BRUNO I RENESANSOWA FILOZOFIA PRZYRODY Flashcards
(17 cards)
Filozofia przyrody była typową postacią filozofii Odrodzenia:
ona to głównie zastąpiła
teologiczną filozofię średniowiecza. Była to na ogół metafizyka przyrody, dzieło raczej polotu
metafizycznego niż ścisłego myślenia. Ojczyzną jej były Włochy, rozkwit jej trwał przez cały XVI wiek,
a najwybitniejszym przedstawicielem był Bruno.
ŹRÓDŁA renesansowej filozofii przyrody były trojakie:
doktryny starożytnych filozofów, tradycja
średniowiecza i nowe przyrodoznawstwo.
- Z DOKTRYN STAROŻYTNYCH
posługiwała się wszystkimi, z wyjątkiem sceptycyzmu, który nie
miał w niej zastosowania, i epikureizmu, który, ze względu na swój mechanistyczny charakter, obcy był
umysłom renesansowym. Posługiwała się więc idealizmem Platońskim, finalizmem Arystotelesowskim,
stoickim panteizmem, dynamizmem jońskim, neoplatońską metafizyką; stosowała te doktryny bądź we
względnej czystości, bądź łącząc je w przeróżnych amalgamatach.
- Z TRADYCJI ŚREDNIOWIECZNEJ
renesansowa filozofia przyrody zwalczała ortodoksyjną
scholastykę, natomiast czerpała obficie ze spekulacji mistycznych i panteistycznych, korzystała z
Awerroesa i Awicenny, z Eriugeny i Eckharta. Głównym pośrednikiem między średniowieczem a nową
filozofią przyrody był Mikołaj Kuzańczyk. Niektóre doktryny starożytne, zwłaszcza metafizykę
neoplatońską, Odrodzenie znało mniej z bezpośrednich źródeł, a więcej z pism średniowiecznych, gdzie
je znajdowało w postaci przystosowanej już do wymagań chrześcijańskich. Tradycja średniowieczna ze
swym religijnym zabarwieniem została żywa w renesansowej filozofii przyrody, która rościła sobie
pretensje do poznawania nie tylko przyrody, ale poprzez przyrodę i Boga.
- Z NOWEGO PRZYRODOZNAWSTWA
ważne były dla filozofii zwłaszcza zdobycze na polu
astronomii, przede wszystkim te, które osiągnął Kopernik. Wyliczenia astronomiczne doprowadziły go do
paradoksalnego obrazu świata, zupełnie innego niż ten, jaki wytwarza naturalna postawa umysłu. Do tego
obrazu świata trzeba było dostosować pojęcia filozoficzne; to było zadanie, jakie postawili sobie
renesansowi filozofowie przyrody, zwłaszcza Bruno. Toteż data ukazania się dzieła Kopernika jest ważna
nie tylko dla astronomii, ale i dla filozofii.
ODMIANY.
Renesansowa filozofia przyrody miała dwie główne odmiany: była bądź czysto teoretyczna i
zabiegała tylko o poznanie przyrody, bądź też stawiała sobie również cele praktyczne i zabiegała o
zapanowanie nad przyrodą. Pierwsza była metafizyczną, druga magiczną teorią przyrody. Pierwsza
rozwijała się we Włoszech, druga raczej na Północy.
A) Przedstawicielem magicznej, okultystycznej odmiany był Paracelsus (Teophrastus Bombastus z
Hohenheim, latynizujący swe nazwisko na Paracelsus, 1493-1541), lekarz z zawodu, cudotwórca z
aspiracji. Pierwszą jego tezą był witalistyczny pogląd, że w każdej istocie tkwi odrębna zasada życia
(nazywał ją „archeusem”); w archeusie leży klucz przyrody, i kto go pozna, ten posiądzie sposób
oddziaływania na przyrodę i przekształcania jej dowolnie; w szczególności wszelkie skuteczne działanie
lekarskie polega na wzmacnianiu archeusa. Drugą tezą Paracelsusa była wzajemna zależność wszechrzeczy. Zależność ta czyni, że działając na jedną rzecz, możemy osiągnąć zmiany w innych. Teza ta
prowadziła do przyjęcia jednorodności rzeczy, co było sprawą o wyraźnym znaczeniu filozoficznym.
Zamierzenia Paracelsusa były magiczne, ale metoda na ogół empiryczna: jak rzeczy działają i jak na nie
działać należy, tego niepodobna wydedukować, to trzeba doświadczeniem sprawdzić. Z tego powodu
magiczna filozofia Paracelsusa przyczyniła się cośkolwiek do wzmocnienia empirycznego prądu w
nauce.
B) Odmiana teoretyczna, włoska, wahała się między dwiema koncepcjami: a) jedna była materialistyczna,
b) druga zaś panpsychistyczna.
