PIERWSZY OKRES FILOZOFII NOWOŻYTNEJ (ODRODZENIE, WIEK XV-XVI) Flashcards
(7 cards)
- WŁASNOŚCI OKRESU ODRODZENIA.
Pierwszy okres dziejów nowożytnych znany jest pod nazwą
Renesansu, czyli Odrodzenia. Dzięki temu, że leżał na pograniczu dwóch wielkich epok, że stanowił
świecką reakcję po kilkunastu wiekach pochłonięcia umysłów przez cele zaświatowe, wytworzył kulturę
o szczególnych własnościach. Filozofia Odrodzenia była typowym wyrazem tej kultury. A) Przede wszystkim chciała zerwać z przeszłością bezpośrednio minioną. Stąd jej ton polemiczny. Wielu
było filozofów Odrodzenia, których życie przeszło w walce ze scholastyką i których dorobek naukowy
pozostał negatywny. Renesans w polemicznym zapale potępiał w czambuł scholastykę nie bacząc, że w
ostatnim okresie głosiła już idee podobne do nowożytnych. Wiele poglądów, które w XIV wieku
wytworzyła scholastyka, wiek XV podawał jako przezwyciężenie scholastyki; wiek XIV usiłował
ukrywać swe odstępstwa od tradycji, a XV umyślnie je wyolbrzymiał. Bolączką tej akcji renesansowej
było, że bojownicy zwalczali tradycję, ale sami nie umieli jej się wyzbyć. Olbrzymią, rozrośniętą wiedzę
scholastyczną mieli za niepotrzebny balast, ale zrzucić balastu nie umieli; nie przestawali myśleć
scholastycznymi kategoriami. Niejeden filozof renesansowy więcej głosił poglądów średniowiecznych
niż starożytnych, choć uważał myślicieli starożytnych za swych sprzymierzeńców.
B) W Odrodzeniu, będącym reakcją przeciw surowym formom średniowiecznego życia, hasłem musiała
stać się wolność. Odrodzenie głosiło ją we wszystkich dziedzinach: w religii wytworzyło Reformację, w
polityce hasło wolności jednostek i narodów, godzące w powszechną monarchię średniowieczną - a
podobnie było w nauce i filozofii. Teraz dopiero, a nie w wiekach średnich, częste stały się konflikty
między przekonaniami filozofa a poglądami przyjętymi przez Kościół, państwo i opinię; teraz dopiero
nastąpiła epoka „ofiar nauki”: Bruno został spalony, Galileusz zmuszony do odwołania swych poglądów,
Campanella spędził 27 lat w więzieniu.
Miejsce dawnego przekonania o ponadindywidualnym charakterze prawdy zajęło poczucie, że jednostka
ma sama możność i prawo rozstrzygać o prawdzie. Autorytety straciły swe dawne znaczenie;
powoływano się wprawdzie na starożytnych filozofów, ale widziano w nich nie wyższą instancję, lecz
sprzymierzeńców. Tradycję przestano cenić - a wszystkie dobre i złe skutki wyzbycia się związków z
przeszłością nie omieszkały objawić się w filozofii. Uczeni przestali występować jako przedstawiciele
szkół i przemawiali jako indywidualni badacze. Wytworzyły się w związku z tym nowe formy
zewnętrzne filozofii, indywidualny styl pisarski.
C) Upragniona była w Odrodzeniu większa prostota myśli: reakcja przeciw subtelnościom
scholastycznym. Upragniona była też większa naturalność myśli: reakcja przeciw schematom i zawiłym
rozumowaniom scholastyki. Typowymi myślicielami Odrodzenia byli Ramus i ramiści, chcący zbudować
„naturalną” logikę, opartą na zdrowym rozsądku. Upragniona była także, przynajmniej przez niektórych,
większa realność myśli: reakcja przeciw formalnym zagadnieniom i apriorycznym spekulacjom
scholastyki. Upragniona była wiedza, która z życia wyrasta i życiu służy: reakcja przeciw książkowej
wiedzy scholastycznej, obcej sprawom aktualnym. Upragniona była wiedza o przyrodzie: reakcja przeciw
ześrodkowaniu myśli w pozaświatach. Upragniona wreszcie była wiedza mająca znacznie praktyczne i
mogąca ulepszyć życie: reakcja przeciw czysto teoretycznej postawie scholastyki. Nie wiedza dla wiedzy,
lecz wiedza jako potęga, jako środek wyzyskania i opanowania przyrody, stanowiła program Odrodzenia.
