Realizm i malarstwo historyczne Flashcards
(32 cards)
W drugiej połowie XIX wieku, na fali przemian pozytywistycznych, pojawił się
realizm.
Następnie – podobnie jak w literaturze – realizm krytyczny, polegający na ukazywaniu nędzy i niedoli niższych warstw społecznych. Pod koniec wieku uwidocznił się
realizm nastrojowy. Tym mianem określa się obrazy o szczególnym ładunku emocjonalnym. Obecny był w pejzażu, ze sztafażem lub bez, oraz w scenach rodzajowych z życia wsi.
W wieku XIX powstawały też liczne portrety osób współczesnych twórcom
i wizerunki postaci historycznych reprezentujące różne style XIX-wiecznego malarstwa.
Były to zarówno portrety oficjalne, jak i kameralne, przedstawiające osoby bliskie
artystom
Około połowy XIX wieku w polskim malarstwie zaznaczyło się większe zainteresowanie
pejzażem i scenami rodzajowymi. Te ostatnie obejmowały zarówno sceny z życia wsi, jak
i miasta.
Ze względu na to, że na ziemiach polskich tematy takie nie cieszyły się szczególną
popularnością, równolegle malowano sceny historyczne.
W drugiej połowie wieku XIX działało wielu artystów, a najważniejszymi ośrodkami
były:
Warszawa, Kraków oraz Wilno. Zdaniem historyków sztuki wszystkie trzy łączyła
idea sztuki w służbie społeczeństwu, dla której punktem odniesienia był pozytywizm. Duże
znaczenie dla malarstwa polskiego miały też środowiska artystów polskich poza ziemiami
polskimi, przede wszystkim w Monachium
Sceny rodzajowe, historyczne i historyczno-rodzajowe malował Juliusz Kossak.
Ponieważ pochodził z rodziny szlacheckiej, to był wyrazicielem tradycji tej warstwy społecznej.
Jego ulubionym motywem, pojawiającym się we wszystkich obrazach, była animalistyka,
a zwłaszcza konie. Twórczość artysty cechowały: realistyczny sposób obrazowania z dużą
dbałością o szczegóły, czerpanie z tematyki życia codziennego oraz inspiracje literaturą
i historią. Najczęściej posługiwał się techniką akwareli, w której osiągnął szczególną biegłość.
Malarstwo Kossaka
nierzadko nawiązywało do historii, w celu ukazania wspaniałej wizji przeszłości narodu. Artysta wykonywał też ilustracje do czołowych warszawskich pism wydawanych
Najsłynniejszym dziełem Wojciecha Kossaka, które namalował wraz z Janem Styką
i innymi artystami, jest Panorama Racławicka.
Ogromny obraz o długości 114 i wysokości
15 metrów przedstawiający najsłynniejszą bitwę powstania kościuszkowskiego został
ustawiony w kształcie okręgu w taki sposób, by otaczał oglądającego. Dodatkowo zamaskowano granice między malowidłem a scenografią złożoną z prawdziwych przedmiotów
i elementów krajobrazu. Dzieło pierwotnie było eksponowane we Lwowie, po II wojnie
światowej przeniesiono je do Wrocławia
Juliusz Kossak Stadnina na Podolu
Artysta w 1886 roku przedstawił scenę z życia wsi kresowej. Wśród grupy koni ukazanych z różnych
stron i w różnych pozycjach wypoczywają przy ognisku chłopi w wiejskich strojach. Artysta osiągnął
szczególne mistrzostwo w malowaniu zwierząt; potrafił różnicować ich wiek, temperament i maść.
Obraz namalowany farbami akwarelowymi na papierze o wymiarach 130 x 74 cm znajduje się
w Muzeum Narodowym w Krakowie
W środowisku warszawskim wyróżniał się Wojciech Gerson,
malarz, grafik, pedagog
i krytyk sztuki. Malował zarówno obrazy w duchu akademizmu, ukazujące historię Polski, jak i realistyczne sceny o zabarwieniu społecznym. Od połowy lat osiemdziesiątych XIX wieku regularnie jeździł
w Tatry, a górskie pejzaże należą do jego najlepszych obrazów. Ukazywał w nich zarówno doliny, jak i najwyższe partie gór. Dzieła te cechują zróżnicowane efekty świetlne
i nastrojowość, bliska niekiedy jeszcze malarstwu romantycznemu. Malarz był jednym z założycieli Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, którego celem było eksponowanie
sztuki współczesnej.