Charakter materialistyczny filozofia przyrody miała przede wszystkim u Bernardina Telesio z Cosenzy
pod Neapolem (1507-1588), jednego z wpływowych filozofów włoskiego Odrodzenia. Przez niego
włoska filozofia przyrody odeszła od platońskich i perypatetyckich wzorów i zbliżyła się do stoików. Na
wzór ich „pneumy” pojmował ducha jako materię elastyczną i pobudliwą, rozprowadzoną po systemie
nerwowym; postrzeżenie miał za przeniesienie ruchu ze zwykłej materii na duchową, która tym wyróżnia
się, że ma zdolność zachowywania raz otrzymanych ruchów i wywoływania ich przy sposobności na
nowo. Ta materialistyczna koncepcja jednak niezupełnie odpowiadała duchowi Odrodzenia. Nawet sam
Telesio nie utrzymał jej w czystości. Bardziej typowa była panpsychistyczna koncepcja przyrody, która
między swymi zwolennikami liczyła Bruna
Giordano Bruno (1548-1600)
urodził się w Nola pod Neapolem. Mając 15 lat wstąpił
do zgromadzenia dominikanów. W klasztorze poznał filozofię starożytną i średniowieczną, a przez
pośrednictwo dzieł Telesia również i naukę Kopernika. Wcześnie powziął wątpliwości co do
prawdziwości dogmatów wiary; gdy zaś próby przekonania go zawiodły, prowincjał w 1576 r. wystąpił
przeciw niemu z oskarżeniem o herezję: oskarżenie zawierało 130 punktów. Wówczas Bruno zrzucił
habit i zbiegł. Jego niespokojny duch nie mógł nigdzie znaleźć ukojenia; wiódł Bruno życie tułacze,
przerzucał się z miejsca na miejsce. Kolejno były jego miejscem pobytu: okolice Genui, Wenecja.
Genewa (reformowany kościół zadowolił go równie mało jak katolicki, a zaatakowany przez jednego z profesorów filozofii, zmuszony był niebawem opuścić miasto), Lugdun, Tuluza (gdzie przez dwa lata był
profesorem filozofii), Paryż (gdzie również był czynny w uniwersytecie), Oksford i Londyn (gdzie pisał
swe główne dzieła), ponownie Paryż, potem znów szereg protestanckich miast, najdłużej Marburg,
Wittenberga, Praga, Helmstedt, Frankfurt, Zurych. Wróciwszy do Włoch, wpadł w 1592 r. w ręce
Inkwizycji i stanął przed sądem w Wenecji. Obciążała go szczególnie głoszona przezeń nauka o wielości
systemów słonecznych i o nieskończoności świata. Powołał się przed sądem na podwójną prawdę; gdy
zaś to nie przekonało sędziów, wyrzekł się uroczyście błędnych nauk i prosił o przyjęcie na łono
Kościoła. Jednakże Rzym zażądał wydania go. Siedem lat spędził w więzieniu Inkwizycji: przez ten czas
na nowo wzmocnił się w swych przekonaniach i, stawiony przed sąd, rzekł, że nie ma nic do odwołania.
Został skazany na śmierć i spalony w Rzymie w 1600 r.
DZIEŁA.
Najważniejsze są: Delia causa principio e uno, 1584; Dell’infinito universo e mondi, 1583. W
pismach swych posługiwał się często literacką formą dialogu, odnowioną pod wpływem Platona w
filozofii Odrodzenia. Pisma jego, co do formy tak samo jak co do treści, były utworami na pół
poetyckimi, a na pół tylko naukowymi.
POPRZEDNICY.
Bruno złączył w swym systemie różnorodne wpływy, które działały u, epoce
Odrodzenia: jego teorie odnawiały zarówno poglądy neoplatońskie, jak stoickie: również
średniowiecznych Arabów, jak Awerroes i Awicenna, podawał za swych poprzedników; a nowożytny
Kopernik oddziałał nań w przełomowy sposób. Występując zaś na samym schyłku Odrodzenia, korzystał
już z wcześniejszych jego filozofów, zarówno z Paracelsusa jak z Telesia.
- NIESKOŃCZONOŚĆ ŚWIATA.
Z nauki Kopernika Bruno wyciągnął wniosek o
nieskończoności świata, choć sam Kopernik stał jeszcze na stanowisku, że świat jest skończony i ma
Słońce jako ośrodek. Bruno uświadomił sobie, że gwiazdy stałe są tej samej natury co Słońce i że granica
świata jest koncepcją zupełnie niezrozumiałą. Ludzkość, co prawda, zna tylko skończoną część
wszechświata; ale kto przypuszcza, iż tyle jest tylko ciał niebieskich, ile my widzimy, podobny jest do
tego, kto mniema, że żyją tylko te ptaki, które on widzi przez okno. To przekonanie o nieskończoności
było decydującym czynnikiem w poglądzie Bruna na świat: ono dawało temu poglądowi podniosły ton.