Wynikiem zaś żądzy szybkiego opanowania przyrody było krzewienie się wiedzy tajemnej: magii, alchemii, astrologii, które zakwitły teraz bujniej niż w wiekach średnich.
- FILOZOFIA i RELIGIA.
Filozofia średniowieczna była związana z religią, z chrześcijaństwem, ale i
filozofia Odrodzenia nie była od religii całkowicie niezależna. Utworzyły się w niej wprawdzie prądy
antychrześcijańskie, ale właśnie one w chrześcijańskich wytworzyły postawę obronną. Reformacja nie
ograniczyła, lecz spotęgowała zainteresowania, dyskusje i spory religijno-filozoficzne. Podzieliły się
pierwiastki myśli chrześcijańskiej: protestanci utrzymali w swej doktrynie nieufność do rozumu, fideizm,
wywyższanie woli, przekonanie o nieograniczonej wolności woli Bożej, katolicy zaś właśnie wiarę w
rozum, przekonanie o racjonalności świata. Reformacja wiodła do pochłonięcia filozofii przez teologię,
katolicyzm do utrzymania filozofii. A zarówno stanowisko katolickie, jak i protestanckie miały swe
źródła w średniowiecznej myśli: stanowisko katolików przede wszystkim w Tomaszu z Akwinu,
stanowisko protestantów w Ockhamie i innych nominalistach: od nich wywodziła się ideologia Wiklefa,
Husa, Lutra.
- ZWIASTUNI FILOZOFII ODRODZENIA.
Zasadniczy dla Odrodzenia zwrot ku przyrodzie został już
na progu epoki zapowiedziany przez dwóch myślicieli: Mikołaja Kuzańczyka i Leonarda da Vinci.
A) Kardynał Mikołaj Kuzańczyk (1401-1464) pochodził z Północy (z Kues nad Mozelą, w łacińskiej
transkrypcji: Cusa), gdzie za jego czasów panowała jeszcze scholastyka, ale większą część życia spędził
jako dostojnik Kościoła w renesansowej Italii; stał też na pograniczu średniowiecza i Renesansu. Należał
do prądu neoplatońskiego, który krzewił się w średniowieczu, ale na jego tle dał wyraz nowemu
sposobowi myślenia. Głosił mianowicie doskonałość przyrody (tłumaczył ją religijnie i emanacyjnie tym, że przyroda jest
wypływem Boga, cxplicatio Dei), a zarazem indywidualność (wbrew uniwersalizmowi dawnej filozofii),
względność (wbrew dawnemu absolutyzmowi) i irracjonalność bytu. (W szczególności byt boski jest dla
rozumu niepojęty, bo skoro z Boga wszystko się wywodzi, więc też w Bogu wszystko musi być zawarte:
zespalają się w nim przeciwieństwa, sprzeczne własności, jest on coincidentia oppositorum).
Nowy był pogląd Kuzańczyka na poznanie: miał poznanie za ograniczone i stopniowo tylko posuwające
się naprzód; filozofia, według niego, raczej uświadamia naszą niewiedzę (docta ignorantia), niż zdobywa
wiedzę. Następnie zwracał uwagę na czynną rolę umysłu, który poznaje posługując się założeniami
(coniecturae). Wreszcie domagał się w poznaniu ścisłości i narzędzie ścisłego poznania widział w
matematyce. - Poglądy Kuzańczyka na poznanie wyprzedziły jego epokę; natomiast dla filozofii
Odrodzenia typowe były jego poglądy na przyrodę, jego indywidualizm i sprzeciw wobec racjonalizmu.
B) Leonardo da Vinci (1452-1529) reprezentował inny stosunek do przyrody, bardziej trzeźwy,
empiryczny i naukowy. Genialny artysta trzeźwiej pojmował badanie przyrody niż zawodowi uczeni jego
czasów. „Prawda, nawet gdy dotyczy rzeczy drobnej i niższej, przekracza nieskończenie niepewne
poglądy na zagadnienia najbardziej wzniosłe i wysokie”. Alchemicy i astrologowie byli dla tego
miłośnika prawdy „szarlatanami i szaleńcami”, wzorem zaś był Archimedes. Tym stanowiskiem
Leonardo odnowił jeśli nie wyniki, to w każdym razie ducha okhamistów. Ale stanowisko to - podobnie
jak pogląd Kuzańczyka na poznanie - przyjęło się dopiero później, w XVII w. Na razie wzięła nad nim
górę postawa metafizyczne - poetycka. Kult przyrody wyraził się za Odrodzenia w metafizyce przyrody,
a dopiero w następnym okresie wydał naukę o przyrodzie.
