ORYGENES Flashcards
(10 cards)
Po gnostycyzmie, który był pozachrześcijańskiego pochodzenia i tylko przystosowany do nauki
chrześcijańskiej, następny system filozoficzny stanowił już własne dzieło chrześcijan.
To pierwsze
własne opracowanie systematyczne powstało w aleksandryjskiej Szkole Katechetów w pierwszej połowie
III w. i dokonane zostało przez Orygenesa.
ŹRÓDŁA.
Podczas gdy na gnostycyzm oddziałały najwięcej wierzenia Wschodu azjatyckiego, system
Orygenesa zależny był przede wszystkim od Greków: dążył do wyrażenia chrystianizmu pojęciami
filozofii greckiej. I podczas gdy na apologetów silny wpływ wywarli stoicy, u Orygenesa stanowczo
przeważał wpływ Platona. Głównym pośrednikiem między nauką grecką a chrześcijańską był dla
Orygenesa Klemens z Aleksandrii, wytrawny znawca filozofii greckiej. Oddziałały na Orygenesa również
doktryny synkretyczne, jakie za jego czasów panowały w Aleksandrii. Wzór tych doktryn dał Filon. Z
Plotynem zaś Orygenes miał wspólnego nauczyciela, Amoniusza Sakkasa. Systemy Plo-tyna i Orygenesa
powstały jednocześnie i z tych samych źródeł. Drugim źródłem systemu Orygenesa była oczywiście
praca dokonana przez wcześniejszych pisarzy chrześcijańskich, apologetów.
KLEMENS (Titus Flavius Clemens) z Aleksandrii
(ur. około połowy II w. zapewne w
Atenach, zm. między 211 a 216) był prawdopodobnie od 189 do 202 r. nauczycielem chrześcijańskiej
szkoły w Aleksandrii, którą opuścił podczas prześladowań chrześcijan. Pisma jego mają trzy działy: 1)
Upomnienie Greków (Protrepticus) z 195 r. rozważa błędy pogańskie, 2) Paedagogus, napisany wkrótce
potem, przedstawia chrześcijańską naukę moralności, a 3) Barwne kobierce (Stromata), zredagowane
aforystycznie, rozwijają podstawową naukę chrześcijańską, przedstawioną nie jako wiara, lecz jako
wiedza, i to całkowicie zgodna z filozofią starożytną. To przekonanie pozwalało Klemensowi korzystać
obficie z tej filozofii. Sam filozoficznie niesamodzielny i eklektyczny, stworzył jednak program nauki
chrześcijańskiej i przyczynił się do tego, że grecka kultura umysłowa została użyta przy kształtowaniu
filozofii chrześcijańskiej.
Program jego wypełnił Orygenes: na podstawie wiary, która podaje fakty (quia sint, jak to formułowano
później), usiłował stworzyć wiedzę, która te fakty tłumaczy (quomodo aut unde sint).
Orygenes (185 lub 186 - 254), zwany Adamantinus
za swą żelazną pracę, był
najsławniejszym i najbardziej wpływowym chrześcijańskim teologiem Wschodu. Pochodził z
Aleksandrii, urodzony był z rodziców chrześcijan. Był uczniem Klemensa, ale również słuchał
Amoniusza Sakkasa. Wcześnie posiadł znajomość zarówno pism biblijnych, jak i filozoficznych pism
greckich, zwłaszcza Platona, neopitagorejczyków i stoików. Mając lat 18 zaczął uczyć w Szkole
Katechetów, a w latach 203-231 stał na jej czele. Oskarżony o herezję i potępiony przez synod
aleksandryjski, został pozbawiony stanowiska i w 232 r. usunięty z Aleksandrii. Mieszkał później w
Cezarei, gdzie założył szkołę, która rychło stała się sławna.
PISMA.
Główne dzieło Orygenesa nosiło tytuł O zasadach, pisane było między 220 a 230 r. i stanowiło
pierwszą próbę systematycznego przedstawienia całokształtu prawd wiary. Spośród pism filozoficznych Orygenesa ważna jest rozprawa Przeciw Celsusowi (246 - 248), w odpowiedzi na zarzuty skierowane
przez tego platończyka przeciw chrześcijaństwu.
l. LOGOS.
Orygenes zakładał zgodność objawienia, na którym opiera się wiara, z rozumem,
na którym opiera się wiedza, zgodność nauki objawionej chrześcijan z nauką rozumową Greków. Z tej
zasady wychodząc, greckim wiązaniem budował gmach wiedzy chrześcijańskiej.
Chrześcijańskie zasady łatwo zgadzały się z tym religijnie zabarwionym poglądem na świat, który był
rozpowszechniony wśród aleksandryjskich Greków III wieku. Ale był jeden punkt, który oddzielał Pismo
od filozofii: to nauka o przyjściu na świat Boga-człowieka. Gdyby nie to, filozofia chrześcijańska
mogłaby była przejąć system pogan czy Żydów aleksandryjskich, neopitagorejczyków czy Filona.
