o utracie Smoleńska – wydarzeniu,
które Matejko uważał za
przełomowe i prowadzące
do upadku Rzeczypospolitej.
Ukazując siebie w roli Stańczyka,
malarz podkreślił, że sytuacja
artystów w czasach zaborów nie
różni się od tej na jagiellońskim
dworze: zamiast dostarczać
rozrywkę, muszą się oni
zajmować sprawami ojczyzny,
lekceważonymi przez tych,
do których zadań to należy.
Obraz namalowany farbami
olejnymi na płótnie o wymiarach
120 x 88 cm został wystawiony
w 1863 roku. Znajduje się w Muzeum
Narodowym w Warszawie.
drugi okres w twórczości Matejki
W drugim okresie, który zaczął się ok. 1869 roku, Matejko odszedł od negatywnej
wizji przeszłości i zaprzestał rozliczania. Zaczął malować wówczas zgodnie z sienkiewiczowską zasadą „ku pokrzepieniu serc”. Przeszłość miała decydować o wielkości narodu
i jego prawach do samodzielności. Z historii Polski przywoływał wydarzenia wielkie,
świadczące o chwale polskiego oręża i dyplomacji. W tym okresie powstały m.in. obrazy:
Unia lubelska, Batory pod Pskowem, Rozmowa z Bogiem (Kopernik), Zawieszenie dzwonu
Zygmunta, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Jan III Sobieski pod Wiedniem,
Kościuszko pod Racławicami, Konstytucja 3 maja 1791 roku.
Jan Matejko, Unia lubelska
ukazuje scenę, która miała miejsce na lubelskim zamku w 1569 roku.
W centrum, z krucyfiksem w ręce, widać króla Zygmunta II Augusta otoczonego przez
dostojników duchownych i świeckich reprezentujących zarówno Polskę, jak i Litwę.
Matejko, by zaznaczyć szerszy kontekst wydarzenia, przedstawił także postacie, których
przy zaprzysięganiu unii nie było, takie jak np. Anna Jagiellonka, kardynał Stanisław Hozjusz
i pisarz Andrzej Frycz Modrzewski.
Jan Matejko, Batory pod Pskowem
W rzeczywistości król Stefan Batory
nie dotarł z armią pod Psków. Obraz miał jednak stanowić syntezę militarnych sukcesów
Polaków na wschodzie w drugiej połowie XVI wieku i wskazywać przyczynę, dla której
podboje te zostały przerwane. Król – na wyraźną prośbę papieża – przyjmuje poselstwo cara
Iwana Groźnego proszące o pokój. Ukazany na prawym skraju płótna karzeł trzymający tarczę
z dwugłowym orłem symbolizuje ukryte intencje Rosjan, którym nie zależy na pokoju,
ale pragną zyskać czas, by uzbroić się przed kolejną konfrontacją.
Jan Matejko, Bitwa pod Grunwaldem
Gigantyczna, mierząca niemal 10 metrów długości Bitwa pod Grunwaldem ukazuje kluczowy moment z bitwy rozegranej 15 lipca 1410 roku – śmierć wielkiego mistrza zakonu
krzyżackiego Ulricha von Jungingena. W wizji artysty zabija go żmudzki piechur włócznią
św. Maurycego, insygnium wręczonym Bolesławowi Chrobremu przez Ottona III
na zjeździe gnieźnieńskim w 1000 roku. Matejko chciał przez to pokazać zerwanie
wszelkiej zależności Polaków od Niemców, a także zaakcentować skuteczność wspólnych
działań Polaków i Litwinów, którzy ramię w ramię pokonują krzyżacką potęgę. Podążając
za narracją niechętnego Władysławowi Jagielle kronikarza Jana Długosza, malarz
wyeksponował rolę wielkiego księcia litewskiego Witolda. Odziany w ciemnoczerwony strój, zajmuje centralne miejsce kompozycji, a nad nim powiewa polski sztandar.
Król polski został ukazany w tle, na niewielkim wzgórzu po prawej stronie obrazu.
Wśród chmur, nad zwartym w śmiertelnym boju rycerstwem Matejko namalował postać
św. Stanisława, patrona Polski, chcąc podkreślić nadprzyrodzoną ingerencję w przebieg
działań zbrojnych
Jan Matejko, Jan III Sobieski pod Wiedniem
obraz namalowany w dwusetną rocznicę zwycięskiej bitwy
z Turkami, ukazuje moment, gdy król przekazuje posłowi list do papieża o treści: „Venimus,
videmus, Deus vicit” (łac. ‘przybyliśmy, zobaczyliśmy, Bóg zwyciężył’). Nad pobojowiskiem
unosi się Duch Święty w postaci gołębicy i rozpościera się tęcza – znak przymierza Boga
z ludźmi. Dzieło zostało ofiarowane papieżowi Leonowi XIII, by przypomnieć wkład
Polski w obronę chrześcijańskiej Europy. Do dziś znajduje się w Muzeach Watykańskich.
Jan Matejko, Dzieje cywilizacji
w Polsce
Pod koniec życia artysta namalował cykl dwunastu obrazów Dzieje cywilizacji
w Polsce. Są to obrazy ukazujące najważniejsze wydarzenia z dziejów Polski od chrztu
do uchwalenia Konstytucji 3 maja.
