NATURALNY SYSTEM KULTURY Flashcards
(6 cards)
Odrodzenie wydało zastęp myślicieli, którzy, zwalczając średniowieczną tradycję i jej doktryny
nadprzyrodzone, uznawali za prawdziwe i słuszne to tylko, co rozum swymi naturalnymi środkami pozna.
Pragnęli oni wcielić zasady te w życie i unormować wszystkie jego dziedziny wedle wymagań
przyrodzonego rozumu. Wynikiem naukowych ich usiłowań był „system naturalny” kultury; naturalna
religia i naturalna teoria moralności, prawa i państwa stanowiły główne jej działy. Ruch ten pojawił się w
różnych krajach Europy, ale najważniejszym jego środowiskiem były Niderlandy, gdzie panowała
naówczas największa wolność myśli. Typowym przedstawicielem tego prądu w dziale „naturalnej religii”
był Herbert of Cherbury, a w dziale „prawa naturalnego” - Grocjusz, obaj działający już na schyłku
Odrodzenia, na progu następnej epoki
ŹRÓDŁO
główne tych doktryn stanowił stoicyzm. Ta naturalistyczna doktryna Greków miała w XVI
wieku wpływ tak silny, jak platonizm w XV; patronowała wszystkim prądom chcącym wywalczyć dla
wiedzy i życia autonomię rozumu. Prądy te przyjęły od niej teorię „pojęć wspólnych”, właściwych
wszystkim istotom myślącym, i zużytkowały ją jako fundament naturalnego a racjonalnego poznania
naukowego, etycznego, religijnego, prawnego.
- PODSTAWA NATURALNEGO SYSTEMU KULTURY.
Myśląca jednostka może i musi być sędzią
prawdy i słuszności, nie czekając nadprzyrodzonej pomocy. Posiada rozum, który sam i niezależnie
wyrokuje. Niepotrzebne jej objawienie, tradycja czy natchnienie mistyczne. Ale na jakiej podstawie może
zaufać rozumowi? Na tej, że świat jest zbudowany rozumnie: przeto prawa świata odpowiadają prawom
rozumu i rozum zdolny jest je poznać. To było naczelne założenie „systemu naturalnego”. Sądy rozumu
są takie same u wszystkich istot rozumnych. Istnieje dla nich wszystkich jedna powszechna prawda. Dla
uzyskania jej należy wyłączyć to, co w myślach i dążeniach jest indywidualne, zmysłowe, przypadkowe,
a zachować to, co powszechne i rozumne. Twórcy systemu naturalnego, którzy to uczynili, dokonali przez to pracy niwelującej i schematyzującej,
pominęli to, co osobiste i uczuciowe, co zmienne i podlegające rozwojowi. Wszystkie dziedziny życia -
naukowego, religijnego, moralnego, politycznego, artystycznego - dostały się pod wyłączne panowanie
rozumu. Za cenę tę stał się możliwy powszechny system kultury.
- RELIGIA NATURALNA.
Znane są dwie wielkie koncepcje religii: wedle jednej religia
przekracza granice rozumu, wedle drugiej pozostaje w jego kompetencji. Ta druga koncepcja obejmuje
znów dwie zasadniczo różne odmiany: religia rozumowa jest bądź zgodna z religią objawioną, bądź różna
od niej. W pierwszym wypadku zadaniem rozumu jest tylko wyjaśnić prawdy objawione, i tak czynili
scholastycy; w drugim rozum musi sam, przyrodzonym sposobem znaleźć prawdy religijne. To właśnie
była koncepcja „naturalnej religii”, czyli religii ponadwyznaniowej, filozoficznej, czysto racjonalnej. Dla
takiej religii filozoficznej przyjęła się także nazwa deizmu.