Tymczasem, samymi tylko abstrakcjami operujący idealizm aleksandryjski musiał być przystosowany do
tego konkretnego faktu zawartego w Piśmie.
Jakim pojęciem filozofia, dla której Bóg i człowiek były ostrym przeciwieństwem, mogła ująć Bogaczłowieka? Jedno tylko pojęcie nadawało się do tego: pojęcie Logosu, który w spekulacjach greckich i
żydowskich stanowił pośrednie ogniwo między Bogiem a człowiekiem.
Koncepcja Logosu, wprowadzona do nauki chrześcijańskiej ze względu na Boga-człowieka, została
zarazem wyzyskana dla rozwiązania zagadnień metafizycznych, przede wszystkim stosunku Boga do
świata. Już niektórych apologetów wzniosłe ich pojęcie Boga
skłaniało do zaprzeczenia, że Bóg jest stwórcą świata, gdyż doskonała przyczyna nie może mieć
niedoskonałych skutków. I na wzór niechrześcijańskich systemów aleksandryjskich, wedle których świat
przez Logos a wyłonił się z Boga, Logos i w chrześcijańskim systemie stał się pośrednikiem w
stworzeniu: nie Bóg Ojciec, lecz Syn-Logos jest bezpośrednim stwórcą świata. W ten sposób system ten
niewiele różnił się od pogańskich systemów aleksandryjskich i gnostycyzmu; Chrystus został włączony w
system gradualistyczny jako jedna z hipostaz, jako etap w wyłanianiu się świata z Boga. Został pojęty
jako Bóg, ale nie pierwotny; on może się ucieleśnić i wejść w zmienny świat, podczas gdy Bóg Ojciec
pozostaje bytem niezmiennym i pozaświatowym.
Wobec tych spekulacji metafizycznych na drugi plan zeszło życie Chrystusa, które stanowiło pierwotną
ich rację; rolę soteriologiczną Chrystusa zamieniono na kosmologiczną, ze zbawcy świata uczyniono Go
metafizycznym czynnikiem świata. W tym przetworzeniu faktu Ewangelii na metafizyczną spekulację
miało udział wielu pisarzy chrześcijańskich, ale najwięcej Orygenes.
- BÓG i ŚWIAT.
System Orygenesa miał trzy części: 1) Bóg i objawienie się Jego w stworzeniu, 2)
upadek stworzenia i 3) powrót przez Chrystusa do stanu pierwotnego. Ramy systemu były zatem
hellenistyczne, typowy aleksandryjski schemat upadku i powrotu; ale w te ramy włączona została
chrześcijańska treść: odkupienie przez Chrystusa.
A) Bóg w koncepcji Orygenesa był daleki i abstrakcyjny, wyższy ponad wszystko znane, a przeto
niepojęty w swej istocie i dający się poznać jedynie negatywnie i pośrednio; w przeciwieństwie do rzeczy
doczesnych, które są różnorodne, zmienne, skończone i materialne, On jest jeden, niezmienny,
nieskończony, niematerialny. Do tych, powszechnie wśród filozofów aleksandryjskich uznawanych
własności Boga, Orygenes dodawał jeszcze własności zupełnie inne, swoiście chrześcijańskie: Bóg jest
dobrocią i miłością.
B) Chrystus-Logos był dla Orygenesa hipostazą bytu, „drugim Bogiem”, a pierwszym szczeblem w
przejściu od Boga do świata, od jedności do mnogości, od doskonałości do niedoskonałości. Wyłonił się z
Boga, a z kolei z niego wyłonił się świat; on jest stwórcą świata. W tej spekulacyjnej teorii Logosu tkwił
najdrażliwszy punkt orygenizmu: bo odrębna wiara chrześcijańska sprowadzona została do ogólnej
koncepcji hellenistycznych filozofów. Jednakże Orygenesowska koncepcja Logosu miała też cechy
swoiście chrześcijańskie: wedle niej Logos był nie tylko stwórcą świata, ale też-jego zbawcą.
C) Świat powstał całkowicie z Boga. Nie tylko duchy, które stanowią część jego najdoskonalszą, ale
nawet materia (wbrew gnostykom) jest tworem Bożym, czyli - świat został stworzony z niczego. Ale
stworzony został w myśl greckiej filozofii, odwiecznie i przeto nie ma początku, tak samo jak Bóg.
Albowiem - tak Orygenes argumentował za odwiecznością świata - odkąd istnieje Bóg, musiało też
istnieć pole Jego działania. Świat jest wieczny, ale nie jest wieczna żadna z jego postaci; ten określony
świat, w którym obecnie żyjemy, kiedyś powstał i kiedyś zginie, aby ustąpić miejsca nowemu. Różni się
zaś od wszystkich innych, bo w nim właśnie Logos stał się człowiekiem.