Ono też kazało mu oderwać się od panującej jeszcze za jego czasów filozofii Arystotelesa, która świat
uważała za skończony.
Świat, jako nieskończony, nie może być ujęty przez zwykłe pojęcia ludzkie, są one bowiem formowane
na modłę rzeczy skończonych. Wobec nieskończoności niknie różnica
między tym, co większe i co mniejsze; wobec niej punkt nie jest różny od ciała ani środek od
powierzchni; można w każdym miejscu widzieć środek świata, a ściśle mówiąc, środka świata nie ma
nigdzie. Upadła przeto stara koncepcja środka świata, a z nią przeciwstawienie różnych sfer we
wszechświecie, przeciwstawienie ziemi i nieba; świat jest jednorodny we wszystkich swych częściach.
Mile nie są bliższe nieskończoności niż stopy, a stulecia nie są jej bliższe niż minuty. „Będąc
człowiekiem nie jesteś bliższy nieskończoności, niż gdybyś był mrówką: ale też nie jesteś dalszy, niż
gdybyś był ciałem niebieskim”. Człowieka cechuje pycha wobec jednych istot, a pokora wobec innych; w
perspektywie nieskończoności traci podstawę zarówno pycha, jak pokora. Nowy sposób myślenia Bruna
zrównał człowieka z tym, co we wszechświecie największe, i z tym, co najmniejsze
- JEDNOŚĆ ŚWIATA.
Świat cały jest tedy jednorodny. Materia jest jednego tylko rodzaju; materia
ziemska nie różni się od niebiańskiej. Części tej jednorodnej materii są spojone w jedną całość. Bruno
wyobrażał sobie, że to siła przyciągająca części utrzymuje świat w jedności; ale siłę przyciągającą
pojmował jako duchową, na podobieństwo sympatii.
Wszechświat jest jeden, niemniej składa się z mnogości samoistnych jednostek. Jednostki te Bruno
nazywał monadami (od greckiego - jednostka). Jak punkt, minimum matematyczne, jest składnikiem
przestrzeni, a atom, minimum fizykalne, składnikiem ciał, tak monada jest minimum metafizycznym.
Kształty monad są niepowtarzalne, bo Bóg, który je kształtował, jest niewyczerpany w swej twórczości.
Każda monada jest częścią i obrazem jedynego świata, a zarazem każda jest inna.
- ŻYCIE ŚWIATA.
Każda cząstka świata obdarzona jest życiem. „Nie ma rzeczy tak błahej, kruchej,
nędznej i niedoskonałej, która… nie posiadałaby duszy”. „Wraz z Pitagorasem i wszystkimi, którzy nie od
parady mają oczy. wnioskujemy, że niezmierzony duch wypełnia i ogarnia wszystko”. „Skoro zaś duch,
dusza, życie znajduje się we wszystkim i z pewnym stopniowaniem wypełnia całą materię, to musi
stanowić prawdziwą rzeczywistość i prawdziwą formę wszystkiego”. Taka hilozoistyczna i
panpsychistyczna koncepcja świata, głoszona przez Bruna, była przeciwieństwem mechanistycznej filozofii. Życie we wszechświecie rozwija się wedle własnych praw życia, nie wedle praw
mechanicznych; świat nie jest maszyną, lecz zespołem sił żywych. Podczas gdy następne stulecie skłonne
było pojmować życie na wzór mechanizmu, to Bruno i pokrewni mu myśliciele Odrodzenia, odwrotnie,
nawet działanie mechaniczne martwych przedmiotów usiłowali pojąć na podobieństwo życia.
Wszystko zaś, co żywe, jest wolne; więc w przyrodzie panuje wolność. Z tego przekonania Bruno
wyciągnął praktyczne konsekwencje: nikt nie ma prawa do narzucania innym jakichkolwiek ograniczeń,
czy to materialnych, czy duchowych, w szczególności niedopuszczalny jest wszelki przymus religijny.
Wolność stanowiła obok nieskończoności zasadniczy rys poglądu Bruna na świat.
- HARMONIJNOŚĆ ŚWIATA.
Harmonijność była dla Bruna jeszcze jedną istotną cechą świata, l był
to pogląd typowy dla jego epoki: piękno świata upoiło ludzi Odrodzenia, nie tylko artystów, ale nawet
ścisłych badaczy przyrody. Odżył duch, który w Grecji wyraził się w teoriach pitagorejczyków i Platona.