Nie deistą jeszcze, ale poprzednikiem deizmu był Filip Melanchton (1497-1560), czołowy teolog
Reformacji, który reformowane chrześcijaństwo usiłował ukształtować zgodnie z przyrodzonym
rozumem. Dojrzały zaś system religii naturalnej ułożył dopiero lord Edward Herbert of Cherbury (1581 -
1648), angielski polityk opozycjonista, wiodący przez długie lata niespokojne życie na obczyźnie, który
wyłożył swe poglądy religijne w traktacie De Veritate, 1624.
Jego metoda odnalezienia prawd religii naturalnej opierała się na założeniu, że prawdę poznaje rozum;
rozum zaś poznaje to, co powszechne. Prawda jest więc powszechna. Aby tedy znaleźć prawdę religijną,
należy z historycznych religii odrzucić to, co w nich odrębne, a zachować to, co wspólne. Tak zamierzał
uczynić lord Herbert. Zgodę powszechną przyjął jako kryterium religii naturalnej. W praktyce postąpił
inaczej, nie przeprowadził indukcji z różnych wyznań, nie posiadał na to dostatecznej wiedzy
„religioznawczej”; po prostu wybrał z nauki chrześcijańskiej te prawdy, które wydawały mu się zgodne z
rozumem i ważne niezależnie od objawienia.
Prawd tych było pięć: że istnieje Istota Najwyższa, że należy ją czcić, że czci się ją najlepiej przez cnotę i
pobożność, że żalem można odkupić grzechy i że istnieje nagroda i kara w życiu przyszłym. Te prawdy
religii naturalnej stanowiły też w oczach Herberta sprawdzian objawienia, które jest prawdziwe tylko, o
ile się z nimi zgadza. Przyjmował, że te prawdy religii naturalnej są wrodzone, skoro są powszechne; jeśli
zaś są wrodzone, to znaczy, że zostały wszczepione rozumowi przez naturę, natura zaś jest nieomylna,
więc i one nie mogą się mylić.
- PRAWO NATURY.
A) Prawo (a analogicznie także dobro, moralność, ustrój społeczny) bywało w
epokach poprzedzających Odrodzenie pojmowane najczęściej w jeden z dwóch sposobów: jedni mieli je
za wyrok boski, a przeto za konieczne i wieczne (był to normalny pogląd średniowiecza), inni zaś mieli je
za twór ludzki, skąd wywodzili, że jest umowne, pozbawione konieczności, zmienne (ten pogląd miał
wielu zwolenników w starożytności). Wszakże możliwy był jeszcze pogląd trzeci: prawo jest
pochodzenia ludzkiego, niemniej jest konieczne. A to dlatego, że ma podstawę w stałej i powszechnej
naturze ludzkiej. Tak pojęte „prawo natury” było już znane w starożytności stoikom i w średniowieczu
niektórym scholastykom, zwłaszcza Tomaszowi z Akwinu, ale na większą skalę zostało rozwinięte na
progu nowej ery. Wtedy koncepcję prawa natury przygotowało kilku myślicieli, jak Francuz Jan Bodin
(1530-1596) i Niemiec Jan Althusius (1557-1638), najpełniejszy zaś jej wyraz dał:
B) Hugo de Groot (po łacinie nazywany Grotiusem, a po polsku Grocjuszem), 1583-1645, polityk
holenderski, później na służbie szwedzkiej, autor dzieła De iure belli ac pacis, 1625.
Grocjusz był daleki od jednostronności. Uznawał prawo boskie (ius divinum) obok ludzkiego (ius
humanum), a w ludzkim prawo stanowione (ius civile) obok prawa
natury (im natura/e). Prawo stanowione jest wytworem historycznym, zależnym od postanowień
politycznych, i może być studiowane jedynie metodą historyczną; prawo natury natomiast wypływa z
natury ludzkiej i jest przedmiotem nie historii, lecz filozofii. Filozofię prawa Grocjusz utożsamił z teorią
prawa natury, a pogląd ten, dzięki autorytetowi Grocjusza, zdecydował o kierunku, jaki na długie lata
miały przyjąć badania na polu filozofii prawa.
