EMPEDOKLES Flashcards
(8 cards)
Rozłam między heraklityzmem a eleatyzmem musiał wywoływać próby ich pogodzenia.
Prób
było kilka, a wszystkie polegały na tym samym: zachowywały Parmenideiskie przekonania o
niezmienności bytu, natomiast dla wytłumaczenia przemian dokonujących się w zjawiskach porzucały
przekonanie o jedności bytu. Próby te przypadły na połowę V wieku. Najprostsza z nich była próba
Empedoklesa.
Empedokles
pochodził z Agrygentu (obecnego Girgenti), najbogatszego wówczas miasta na
Sycylii. Żył prawdopodobnie od 490 do 430 r. p.n.e.; przebywał na Sycylii i w Wielkiej Grecji. Pierwszy
to był Doryjczyk w dziejach filozofii, a jedyna w swoim rodzaju postać we wcześniejszych dziejach
filozofii greckiej: był lekarzem, kapłanem, cudotwórcą, poetą i filozofem. Sam siebie uważał za istotę
natchnioną, prawie boską; był czczony i wielbiony przez tłumy, które podziwiały jego cuda. Jak wynika z
opisów, były to „cuda techniki”, owoce pomysłowości i znajomości przyrody. W końcu utracił łaski
tłumów i umarł na wygnaniu w Peloponezie. Po śmierci stał się postacią legendarną.
DZIEŁO Empedoklesa,
filozoficzny poemat O naturze, zdradzało raczej stylem swym niż treścią, że
autor był poetą. Część I poematu traktowała o świecie w ogóle, jego siłach i żywiołach, II - o roślinach i
zwierzętach, III - o rzeczach boskich i duszy.
POPRZEDNICY.
Filozofia Empedoklesa była wyłącznie filozofią przyrody, pokrewną filozofii
Jończyków. Jednakże Empedokles, mieszkaniec Wielkiej Grecji, znał już zachodnie szkoły filozoficzne,
elejską i Pitagorejską. Był słuchaczem Parmenidesa i próbował idee e l e a c k i e zaszczepić jońskiej
tradycji; na tym przede wszystkim polega jego rola w dziejach filozofii.
- TEORIA MATERII.
„Nie może nic powstać z tego, czego nie ma, jest niemożliwe i
niesłychane, by to, co jest, zginęło”. Tę myśl Parmenidesa Empedokles uważał za pewnik. Ale stosował
ją tylko do prostych składników rzeczy, natomiast rzeczy złożone miał za powstające i ginące. Przez taki
kompromis godził stanowisko Parmenidesa ze stanowiskiem Heraklita; godził postulaty jednego z
faktami doświadczenia opisanymi przez drugiego. Godził je, bo niezmienność składników nie
sprzeciwiała się zmienności rzeczy. Bo niezmienne składniki mogą się łączyć i rozłączać; same przez to
nie ulegają zmianie, ale zmieniają się ich układy i rzeczy z nich złożone powstają i giną. Składniki,
zbiegając się jedne z drugimi, stają się różnokształtnymi rzeczami. „Nie ma powstawania czegokolwiek,
co jest śmiertelne, ani nie jest końcem niszcząca śmierć. Jest tylko mieszanie się i wymiana tego, co
pomieszane”.
Aby przeprowadzić ten pogląd, trzeba było zerwać z monistycznym tłumaczeniem świata przez jedną
jedyną zasadniczą materię jak to czynili pierwsi filozofowie, i przejść do pluralizmu. Empedokles przyjął
cztery jakościowo różne składniki świata, czyli cztery rodzaje materii. W doborze ich miał drogę
wskazaną przez poprzedników. Wprawdzie z dotychczasowych fizyków każdy uznawał tylko po jednym
rodzaju materii, ale każdy uznawał inny rodzaj: Tales - wodę, Anaksymenes - powietrze, Heraklit - ogień,
Ksenofanes i inni - ziemię. Empedokles poszedł drogą najmniejszego oporu; połączył te różne opinie i
przyjął cztery składniki: wodę, powietrze, ogień i ziemię. Były to cztery najbardziej rozpowszechnione w
przyrodzie rodzaje ciał, różniące się między sobą stanem skupienia. Każdy odrębny stan skupienia
Empedokles miał za odrębny rodzaj materii (stan ognisty wydawał się wówczas stanem czwartym obok
stałego, płynnego i gazowego). Owe cztery pierwotne rodzaje nazywał „korzeniami wszechrzeczy”;
potem utarła się nazwa „żywiołów” i „pierwiastków”. Jak z niewielu barw na palecie malarza powstaje
barwny obraz, tak też z niewielu żywiołów powstają różnorodne rzeczy. Empedokles nie rozwiązał
wprawdzie zagadnienia szczęśliwie, ale postawił je trafnie. Zaczął bowiem szukać prostych składników
materii i może być uważany za twórcę pojęcia pierwiastka. Rozmnożywszy Parmenideiskie pojęcie bytu,
potrafił uzgodnić je ze zjawiskami i uczynić zastosowalnym w przyrodoznawstwie.