- UPADEK i ZBAWIENIE DUCHÓW.
Duchy zostały wraz z materialnym światem stworzone
odwiecznie. Są tedy nie tylko nieśmiertelne, ale i odwieczne; mają, zgodnie z Platońskim poglądem, preegzystencję. Cechą duchów stworzonych jest wolność. Dobro natomiast nie należy do ich natury, z
wolności swej mogą korzystać dla dobra i zła. Natura wszystkich duchów jest podobna, jeśli zaś jedne są
wyższe, drugie niższe, jeśli są między nimi dobre i złe, to jest to skutek ich wolności: jedne skorzystały z
niej, by pójść za Bogiem, drugie nie;
na ogół anioły poszły za Bogiem, ludzie przeciw Bogu. Upadek ich stał się przełomem w dziejach świata,
bo poniżył duchy i poniżając złączył z materią. Wszakże moc Boża przeważy nad materią i złem, i przez
Logosa wszystkie duchy będą zbawione. Po odpadnięciu od Boga nastąpi drugi okres dziejów świata:
nawrócenie do Boga, bo zło jest ostatecznie tylko negatywne, jest odwróceniem się od Boga, od
doskonałości i pełni bytu; aby je usunąć, trzeba duchy nawrócić do Boga. Droga zaś nawrócenia prowadzi
przez poznanie: w tym wyrażał się grecki intelektualizm, odziedziczony przez Orygenesa. A poznanie, w
jego przekonaniu, było zawarte w nauce chrześcijańskiej. I podobnie do pogańskich systemów
aleksandryjskich Orygenes twierdził, że końcem dziejów świata będzie apokatastaza, czyli powrót
wszechrzeczy do pierwotnego źródła, do Boga. Ta perspektywa powrotu do doskonałości i szczęścia
dawała systemowi Orygenesa piętno optymizmu.
ISTOTA FILOZOFII ORYGENESA.
W systemie Orygenesa prawda chrześcijańska nabrała cech
aleksandryjskiego neoplatonizmu. Ideałem systemu był monizm: osiągnięcie jedności między Bogiem a
światem. Środkiem zaś był gradualizm: wprowadzenie pośrednich szczebli, przede wszystkim Logosu.
Orygenizm był zjawiskiem równoległym do filonizmu i neoplatonizmu; czym dla Żydów był system
Filona, a dla Greków system Plotyna, tym dla chrześcijan był system Orygenesa. Chrześcijańska
filozofia, zbudowana wedle schematu aleksandryjskiego i możliwie najmniej odeń odbiegająca - to jest
orygenizm.
W szczególności cechowały filozofię Orygenesa: koncepcja chrześcijaństwa jako wiedzy; Boga jako
niezmiennego i niepoznawalnego bytu, Chrystusa jako boskiego Logosu i jako stwórcy świata; świata
jako odwiecznego; duszy jako tylko na skutek upadku złączonej z ciałem; zła jako odwrócenia się od
Boga; dziejów świata jako upadku i nawrócenia duchów; zbawienia jako dokonanego przez poznanie;
zakończenia dziejów jako apokatastazy. Przy całym zasadniczym neoplatonizmie tego systemu wystąpiły
w nim jednak rysy swoiście chrześcijańskie: tak np. wbrew starożytnemu uniwersalizmowi cechowało go
bardziej indywidualne pojmowanie świata, a wbrew determinizmowi przekonanie o wolności duchów.
OPOZYCJA PRZECIW ORYGENESOWI I JEGO WPŁYW.
I ten jeszcze system okazał się niezgodnym
z wymaganiami chrześcijańskiej nauki. Apologeci znaleźli rozwiązanie dla poszczególnych zagadnień
filozofii chrześcijańskiej; ale zespolenie zagadnień w system, o jaki pokusił się Orygenes, odwiodło od
nauki prawowiernej. Przedstawiciele tradycji kościelnej musieli wystąpić przeciw nauce Orygenesa.
Pierwszy potępił go biskup Teofil w Egipcie: był to fakt brzemienny w następstwa dla dziejów teologii i
filozofii chrześcijańskiej. Jako najbardziej zdecydowany i czynny przeciwnik orygenizmu wystąpił
biskup Metodiusz (zm. 311). Zwalczał on: odwieczność świata; - preegzystencję dusz; - równość
naturalną wszystkich duchów; - spekulatywną teorię upadku człowieka; - pojmowanie ciała jako
więzienia duszy. W Rzymie poglądy Orygenesa były potępione w 399 r. A jeszcze V sobór potwierdził
jego potępienie.