Wojciech Gerson Cmentarz w górach
W 1894 roku artysta namalował farbami
olejnymi na płótnie o wymiarach
100 x 67 cm realistyczny pejzaż
przedstawiający cmentarz na tle pasma
Tatr. Ukazuje on Zakopane w czasach,
gdy było ono jeszcze niewielką osadą,
której walory zaczynali dopiero
odkrywać letnicy i artyści. Sztafaż
stanowią sylwetki kobiety i dziecka
odzianych w żałobną czerń. Obraz
można potraktować jako metaforę
ludzkiego losu. Gęsto nakładana
farba i swobodna faktura nasuwają
skojarzenia z twórczością Gustave’a
Courbeta. Dzieło znajduje się
w Muzeum Narodowym w Warszawie. Cmentarz w górach to
pejzaż tatrzański namalowany z wykorzystaniem perspektywy powietrznej. Zwał skalisty
w Dolinie Białej Wody w Tatrach charakteryzuje się maestrią w operowaniu światłocieniem
i wpływem światła na barwy oraz wnikliwym, studyjnym opracowaniem.
Józef Szermentowski
pobierał naukę m.in. u Wojciecha Gersona. Malowane przez niego
sceny z życia wsi wpisywały się w pozytywistyczną tendencję skupienia się na problemach
ludzi z niższych warstw społecznych. Domeną artysty był jednak pejzaż ze wszystkimi jego
urokami, malowany w bezpośrednim kontakcie z naturą. Malarz w 1860 roku wyjechał
do Francji i tam pozostał do końca życia. Tam też powstały jego najbardziej znane dzieła.
Przez pewien czas malował z barbizończykami, studiując światło słoneczne w plenerze.
Józef Szermentowski, Odpoczynek oracza
Obraz został namalowany
w 1861 roku jako jeden
z pierwszych po wyjeździe
artysty do Paryża. Tytułowa
scena stanowi pretekst do
ukazania wspaniałego pejzażu
równinnego z wysokimi dębami,
których korony odcinają się
od błękitnego nieba. Obraz ma
cechy typowe dla malarstwa
barbizończyków. Dzieło
namalowane farbami olejnymi
na płótnie o wymiarach
100 x 70 cm znajduje się
w Muzeum Narodowym
w Warszawie
Józef Szermentowski, Pogrzeb chłopski
Artysta podjął tematykę nie tylko
społeczną, lecz także eschatologiczną, osadzając scenę w realiach polskiej wsi. Ukazał dramat
rodziny, która utraciła ważnego jej członka, prawdopodobnie żonę i matkę. Dramaturgię
sceny pogłębia gra światła i cienia
Artystą szczególnie zaangażowanym w problematykę społeczną był Aleksander Kotsis,
związany ze środowiskiem krakowskim. Studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu.
W jego twórczości dominowały sceny rodzajowe z życia galicyjskiej wsi, ukazywane
w konwencji realizmu krytycznego, takie jak Ostatnia chudoba oraz Matula pomarli.
Początkowo malował obrazy zabarwione sentymentalnie, ale z czasem jego dzieła stały się
bardziej społecznie zaangażowane. Ukazywał mroczne, utrzymane w skali barw ziemi,
wnętrza chłopskich chat. Był szczególnie czuły na losy dzieci, dlatego w wielu jego obrazach
występują najmłodsi. To właśnie ich, jeszcze mocniej niż dorosłych, dotknęła nędza wsi
w zaborze austriackim. Kotsis malował także tatrzańskie pejzaże.
Aleksander Kotsis Ostatnia chudoba
Obraz powstał w 1870 roku i można
się w nim dopatrywać cech realizmu
krytycznego ze względu na sposób,
w jaki artysta eksponuje niedolę
chłopów, ich sytuację materialną
i niesprawiedliwość społeczną. Tytuł
odnosi się do zajęcia przez lichwiarza
kozy – ostatniej żywicielki, czemu
przygląda się z beznadziejną rozpaczą
rodzina. Obraz namalowany farbami
olejnymi na płótnie o wymiarach
ok. 86 x 64 cm znajduje się w Muzeum
Narodowym w Warszawie.
Odrębnym środowiskiem artystycznym malarstwa polskiego było Monachium.
