GRZEGORZ NYSSEŃCZYK Flashcards
(8 cards)
Dzieło systematyzacji, zapoczątkowane przez Orygenesa, było prowadzone dalej, ale w
zmienionych od IV w. warunkach.
Zasadniczo bowiem dogmaty zostały ustalone (przede wszystkim dogmat Trójcy w r. 325) i odtąd istniała prawowierna nauka, której nie trzeba było szukać, lecz jedynie
tłumaczyć i bronić. Przez to rozpoczął się nowy okres patrystyki. Głównymi systematykami Wschodu w
tym drugim okresie byli Ojcowie kapadoccy, wśród których jako filozof wyróżnił się Grzegorz z Nyssy.
POPRZEDNICY.
Głównym poprzednikiem był Orygenes; Grzegorz zachował zasadniczą budowę jego
systemu, w szczegółach natomiast odstępował odeń, ilekroć nauka jego nie była prawowierna. Od
Orygenesa przejął tradycję platońskich studiów; Platon i neoplatończycy byli i dla niego wzorem.
Grzegorz dał Platonowi przewagę nad Plotynem: wyrzekł się bowiem emanatyzmu, a zachował idealizm.
Dzięki Orygenesowi i Grzegorzowi dogmatyka chrześcijańska otrzymała swe podstawowe
sformułowania w pojęciach Platońskich.
ŻYCIE I PISMA.
Grzegorz (325 - 394) urodził się w Cezarei w Kapadocji. Pierwotnie był nauczycielem
retoryki; pod wpływem brata swego Bazylego, zwanego Wielkim, poświęcił się działalności religijnej.
Został później biskupem nysseńskim i na tym stanowisku bronił (podobnie jak to czynili jednocześnie
dwaj inni Ojcowie kapadoccy, Bazyli i Grzegorz z Nazjanzu) prawowiernej nauki Kościoła przeciw
herezjom, zwłaszcza przeciw arianizmowi.
Dziełem głównym Grzegorza była Oratio catechetica magna, zawierająca pierwszy system prawowiernej
teologii. Główny utwór mistyczny nosił tytuł Życie Mojżesza.
- RACJONALIZM.
Przez ustalenie dogmatów zmienił się stosunek wiary i rozumu i powstało
nowe zadanie dla wiedzy. Filozof chrześcijański był teraz już mniej wolny, bo musiał liczyć się z
dogmatami. Właściwym zadaniem przestało być znajdowanie i dowodzenie prawdy wątpliwej, lecz stało
się nim tłumaczenie ustalonej; prawda nie potrzebuje dowodów, gdy jest pewna, a pewna jest, skoro jest
objawiona. Grzegorz zachował jednak po Orygenesie przekonanie o zupełnej zgodności wiary z wolną wiedzą.
Przyjmował, że trafne rozumowanie musi dać taki sam wynik jak objawienie i że przeto prawdy wiary
mogą być dowiedzione. Toteż wywody jego i wielu myślicieli chrześcijańskich, którzy szli jego torem,
były rozumowaniem szczególnego rodzaju; były tłumaczeniem (bo prawdy wiary nie potrzebują
dowodów, lecz tylko tłumaczenia) i zarazem były dowodem (bo prawdy wiary mogą jednakże być
dowodzone).
Grzegorz dowodził tedy różnorodnych twierdzeń teologii. Najpierw dowodził istnienia Boga: Mądry
ustrój świata każe przyjąć istnienie Boga, gdyż bez Boga wytłumaczyć się nie da. Dowodził Jego
jedności: Bóg przestałby być doskonałym, gdyby własności Jego były podzielone na wielu bogów.
Dowodził nieśmiertelności duszy: zakładał, że Bóg stworzył świat z miłości, i wnosił stąd, że musiał go
uczynić pełnym dóbr i stworzyć istoty zdolne z tych dóbr korzystać; istota zaś, mogąca korzystać z dóbr
boskich, musi być
w czymś podobna do Boga, a przez to musi mieć udział w boskiej wieczności. Co więcej, oprócz tych
twierdzeń, które filozofowie znajdowali także niezależnie od chrześcijaństwa, usiłował dowodzić i takich,
które chrześcijaństwo głosiło wbrew wszelkiej wolnej filozofii, jak np. dogmat Trójcy.
Grzegorz tłumaczył więc wszystkie prawdy i wszystkich dowodził, dla każdej szukał i znajdował racje:
była to postawa racjonalisty. Ale racjonalizm jego był szczególnego rodzaju: był heteronomiczny; rozum
miał spełniać wszelkie zadania wiedzy, ale nie samodzielnie, lecz wedle dogmatów wiary. Taki
racjonalizm pozostał typowy dla filozofii scholastycznej.
Zresztą, racjonalizm Grzegorza nie wykluczał mistycznego poznania obok racjonalnego. Tak było przed
Grzegorzem u Platona, Filona i Plotyna, tak też i potem u większości Ojców. Podstawą mistyki
Grzegorza było przekonanie, że dusza jest „obrazem i podobieństwem Boga”, Bóg przegląda się w niej
jak w zwierciadle; jeśli więc nie utraciła czystości, to można w duszy oglądać bezpośrednio Boga i
prawdy wieczne.
- PLATONIZM.