Jan Matejko Hołd pruski
Obraz malowany w latach 1880–1882 farbami olejnymi na płótnie o wymiarach 7,85 x 3,88 m
był jednym z tych w twórczości artysty, które miały ukazać wielkość kraju. W centrum widoczne są
postacie Zygmunta I Starego i klęczącego przed nim Albrechta Hohenzollerna, ostatniego wielkiego
mistrza zakonu krzyżackiego i pierwszego księcia Prus. Zygmunt II August został namalowany
jako pięcioletni chłopiec. Na obrazie tym artysta sportretował ponad 30 postaci współczesnych
artyście. Jako królowa Bona wystąpiła żona Matejki – Teodora. Matejko zamieścił też w dziele
dwa autoportrety: jego rysy nosi siedzący na schodach Stańczyk, zadumany nad dalekosiężnymi
konsekwencjami hołdu, oraz Bartolomeo Berrecci, architekt i rzeźbiarz ukazany w lewym dolnym
rogu. W dolnej części obrazu, w otwartym kadrze, przedstawieni zostali mieszczanie obserwujący
wydarzenie. Zabieg ten podkreśla realizm sceny i sprawia, że osoba oglądająca dzieło może się
poczuć jak jeden z jego uczestników. Hołd pruski to dzieło o ambiwalentnej (zarówno pozytywnej, jak i negatywnej) wymowie. Matejko przedstawił w nim triumf Polski nad zakonem krzyżackim, który rozbity
militarnie, został przekształcony w Prusy Książęce – świeckie państwo będące polskim
lennem. Ukazując rękawicę rzuconą do stóp króla, wskazał jednak, że utworzone wówczas państwo stało się zalążkiem potęgi Prus. Matejko podarował obraz do zbiorów Zamku Królewskiego
na Wawelu. Obecnie eksponowany jest w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach,
oddział Muzeum Narodowego w Krakowie
Cechy twórczości Matejki
W większości obrazów Matejko przedstawił relacje Polski z późniejszymi państwami zaborców. Punktem odniesienia była więc dla niego aktualna sytuacja
polityczna. Malowane sceny uwiarygodniał wnikliwą lekturą kronik historycznych,
studiowaniem strojów z dawnych epok, broni, mebli i akcesoriów. Każda z wielu występujących w jego obrazach postaci miała rysy portretowe. Jego obrazy historyczne
cechuje zatem realizm szczegółu zestawiony z idealizacją wizji. Sceny są niezwykle
udramatyzowane, malarz podkreśla protagonistów teatralnie zarysowanym gestem.
Kompozycja dzieł jest z reguły dynamiczna, wielokierunkowa, a przedstawienie licznych postaci w stosunkowo ciasnej przestrzeni skutkuje efektem horror vacui. Artysta
preferował ciemną kolorystykę z dominującymi tonami czerwieni, brązów, złamanych
fioletów i złota. Obrazy po ukończeniu przemalowywał laserunkową warstwą farby, by ujednolicić koloryt i odwrócić uwagę widza od pieczołowicie malowanych szczegółów.
Matejko był także wybitnym portrecistą. Wykonywał m.in. portrety członków rodziny
i postaci ze swojego otoczenia. Tworzył także dzieła religijne.
Zasłynął jako twórca obrazów olejnych na płótnie, stworzył także projekty polichromii
prezbiterium kościoła Mariackiego w Krakowie, a także liczne rysunki ołówkiem.
Najsłynniejsze z nich to Poczet królów i książąt polskich zawierający wizerunki czterdziestu czterech władców i władczyń
Jan Matejko Kazanie Skargi
Obraz malowany w latach 1862–1864 farbami olejnymi na płótnie o wymiarach 3,97 x 2,24 m jest własnością
Muzeum Narodowego w Warszawie. Obecnie dzieło zdeponowane jest w Zamku Królewskim. Scena
nawiązuje do wydarzeń historycznych z czasów Zygmunta III Wazy. Piotr Skarga – jezuita, teolog i słynny
kaznodzieja – należał do doradców monarchy. Opowiadał się za wzmocnieniem władzy królewskiej.
Jego kazania skierowane przeciwko samowoli szlachty nie cieszyły się popularnością pod koniec
XVI wieku, ale w wieku XIX zostały zreinterpretowane. Adam Mickiewicz uważał Skargę za proroka, który
przewidział rozbiory Rzeczypospolitej. Scena rozgrywa się w prezbiterium katedry w Krakowie. Kaznodzieja
wyróżnia się wśród zebranych patetycznymi, ekspresyjnymi gestami. Odziany w czarne szaty, zasiadający
na tronie król zdaje się nie skupiać uwagi na słowach jezuity, ukazana w stallach królowa Anna Jagiellonka
zatopiona jest w modlitwie, a butni polscy panowie, rzucając rękawicę do stóp monarchy, demonstrują,
że bardziej zajmuje ich dbałość o własne interesy niż o dobro ojczyzny. Jedyną osobą, zdającą się ze
zrozumieniem słuchać Skargi, jest hetman Jan Zamojski ukazany w podwyższeniu stalli po lewej
stronie obrazu. W rzeczywistości sytuacja taka nie mogła mieć miejsca. Skarga nie wygłaszał swych
Kazań sejmowych, a jedynie je spisywał i wydał drukiem, ponadto był związany z kościołem Świętych
Piotra i Pawła, a nie z katedrą. Matejko dał tu wyraz swojej wizji historiozoficznej: niekoniecznie wiernej
wydarzeniom, ale stanowiącej ich syntezę i wykładnię zarazem.