Niemniej Orygenes oddziałał potężnie. Wszystkie późniejsze systemy patrystyki greckiej były odeń w
ogólnej konstrukcji zależne, choć wyrzekały się heterodoksalnych poglądów. Przede wszystkim do
następców Orygenesa należeli Ojcowie kapadoccy. Był wzorem w dążeniu do systemu i w uzgadnianiu
prawdy chrześcijańskiej z wywodami filozofii.
Wszystko, co w późniejszej filozofii chrześcijańskiej było neoplatonizmem, było zawsze tylko odmianą
poglądów Orygenesa.
Tradycja kościelna, która potępiła doktrynę Orygenesa, musiała wytworzyć inną, by ją zastąpić. Chodziło
przede wszystkim o zasadniczą dla chrześcijaństwa naukę o Chrystusie, Jego boskości i
człowieczeństwie. Pomysłów chrystologicznych w pierwszych wiekach nie brakło: istniał pogląd
adopcjanistyczny, dla którego Chrystus był nie Bogiem, lecz tylko człowiekiem usynowionym przez
Boga; pogląd modalistyczny, dla którego Chrystus nie był oddzielną osobą, lecz tylko przejawem
jedynego Boga; pogląd doketystycz-ny, dla którego Chrystus nie żył realnie i jako człowiek był jedynie
zjawiskiem. Poglądy te dawały filozoficzne uzasadnienia, np. adopcjanie powoływali się na Arystotelesa,
a moda-liści na stoików i ich nominalistyczne teorie.
Nad wszystkimi tymi pomysłami górę wzięła hellenistyczna teoria platońskiego typu. Posługiwała się ona
pojęciem Logosu, modyfikując teorię Orygenesa, ale budując na tych samych podstawach, co on; odrzucała tylko subordynacjonizm Orygenesa, to znaczy pojmowanie Chrystusa jako
podporządkowanego, jako niższego od Boga Ojca. Zadowalającą formułę znalazł Tertulian: Bóg i
Chrystus są dwiema odrębnymi osobami (hipostazami), ale są jednej substancji. Pierwsza część tej
formuły odpowiadała poglądowi Orygenesa, druga odbiegała odeń. Kościół przyjął rozwiązanie
Tertuliana, zastąpiwszy jedynie formułę binitarystyczną przez trynitarystyczną; stanowi ono dogmat
Trójcy św. Przez to rozwiązanie chrystologia i cała nauka kościelna nie zerwała z zasadniczymi
dążeniami Orygenesa, lecz przeciwnie, podzieliła je; stanęła na stanowisku hellenistycznej filozofii - z
jednym wszakże, ale zasadniczym zastrzeżeniem: homouzji, czyli współ substancjalności osób boskich.
Homouzja była wynikiem filozoficznych dociekań, ale dla umysłu ludzkiego pozostała czymś
niepojętym.
Analogicznie została rozwiązana druga, równorzędna sprawa: wypadało bowiem ustalić stosunek Bogaczłowieka nie tylko do natury boskiej, ale i do natury ludzkiej. Ireneusz wskazał był drogę, a odpowiednią
formułę i tu znalazł wyszkolony na prawniczych trudnościach Tertulian: dzięki nim powstała nauka o
„dwóch naturach” Chrystusa. Że Chrystus jest zarazem Bogiem i człowiekiem, że w jednej osobie łączy
się realne bóstwo i realny człowiek, to stało się przedmiotem wiary, obowiązującym chrześcijanina obok
innych dogmatów, jak jedyność Boga, jedność Boga i stwórcy, stworzenie z niczego, powstanie zła z
wolności, zbawienie przez Chrystusa, zmartwychwstanie całego człowieka.
Zamierzenia Orygenesa spełniły się, choć nie w tej postaci, którą on sam im dał. Nad wiarą Ewangelii
powstała spekulacyjna nadbudowa. W niej soteriologiczny punkt widzenia zeszedł na drugi plan, kwestie
filozoficzne wzięły górę nad wszelkimi innymi, przede wszystkim sprawa poznania nad sprawą
zbawienia, a abstrakcje filozoficzne nad konkretnymi naukami Pisma. Groziło, że fakty, jakie podaje
Ewangelia, będą przetransponowane w symbole, że Bóg, pojęty jako byt prawdziwy i przyczyna świata,
przysłoni sobą Zbawiciela. Byłaby się wówczas nauka chrześcijańska stała tylko jedną z odmian
starożytnego idealizmu. Stanęła temu na przeszkodzie odrębna nauka moralna chrystianizmu oraz tajemnica Chrystusa, ujęta w nauce o homouzji; te uchroniły chrześcijaństwo od grożącego mu w IV w.
rozpłynięcia się w niezależnym od wiary idealizmie. Tak zaś tajemnica, opierająca się zrozumieniu przez
dotychczasową czysto racjonalną filozofię, domagała się i doprowadziła do stworzenia odrębnej filozofii
chrześcijańskiej.