- SZEŚCIORAKIE DĄŻENIA FILOZOFICZNE ODRODZENIA.
Filozofia Odrodzenia, występując przeciw
scholastyce, godziła najsilniej w trzy punkty: w jej stanowisko teocentryczne, dogmatyczne i
racjonalistyczne. Potępiała mianowicie to, że scholastyka I) zajmowała się przeważnie sprawami
religijnymi i przez to zaniedbywała doniosłe sprawy doczesne; 2) dogmatycznie postępowała w
dochodzeniu prawdy; 3) dochodziła jej na drodze abstrakcyjnej, bez żywego i bezpośredniego kontaktu z
rzeczywistością. Filozofię Renesansu można określić jako antyteocentryzm, antydogmatyzm,
antyracjonalizm. Ta potrójna postawa charakteryzuje Renesans, choć nie on ją w całości inicjował: dwie
ostatnie dążności przejawiły się już na schyłku średniowiecza.
Tym dążeniom negatywnym odpowiadały w filozofii Odrodzenia dążenia pozytywne: 1) Filozofia, która
przestała skupiać swe badania wokół Boga, skupiała je bądź na przyrodzie, bądź na człowieku. 2)
Filozofia, która nie chciała się posługiwać dogmatami, bądź szukała metody poznania, bądź, nie mogąc
jej znaleźć, zaprzeczała możliwości poznania; kształtowała się więc bądź metodologicznie, bądź
sceptycznie. 3) Filozofia, która nie ufała rozumowi, usiłowała oprzeć wiedzę bądź na doświadczeniu,
bądź też na irracjonalnym stosunku duszy do bytu; miała tedy charakter bądź empiryczny, bądź
mistyczny. - Filozofia przyrody i filozofia humanistów, metodologiczne poszukiwania i sceptycyzm,
empiryzm i mistycyzm - to były główne dążenia i główne stanowiska w filozofii Odrodzenia.
- ODRODZENIE WE WŁOSZECH i NA PÓŁNOCY.
Odrodzenie rozpoczęło się we Włoszech; pierwsze
filozoficzne jego objawy ukazały się w połowie XV wieku, w Medycejskiej Florencji. W XVI zaś wieku
filozofia renesansowa rozpowszechniła się na całą Europę. I do końca XVI wieku, a nawet w początku
XVI! wieku filozofia zachowała charakter renesansowy.
Można odróżnić dwa narodowo i geograficznie odmienne typy filozofii Odrodzenia: włoski oraz
północnoeuropejski, rozwijający się we Francji, Anglii, Niemczech, Holandii, Polsce. Typ włoski był nie
tylko wcześniejszy, miał też cechy odrębne. Był bardziej jednolity: głównym przedmiotem była tu
filozofia przyrody, a głównym stanowiskiem platonizm, odnowiony przez humanistów. Humaniści w XV
wieku, a filozofowie przyrody w XVI w. byli głównymi przedstawicielami włoskiej myśli Odrodzenia.
Na Północy większą rolę odgrywali logicy, metodologowie, filozofowie prawa i państwa (choć i Włochy
miały swego metodologa Vallę i swego Makiawela).
Typ wioski w filozofii miał też charakter bardziej poetycki i metafizyczny, typ północny zachował
trzeźwą postawę. Całe Odrodzenie zajmowało się światem doczesnym, przyrodzonym - ale bądź
pojmowało go spirytualistycznie, bądź naturalistycznie; bądź opierało się na poetyckiej intuicji, bądź na
trzeźwym rozumowaniu. Pierwsze było inspirowane przez Platona, drugie przez stoików. Pierwsze miało
przewagę na Południu i we wcześniejszej fazie, drugie na Północy i w późniejszej fazie Odrodzenia.
- SAMODZIELNE DOKTRYNY RENESANSOWE.