Prawo stanowione ulega przemianom, w miarę jak zmieniają się stosunki społeczne i polityczne;
natomiast prawo natury jest jedno zawsze i dla wszystkich, bo natura ludzka jest zawsze ta sama. Przeto
prawo to jest ważne bezwzględnie; nawet Bóg nie może zmienić go, tak samo jak nie może uczynić, by
dwa razy dwa nie było cztery.
Któraż z własności natury ludzkiej stanowi podstawę prawa natury? Grocjusz twierdził, że -
towarzyskość. Nie była to myśl nowa; podobnie rzecz rozumiał w starożytności Arystoteles, a w wiekach średnich Tomasz z Akwinu. Ale z nią Grocjusz połączył myśl drugą, znaną zresztą również w
starożytności: myśl o umowie społecznej. Ludzie mając w naturze skłonności towarzyskie, dla
zaspokojenia ich i zarazem dla zabezpieczenia swych interesów tworzą związek państwowy. Tworzą go
na drodze umowy; niemniej musi on odpowiadać naturze ludzkiej i naturze stosunków między ludźmi - i
dlatego posiada cechy stałe, które są przedmiotem prawa natury.
Poza tym Grocjusz rozszerzył pojęcie prawa tak, by obejmowało nie tylko stosunki między jednostkami,
ale też i między narodami. Między nimi, jak między jednostkami, może być dokonywana umowa, która
również podlega pewnym naturalnym prawom. Przez tę swą koncepcję Grocjusz stworzył podstawę
prawa międzynarodowego.
Metoda ustalania prawa natury może być dwojaka: bądź można wywodzić je dedukcyjnie z natury
człowieka jako istoty rozumnej i towarzyskiej, bądź zestawiać indukcyjnie jako wspólną treść praw
obowiązujących u wszystkich narodów. Prawo natury stanowi tylko ramę dla praw szczegółowych. W tej
ramie mieszczą się różne prawa; które zaś z nich w danym państwie faktycznie obowiązują, tego
niepodobna wydedukować z natury ludzkiej, o tym musi zdecydować czyjaś wola. I obowiązują tylko
przez jakiś czas, dopóki inny akt woli ich nie odwoła; nie są bowiem prawami koniecznymi i przeto nie są
niezmienne. Wola zaś może tu być bądź boska, bądź ludzka. W pierwszym wypadku powstaje prawo
„boskie”, w drugim zaś - prawo „cywilne”. Podstawą tego prawa jest zasada, że umowy i zobowiązania
powinny być dotrzymywane; jest to zasada prawa natury, na której wznosi się prawo cywilne.
DALSZE DZIEJE NATURALNEGO SYSTEMU KULTURY.
Wiek XVII, który był wiekiem
przeciwreformacji, na ogół nie poszedł za wskazaniami tego systemu, nie lękał się czynników
nadprzyrodzonych w religii czy prawie. Jednakże prąd naturalistyczny przetrwał jako doktryna
mniejszości: wydał nawet w tym okresie jednego z największych myślicieli (Hobbesa) i rozszerzył zakres
swych wpływów (na estetykę). Zachowana została ciągłość między dwiema naturalistycznie myślącymi
epokami: Odrodzeniem i Oświeceniem. W „systemie naturalnym” tkwiły korzenie Oświecenia; ono
rozwinęło w XVIII wieku na wielką skalę jego idee, dając im zarazem zwrot bardziej praktycznorozwojowy; uczyniło z nich teoretyczne podłoże akcji wolnomyślicielskiej, broń przeciw panowaniu
tradycji i przeciw irracjonalnym czynnikom w religii i życiu społecznym. Ale dało tym ideom inne
uzasadnienie epistemologiczne: już nie na podstawie racjonalizmu, lecz empiryzmu