Przygotował w ten sposób podstawę do rozważań natury chemicznej. Sam rozważania te zapoczątkował:
próbował tłumaczyć wzajemne zachowanie się ciał przez ich powinowactwo, a różnice między ciałami
traktował jako różnice ilościowe i różnice struktury. Zastosowania były naiwne (mówił np., że mięso i
krew mają równe ilości żywiołów, kość jest zaś w połowie ogniem, a w jednej czwartej ziemią i w jednej
czwartej wodą), jednakże zawierały w zaczątkowej postaci zasadnicze myśli chemii.
- TEORIA SIŁ.
Drugie wielkie zagadnienie Empedoklesa było: Dlaczego żywioły łączą się i
rozłączają? Zagadnienie było nowe; jońscy filozofowie dochodzili tylko, jak dokonywają się zmiany, ale
nie dlaczego. Pytać, dlaczego materia zmienia się, to znaczyłoby
dla nich pytać: dlaczego zmienia się to, co z natury swej jest zmienne. Przypisywali bowiem materii zdolność samorzutną przetwarzania się, nie oddzielali siły od materii; wyobrażali sobie zmianę jako
wewnętrzną transformację, jako wewnętrzny proces dynamiczny.
Teraz nastąpiło rozdzielenie materii i siły. Pod wpływem eleackiej nauki o niezmienności i
nieruchomości bytu żywioły zostały pojęte jako bezwładna masa; przemiana tedy dokonywać mogła się
w nich tylko przez działanie z zewnątrz. Trzeba było szukać siły, która porusza bezwładną materię.
Dawniejsi filozofowie, ci, co nie oddzielali jeszcze siły od materii, pojmowali siłę jako przyciągającą
bądź jako odpychającą: Parmenides (w drugiej części swego poematu) zwał siłę „miłością”, a Heraklit
„sporem”. Empedokles i w tej sprawie zajął stanowisko pluralistyczne; i tu połączył dawne opinie i uznał
dwie siły: miłość i niezgodę. „Były one przedtem i będą, i nigdy, zdaje się, nie będzie czas bezgraniczny
wolny od tej pary”.
Cztery żywioły poruszane przez dwie siły - oto Empedoklejski obraz świata. A ustrój świata zależny jest
od tego, która z sił w danej chwili ma przewagę. I dzieje świata z tego punktu widzenia rozdzielają się na
cztery okresy: 1) Stan pierwotny, gdy nie działa jeszcze żadna siła, i żywioły wprowadzone w ruch i nie
zmieszane znajdują się każdy na swym miejscu i w najdoskonalszym ładzie; 2) okres działania
„niezgody”, którego wynikiem jest: 3) stan całkowitego rozmieszania żywiołów i chaosu; po nim zaś
następuje: 4) okres działania „miłości”, która łącząc podobne z podobnym, komasuje żywioły i doprowadzi z powrotem do pierwotnego harmonijnego stanu. A potem znów dzieje świata będą rozwijać się
dalej w tym samym porządku. Okres pierwszy i trzeci, w których działanie sił jest zawieszone, są
okresami eleackiej nieruchomości, a drugi i czwarty Heraklitejskiej zmienności.
- TEORIE BIOLOGICZNE i PSYCHOLOGICZNE.