Wszystkie doktryny ówczesne miały swój odcień
własny, nawet takie, co, jak sceptycyzm lub mistycyzm, bynajmniej nie były wyłączną własnością Odrodzenia. Sceptycyzm, będący w dobie Renesansu niejako specjalnością Francuzów, rozsławiony
przez Michała de Montaigne’a, a głoszony również przez Piotra Charron, wyrósł naówczas nie na podłożu
teorii, lecz życia, powstał nie ze zniechęcenia do świata, lecz z umiłowania go.
Mistycyzm renesansowy krzewił się znów przeważnie w Niemczech, gdzie żywa pozostała tradycja
Eckharta; przedstawicielami jego tam byli Sebastian Franek (1499-1542), zależny odeń Walenty Weigel
(1533-1588) i najsamodzielniejszy z nich Jakub Boehme (1575-1624). W epoce Odrodzenia mistycyzm
wyróżniał się znów tym, że nie ograniczał swych spekulacji do Boga i duszy, lecz rozszerzył je na
przyrodę; dawni mistycy szukali Boga we własnej duszy, nowi, zgodnie z ogólną postawą Odrodzenia,
szukali Go w przyrodzie.
Jednakże mistycyzm ten nie powiększył zasobu podstawowych idei średniowiecznego mistycyzmu,
podobnie jak i nowy sceptycyzm nie zwiększył argumentów starożytnego pirronizmu. Natomiast do
najtypowszych, a zarazem najsamodzielniejszych doktryn Odrodzenia należą dwie doktryny dotyczące
przyrody.
I. Filozofia przyrody, mająca najwybitniejszego przedstawiciela w Giordanie Bruno.
II. Metodologia przyrodoznawstwa, sformułowana przez Franciszka Bacona, Pierwsza jest dziełem
Włoch, druga Północy; pierwsza reprezentuje stanowisko metafizyki, druga - nauki.
A także wydał Renesans dwa prądy filozoficzne dotyczące kultury:
III. Humanizm, który przygotował całą filozofię Renesansu i przeto musi być omówiony na początku.
IV. Naturalny system kultury, rozwinięty w dziale religii przez Herberta z Cherbury, a w dziale
prawa i państwa przez Grocjusza. A poza tym:
V. W okresie tym dokonało się odnowienie scholastyki, którego pionierem był Suarez.
- ZNACZENIE ODRODZENIA DLA FILOZOFII NOWOŻYTNEJ.
Przemiana umysłów i zamierzeń, jaka
dokonała się w dobie Odrodzenia, dała dla filozofii wyniki na razie ujemne. Rola filozofii zmniejszyła
się; podczas gdy średniowiecze w niej właśnie znajdowało najpełniejszy swój wyraz, to dążenia
Renesansu wypowiadały się raczej w akcji politycznej czy w twórczości artystycznej, czy nawet w
studiach filologicznych. Filozofia Odrodzenia nie wydała takich owoców, jak inne odłamy renesansowej
kultury; nie miała swego Michała Anioła ani swego Kopernika. Filozofowie tak byli zajęci walką ze
scholastyką i kultem dla antyku,
że własna ich twórczość zeszła na drugi plan. Tradycję Odrodzenie zerwało, a nowej nie zdążyło
wytworzyć; Bogiem nie chciało się już zajmować, a przyrodą jeszcze nie umiało. Odrodzenie nie
odrodziło filozofii. Humaniści przygotowali nowożytną filozofię, ale nie byli jej świadkami.
Odrodzenie nie pchnęło samo filozofii naprzód, ale rzeczywiście ułatwiło rozwój jej w następnych
epokach. Uczyniło to przez odzyskanie pism filozofów starożytnych; przez częściowe pozbycie się
balastu pojęciowego scholastyki i zaniechanie uciążliwych form zewnętrznych w wykładzie; przez
nadanie badaniom bardziej żywego toku.
Natomiast, wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, nie było dziełem filozofii Odrodzenia skierowanie
badań ku przyrodzie; ani wysunięcie na pierwszy plan zagadnień metodologicznych i
epistemologicznych; ani zajęcie wobec nich postawy krytycznej. Wszystko to było zapoczątkowane
jeszcze w końcowej fazie średniowiecza. Jeśli Odrodzenie ma zasługi wobec tych spraw, to nie przez ich
zainicjowanie, lecz przez ich rozpowszechnienie.