Harmonijność świata Bruno tłumaczył w ten sam sposób, co jego uduchowienie i jego wolność. Jest
harmonijny, bo jest doskonały, a jest doskonały, bo jest obrazem Boga. Harmonijne dzieło Boże można
pojąć najlepiej przez analogię do dzieł artystów. Wprawdzie poszczególne jednostki, z których świat się
składa, są niedoskonałe, ale w całości świat jest doskonały i doskonałość jego jest pociechą dla
niedoskonałej jednostki, tak samo jak wieczność świata musi jej wynagrodzić osobistą śmiertelność.
ISTOTA FILOZOFII BRUNA.
Bruno pojął przyrodę: 1) infinistycznie - jako nieskończoną, 2)
monistycznie - jako jednorodną i w jeden system związaną, 3) dynami-stycznie - jako zespół sił żywych,
4) teozoficznie - jako obraz i objawienie Boga, 5) optymistycznie - jako twór doskonały, harmonijny i
piękny.
Pogląd na świat Bruna przeciwstawiał się zarówno supranaturalizmowi, jak i materializmowi. Nie był on
oryginalnym pomysłem Bruna, był jednym z paru zasadniczych, stale powracających poglądów na świat.
Był tego samego typu, co pogląd stoicki. Wszakże Bruno wzbogacił go wieloma szczegółami (zwłaszcza
pojmując świat jako nieskończony) i dał mu wyraz świetny, przez wiele pokoleń nieprześcigniony.
ROZWÓJ POGLĄDÓW BRUNA.
Pojęcia, jakimi Bruno operował, nie były ścisłe, i nie dziw, że nie dał
swym myślom zupełnej jasności. Jeden zwłaszcza punkt jego filozofii - stosunek Boga i świata - pozostał
niewyraźny i zdaje się dopuszczać dwojaką interpretację: czy Boga pojmował panteistycznie, czy
transcendentnie.
Są poszlaki, że Bruno nie miał tu stałego poglądu, że pogląd jego uległ ewolucji, i że obie interpretacje są
słuszne, ale każda odpowiada innej fazie jego filozofii. Pierwotnie przyjmował tylko jedyną boską
substancję, później zaś głosił istnienie nieskończonej ilości indywidualnych substancji; od
panteistycznego monizmu przeszedł do indywidualizmu.
DZIAŁANIE FILOZOFII BRUNA.
Filozofia ta, pełna fantazji i polotu, na pół tylko była nauką, a na pół
poezją. Jednakże miała pewne znaczenie naukowe: mianowicie, dzięki pojęciu jedynego bytu rugowała
skutecznie tradycyjną perypatetycką koncepcję świata z jej pluralizmem i jej hierarchią sfer wyższych i
niższych, rzeczy doskonałych i niedoskonałych; przez to zaś torowała drogę temu jednolitemu pojęciu
przyrody, które cechuje nowożytne przyrodoznawstwo.
System Bruna oddziałał na paru wielkich filozofów następnych stuleci: panteistyczne jego czynniki
znalazły oddźwięk zwłaszcza u Spinozy, indywidualistyczne zaś u Leibniza.
RENESANSOWI FILOZOFOWIE PRZYRODY PO BRUNIE.
W młodszej od Bruna generacji
najwybitniejszym był Tommaso Campanella (1568-1639). Jako wychowanek Akademii Kozentyńskiej,
szedł raczej torem Telesia, ale zbliżał się także do Bruna. Był czynny nie tylko na polu filozofii przyrody,
ale też i filozofii państwa; dzisiejszego zaś badacza pociągają szczególniej jego rozważania
epistemologiczne. W spostrzeżeniach zmysłowych widział, jak Telesio, jedyne źródło wiedzy, ale kładł
nacisk na to, że postrzeżenia są naszymi stanami wewnętrznymi i informują nas tylko o naszych własnych
przeżyciach, a nie o rzeczach zewnętrznych. Widział w tym jednak nie argument na rzecz sceptycyzmu,
lecz - jak św. Augustyn - właśnie broń przeciw niemu. We własnych bowiem przeżyciach znajdujemy
niezbite poświadczenie najważniejszych spraw, mianowicie, że jesteśmy, że myślimy, a także że
przedmioty zewnętrzne działają na nas. Poznając własną naturę, poznajemy przez analogię naturę rzeczy
zewnętrznych, a pośrednio nawet i Boga.
Wywody tego rodzaju były na początku XVII wieku przeprowadzone prawie jednocześnie przez paru
myślicieli a niebawem stały się teorią panującą. Stało się to wszakże nie za sprawą Campanelli, który snuł
je niejako na marginesie swej filozofii przyrody, lecz dzięki Kartezjuszowi, który z nich uczynił podstawę
swego systemu.