Stare zasady filozoficzne, na których Grzegorz opierał swe rozumowania, były
Platońskie. Przyjmował wraz z Platonem, że idee ogólne istnieją poza jednostkowymi rzeczami. Stosował
tę zasadę najpierw w interpretacji dogmatu Trójcy św. Jakże osoby boskie mogą stanowić jedną
substancję? Mogą, bo wprawdzie każda osoba boska jest oddzielna, ale boskość ich jest jedna i ta sama.
Nazwa „bóg” oznacza nie osoby (w takim razie byłoby trzech bogów), lecz istotę, która jest jedna.
Przyjąwszy Platoński punkt widzenia, Grzegorz nie widział już w dogmacie Trójcy nic szczególnego i
tajemniczego; gdybyśmy - pisał - nazwę „człowiek” stosowali nie do jednostkowych ludzi, lecz do tego,
co stanowi ich istotę, to Piotr, Paweł i Barnaba byliby nie trzema, lecz jednym człowiekiem.
Również po platońsku pojmował Grzegorz stworzenie człowieka. Gatunek miał za pierwotniejszy od
jednostek; twierdził więc, że pierwotnym tworem Boga był człowiek jako gatunek, wieczny a
pozbawiony cech jednostkowych; jako gatunek nie istniał on realnie, lecz tylko idealnie w umyśle Boga.
Platońska była psychologia Grzegorza. Odrzucał Arystotelesowskie pojęcie duszy; rozumiał duszę jako
„prostą i niezłożoną”, której ciało do istnienia nie jest potrzebne.
Neoplatońska była eschatologia. Głosił powrót wszechrzeczy do pierwotnego stanu, czyli połączenie
ostateczne z Bogiem. W chrześcijańskim sformułowaniu nazywało się to: zbawienie wszystkich dusz. Ale
odpowiadało ściśle apokatastazie Orygenesa i innych filozofów aleksandryjskich. Grzegorz uzasadniał tę
koncepcję przekonaniem o negatywnej naturze zła, które, jako negatywne, nie może być wiekuistą
postacią bytu.
- IMMATERIALIZM.
Z platońskiego ducha wywodziła się również kosmologia Grzegorza. Jednakże
była samodzielnym jego tworem, i ona to daje mu odrębne miejsce wśród filozofów, a w szczególności
filozofów chrześcijańskich. Była to kosmologia immaterialistyczna lub, jak się również mówi,
idealistyczna: tezą jej było, że materia nie jest realna, że byt jest wyłącznie natury idealnej. Argumentacja
Grzegorza była nie mniej oryginalna niż sama teza: jakości są niematerialne, a z jakości składają się
rzeczy, więc rzeczy są niematerialne. Dalsza argumentacja miała charakter religijny: istota niematerialna
może wytwarzać jedynie przedmioty niematerialne, Bóg zaś jest niematerialny, więc świat, który jest
Jego tworem, musi być też niematerialny. Przypuszczenie, że jest materialny, prowadziłoby do
twierdzenia, że nie jest stworzony przez Boga, a więc do ateizmu; należy zatem to przypuszczenie
odrzucić. Tak tedy we wczesnym okresie myśli chrześcijańskiej podjęte było usiłowanie, aby
przezwyciężyć dualizm świata idealnego i realnego w duchu czystego idealizmu, uznającego jedynie
świat idealny.
ZNACZENIE GRZEGORZA.
Chociaż Grzegorz był następcą Orygenesa, zasadniczo różnił się odeń
pojmowaniem filozofii: przeszedł od jej pojmowania autonomicznego do heteronomicznego: u Orygenesa
filozofia była wolna, u niego już ograniczona przez dogmaty wiary. Takie pojmowanie nie wyróżnia
jednak Grzegorza spomiędzy pisarzy chrześcijańskich, gdyż stało się ono wśród nich pojmowaniem
normalnym. Wyróżnia go natomiast inny pogląd: immaterializm. Rozwój myśli chrześcijańskiej poszedł
później torem realistycznym i Grzegorz pozostał odosobniony w swym usiłowaniu połączenia wiary
chrześcijańskiej z immaterialistycznym poglądem na świat.
PRZECIWNICY.
Działalność Grzegorza i innych Ojców kapadockich miała za zadanie walkę z
szerzącymi się za ich czasów herezjami. Jak typową herezją pierwszych czasów chrześcijańskich był
gnostycyzm, tak typową IV wieku był arianizm. Występował on przeciw podstawowemu dogmatowi
chrześcijaństwa, dogmatowi Trójcy; zajmował wraz z innymi herezjami owego czasu stanowisko
naturalizmu: prawdę chrześcijańską pragnął widzieć dostępną przyrodzonemu rozumowi, nie różną od
prawdy pogan czy żydów. Wobec takiego stanowiska jest zrozumiałe, że arianizm i pokrewne mu herezje
nie wydały filozoficznie nowych poglądów, lecz trzymały się poglądów przedchrześcijańskich.
Poglądy Grzegorza, choć występował w obronie prawowiernej nauki, same nie okazały się całkowicie
prawowiernymi i znalazły przeciwników wśród przedstawicieli Kościoła. Augustyn skorygował je w
zasadniczych punktach: nie utrzymała się ani idealistyczna interpretacja Trójcy, ani apokatastaza.