Studia na akademii monachijskiej podejmowało wielu Polaków. Niektórzy z nich zostawali
w stolicy Bawarii na dłużej. Sceny rodzajowe i polskie pejzaże były tam cenione i sprzedawane. Popularna była tematyka narodowa. Chętnie sięgano też do przeszłości, szczególnie sarmackiej, malując sceny historyczne, batalistyczne i rodzajowe z życia polskich
prowincji i Kresów. Wszystko to miało przypominać, jak niegdyś żyło się w Polsce, a także
– po powstaniu styczniowym – propagować życie bliskie natury. Miasta były opanowane
przez instytucje zaborców, a wieś kojarzyła się z wolnością. Ukazywanie rytmów przyrody
wpływało na świadomość przemijania. Malowano także sceny powstańcze. Obrazy cechowały: realizm ujęcia, nastrojowość i bardzo stonowany koloryt, który w historii sztuki
zyskał sobie umowne miano sosów monachijskich. Taki koloryt Niemcy tłumaczyli tym,
że „smutna dusza polska objawia się ilością czarnej farby, którą Polacy wylewają na płótno”. W rzeczywistości to pogardliwe określenie – dotyczące nie tylko malarstwa polskiego,
lecz także malarstwa niemieckiego i austriackiego – oznaczało duże ilości tonów brunatnych i szarych. Wprowadzili je zwolennicy jasnych barw, jakie dominowały w malarstwie
na zachodzie Europy w latach siedemdziesiątych XIX wieku i później.
Z czasem realizm krytyczny i malarstwo historyczne zaczęły ustępować realizmowi
nastrojowemu. Szczególne znaczenie dla malarstwa polskiego w Monachium miała grupa artystów,
zwana sztabem, skupiona wokół pracowni prowadzonej przez Józefa Brandta
Józef Brandt
artysta
ukształtowany pod wpływem Juliusza Kossaka. Podobnie jak Kossak podejmował on
sceny historyczne i historyczno-rodzajowe, często o charakterze anegdotycznym, ukazane
w realiach Ukrainy, gdzie chętnie wyjeżdżał. Odtwarzał stepy, zwierzęta w pejzażu, sceny
z życia Kozaków, czego przykładem jest Pożegnanie. Był zafascynowany kulturą baroku:
czytał Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska, ubierał się w kontusz, a akcję swych obrazów najchętniej przenosił w XVII stulecie. Pejzaże ukraińskie z zasnutym mgłą lub chmurami
niebem stały się tłem dla grup ludzi oraz zwierząt. Podobnie jak Kossaka cechowało go
narracyjne ujmowanie tematów, swobodna kompozycja i mimetyczne odtwarzanie szczegółów. Przede wszystkim jego obrazy charakteryzował dynamizm, przez co twórczość artysty
jest określana jako „malarstwo akcji”. Brandt stosował śmiałe skróty perspektywiczne,
a malowane przez niego postacie przybierały różnorodne pozy i wykonywały gwałtowne
gesty. Obrazy artysty wyróżnia też bogactwo koloru oraz umiejętne oddanie zjawisk
natury, np. zmierzchu, zmroku, światła słonecznego przeciskającego się przez chmury.
Tworząc swoje dzieła, Brandt niekiedy inspirował się fotografią. Wywarł silny wpływ
na malarstwo polskie oraz na literaturę, czego przykładem jest Trylogia Henryka Sienkiewicza.
Jego obrazy budziły zachwyt Niemców, a w dowód uznania został powołany na członka
Berlińskiej Akademii Sztuki
Jednym z najwierniejszych kontynuatorów stylu Brandta był Alfred Kowalski-Wierusz.
Przed przybyciem do Monachium uczył się w Klasie Rysunkowej Wojciecha Gersona.
Artysta preferował malowanie scen rodzajowych w zimowym pejzażu, często w realiach
siedemnastowiecznych. Ukazywał kuligi i polowania na wilki. Uzyskał liczne nagrody i cieszył się uznaniem kolekcjonerów.
Józef Brandt
Pojmanie na arkan
W 1881 roku artysta namalował
obraz, którego tematyka wiąże
się z Kresami. Dynamizmem
ujęcia i siłą wyrazu zrobił
on takie wrażenie na Henryku
Sienkiewiczu, że ten opisał
go następującymi słowami:
„Rzecz dzieje się na
stepie ukraińskim; dwóch
lisowczyków napadło Tatara.