Poza ogólną teorią świata Empedokles posiadał sporo
wiadomości szczegółowych o przyrodzie; niektóre były luźnymi pomysłami, ale inne zastosowaniami
ogólnej teorii. Szczególne uzdolnienie okazywał w ujmowaniu zjawisk biologicznych. Powstanie istot
organicznych wyobrażał sobie jako dzieło przypadku: „członki połączyły się, jak przypadek zdarzył”;
lecz wiele z przypadkowych układów - „głowy bez szyi i tułowia”, „oczy bez twarzy”, „postacie ludzkie z
głowami wołów” - nie zachowało się. To ujęcie, a także twierdzenie, że istoty mniej doskonałe powstały
przed doskonalszymi (rośliny przed zwierzętami), było jakby zapowiedzią teorii doboru i ewolucji. Pisząc
zaś, że „włosy, liście, grube pióra ptaków i łuski rosnące na potężnych członkach są tym samym”, wyraził
w naiwny sposób te myśli, na których wiele wieków później zbudowano morfologię porównawczą.
Dokładniej znane są poglądy psychologiczne Empedoklesa, a w szczególności pogląd na proces
postrzegania. Były one zastosowaniem ogólnych zasad jego filozofii: w postrzeganiu bowiem widział
działanie siły, którą nazywał „miłością”, a która czyni, że podobne ciągnie do podobnego i poznaje
podobne. „Ziemią widzimy ziemię, wodą wodę, powietrzem widzimy jasne powietrze, a ogniem
niszczący ogień. Miłością widzimy miłość, a nienawiścią smutną nienawiść”. Wnosił stąd, że wszystkie
żywioły muszą znajdować się w oku, aby oko mogło widzieć przyrodę.
Drugim podstawowym założeniem teorii postrzegania było dla Empedoklesa, iż postrzeganie możliwe
jest tylko przy bezpośrednim zetknięciu organu zmysłowego z postrzeganą rzeczą. Założenie to zmusiło
go do przyjęcia hipotezy, która znalazła potem
w Grecji prawie powszechne uznanie. Mianowicie fakt, iż widzimy rzeczy odległe, tłumaczył tym, że z
rzeczy oddzielają się „wypływy” i z oczu także, i tamte wypływy spotykają się z tymi. Wypływy
przedostają się z oka i do oka przez pory; otóż tylko te rzeczy mogą być widziane, które pod względem
kształtu i wielkości odpowiadają porom oka: było to naiwne jeszcze ujęcie słusznej myśli, że postrzeżenia
są zależne od budowy organu. Uzupełnieniem tej teorii postrzegania była teoria uczuć, również pojęta
fizjologicznie i oparta na zasadzie podobieństwa: „Przyjemność powstaje z tego, co podobne w żywiołach
i ich mieszaninie, przykrość zaś z tego, co przeciwne”. Wreszcie Empedokles wybudował naukę o
temperamentach, niejako psychologię różnicową na podłożu czysto fizjologicznym, w której stosował
swą teorię żywiołów. I tu szczegóły były prymitywne. Wedle tej teorii, u najmędrszych żywioły są
zmieszane w ilościach równych i rozmieszczone ani zbyt rzadko, ani zbyt gęsto; ci, w których żywioły są
rozmieszczone zbyt rzadko, są tępi i męczą się łatwo; ci, w których gęsto, są impulsywni, zaczynają wiele
rzeczy, a mało kończą; ci, co mają dobry układ żywiołów w rękach, są dobrymi rzemieślnikami; ci, co w
języku - dobrymi mówcami.
ZNACZENIE EMPEDOKLESA.
W rozwoju filozofii greckiej Empedokles zajmuje w paru punktach
miejsce zwrotne. Dziełem jego były: 1) pierwsza pluralistyczna teoria materii, godząca wariabilizm z
postulatami eleatów; 2) oddzielenie siły od materii; 3) teoria postrzegania. Poza tym Empedokles, który
miał temperament raczej uczonego przyrodnika niż metafizyka, pozostawił szereg cennych pomysłów z28
dziedziny chemii, biologii i psychologii fizjologicznej. Działanie filozofii Empedoklesa zostało
przytłumione przez analogiczne, ale dojrzalsze doktryny Anaksagorasa i zwłaszcza atomistów. Jednakże
oddziałał na sycylijską szkołę lekarzy i na niektórych uczonych pitagorejczyków.