Jeden ściągnął go z konia
i puściwszy swego bieguna
w szalony galop, poczyna wlec
nieszczęśliwego jeńca po stepie
– drugi dopada białego
bez jeźdźca, by go zatrzymać,
nim ucieknie. Wleczony
Tatar na próżno stara się
rozpaczliwym ruchem zrzucić
z siebie wyprężony arkan, koń
jego wpadnie lada chwila
w ręce drugiego lisowczyka.
Śmiały i gwałtowny ruch jest
charakterystyczną cechą tego
obrazu; wszystko tu w skurczach
i podskokach, znać nagłość
napadu i bezskuteczność
konwulsyjnych wysileń
napadniętego”. Obraz został
namalowany farbami olejnymi
na płótnie o wymiarach
2,04 x 1,14 m. Znajduje się
w Muzeum Narodowym
w Poznaniu.
Twórczość Józefa Brandta miała istotne znaczenie dla Maksymiliana Gierymskiego
(1846–1874).
Artysta, chory na gruźlicę, żył niespełna 30 lat, ale pozostawił po sobie
znaczący dorobek. Zanim wyjechał do Monachium, brał udział w powstaniu styczniowym, które stało się dla niego inspiracją do stworzenia wielu dzieł, w tym najbardziej
znanego Patrolu powstańczego. Początkowo kształcił się w Klasie Rysunkowej Wojciecha
Gersona. Pod wpływem Brandta malował sceny o tematyce kresowej. Tworzył także pejzaże
ze sztafażem i sceny rodzajowe, niekiedy w popularnych wówczas realiach rokokowych,
tzw. zopfy (niem. Zopf – ‘warkocz’, ‘peruka’), takie jak np. Odpoczynek na polowaniu. Jego
obrazy malowane są śmiało z uwydatnioną fakturą, uzyskiwaną często poprzez posługiwanie
się szpachlą. Rysunek podporządkował plamie barwnej. Kompozycja dzieł artysty jest
swobodna, a ujęcia często sprawiają wrażenie przypadkowych. W twórczości Maksymiliana
Gierymskiego pojawiły się dzieła pokrewne sztuce barbizończyków, np. nastrojowe pejzaże
z niskim horyzontem i rozległą partią nieba. Potrafił znakomicie oddać nastrój pory roku
i atmosferę miejsca.
Maksymilian Gierymski Patrol powstańczy
Dziesięć lat po wybuchu powstania styczniowego, w 1873 roku, artysta namalował obraz, który
przedstawia jedną ze scen powstania. Dzieło znane jest także pod nazwą Pikieta powstańcza w 1863 r.
W centrum obrazu widoczna jest grupa umundurowanych i uzbrojonych powstańców, być może
pytających o coś spotkanego na drodze włóczęgę. Można się domyślać, że chodzi o rozmieszczenie
rosyjskich oddziałów. Twarze żołnierzy zwracają się w kierunku, z którego może nadejść
niebezpieczeństwo. Napięcie towarzyszące postaciom przeciwstawione jest realistycznie oddanemu,
spokojnemu pejzażowi. Gierymski ukazał powstanie przez pryzmat codziennej sytuacji, z wyczuwalną
atmosferą zagubienia, niepewności, a nie bohaterskiej walki. Obraz namalowany farbami olejnymi
na płótnie o wymiarach ok. 107 x 60 cm znajduje się w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Ze środowiskiem monachijskim była związana też twórczość młodszego brata
Maksymiliana – Aleksandra Gierymskiego (1850–1901).
Po nauce w Klasie Rysunkowej
Wojciecha Gersona pojechał do Monachium, gdzie opiekował się chorym bratem.
Akademię monachijską ukończył z nagrodą. Przez pewien czas przebywał w Rzymie, gdzie
powstały jego pierwsze znane obrazy. Po powrocie do rodzinnej Warszawy malował realistyczne obrazy o tematyce przedstawiającej życie miasta. Artysta związał się wówczas z literatami i krytykami publikującymi
na łamach pozytywistycznego czasopisma „Wędrowiec” – Stanisławem Witkiewiczem
oraz Antonim Sygietyńskim. W tym okresie powstały dwa niemal identyczne obrazy:
Żydówka z cytrynami oraz Żydówka z pomarańczami, a także Przystań na Solcu, trzy
wersje Święta Trąbek oraz Piaskarze. Wymienione obrazy przedstawiają sceny z życia biedoty warszawskiego Powiśla i Starego
Miasta. Nie były one przychylnie przyjmowane przez krytykę, dlatego artysta opuścił
Warszawę. W latach dziewięćdziesiątych na krótko znalazł się w Krakowie, gdzie powsta-
ła Trumna chłopska – jeden z jego najbardziej znanych obrazów. Tworzył także pejzaże
z okolicy podkrakowskich wówczas Bronowic. Aleksander Gierymski podobne motywy
podejmował zwykle kilkakrotnie. Powstałe w ten sposób obrazy nie są jednak wiernymi
replikami, ponieważ różnią się szczegółami Artysta podróżował też do Francji, gdzie tworzył nastrojowe nokturny, takie jak Opera
paryska nocą, oraz obrazy inspirowane impresjonizmem, np. Wieczór nad Sekwaną,
i do Włoch, gdzie także malował pejzaże i wnętrza architektoniczne.
Bogaty dorobek malarski Aleksandra Gierymskiego jest bardzo zróżnicowany – od wpływów akademickich i gustów neorokokowych poprzez realizm aż po wpływy impresjonizmu. Artysta był rozdarty pomiędzy kuszącym go pięknem świata a problemami spo-
łecznymi, które zauważał i rejestrował na płótnach. Był luministą wrażliwym na zmienne
efekty świetlne
Aleksander Gierymski Żydówka z pomarańczami
W 1881 roku artysta namalował sprzedającą
owoce kobietę w ubogim ubraniu z chustą
na ramionach. Jej smutna, stara twarz
pozbawiona jest nadziei. Zarówno żydowskie
pochodzenie bohaterki obrazu, jak i jej status
społeczny, wiek oraz płeć czynią z niej postać
nieuprzywilejowaną w realiach społecznych
schyłku XIX wieku. Zmuszona jest mimo
podeszłego wieku do pracy, by zapewnić sobie
źródło utrzymania. Gierymski ukazał ją stojącą
na moście, odwróconą tyłem do zarysowanych
w tle bogatych pałaców i kościołów Warszawy.
Sylwetka kobiety przedstawiona w ciemnych
barwach została przeciwstawiona zamglonemu
pejzażowi miasta, namalowanemu w jasnej,
chłodnej kolorystyce. Powstały w ten sposób
kontrast temperaturowy uwypukla portretowaną
kobietę i koncentruje na niej uwagę. Ponadto
postać jest opracowana z dużą dbałością
o szczegóły, a tło zarysowane bardziej szkicowo.
Obraz namalowany farbami olejnymi na płótnie
o wymiarach 54 x 65 cm został skradziony
podczas II wojny światowej. Odzyskany
w 2011 roku trafił do zbiorów Muzeum
Narodowego w Warszawie
Aleksander Gierymski Święto Trąbek I
Motyw żydowskiego Święta Trąbek artysta podejmował kilkakrotnie, a obrazy te należą
do najważniejszych w dorobku malarza. Nawiązują do obyczajów żydowskiej społeczności
zamieszkującej Warszawę. Tytułowe święto było upamiętnieniem stworzenia świata, ale też
przypomnieniem o sądzie ostatecznym, dlatego podczas jego obchodów odbywał się rytuał modlitewny
połączony ze strząsaniem grzechów do wody. W tym przypadku rzecz dzieje się w małym porcie
wiślanym, gdzie u brzegu widoczne są statki rybackie, tratwy i łodzie. W odwieczne, tradycyjne rytuały
wkrada się powiew nowoczesności: pędzący w dali po moście kolejowym pociąg. Artysta skoncentrował
się na wpływie światła na malowane postacie i całą scenę. Prezentowany na ilustracji obraz został
namalowany w 1884 roku farbami olejnymi na płótnie o wymiarach ok. 65 x 47 cm. Dzieło znajduje się
w Muzeum Narodowym w Warszawie. W Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, oddział
Muzeum Narodowego w Krakowie eksponowana jest inna wersja tego tematu
Aleksander Gierymski Trumna chłopska
Ten dojmujący tragizmem obraz
malowany w latach 1894–1895
realistycznie przedstawia
chłopską parę siedzącą na ławce
przed domem obok trumny
zmarłego dziecka. Dominantą
barwną jest przykuwający
wzrok błękit trumny. Postacie
żałobników emanują spokojem
pełnym niemej rozpaczy, który
jest bardziej przejmujący niż
patetyczne gesty i pozy, jakich
można by się spodziewać
w ukazanej sytuacji. Dzieło,
namalowane farbami olejnymi
na płótnie o wymiarach
1,95 x 1,41 m, znajduje się
w Muzeum Narodowym
w Warszawie.
