FILOZOFIA XIX WIEKU: FAZA PIERWSZA: 1830-1860 Flashcards
(6 cards)
- Pozytywizm, empiryzm i dialektyczny materializm - to byly podstawowe poglady tego okresu.
Pozytywizm byl zainicjowany przez Comte’a, empiryzm przez Milla, materializm dialektyczny przez
Marksa i Engelsa. Poglady te stanowily zjawiska jak gdyby równolegle; kazdy z nich mial inny charakter,
jednakze wyplynely z podobnej postawy: ostroznej i trzezwej, antymetafizycznej i anty idealistycznej.
Pozytywizm zaczal sie we Francji, empiryzm w Anglii, materializm dialektyczny wsród emigrantów
niemieckich na Zachodzie.
Mialy wspólny ton trzezwy, obejmujacy wszystkie kraje. „Aby byc filozofem” - pisal wówczas Stendhal -
„trzeba byc suchym, jasnym, bez zludzen”. A ton taki nie ograniczal sie do filozofów, zaczynal
obejmowac cala inteligencje. „Nasz wiek, tak oslawiony, tak okrzyczany prozaicznym, nasze pokolenie
odsadzone od czci i wiary przez idealistów” - tak pisal w 1842 r. Seweryn Goszczynski.
Do doktryn tego okresu nalezy dodac jedna jeszcze: realizm Herbarta. Herbart byl prawie rówiesnikiem
Hegla i niewiele pózniej od niego oglosil swa filozofie, nalezy wiec zasadniczo do poprzedniego okresu;
jednakze znalazl uznanie i rozpowszechnienie dopiero po 1830 r. Dlatego w tym okresie jest wlasciwe
dlan miejsce, tym bardziej ze i z charakteru do niego nalezy.
Pozytywizm, empiryzm, naturalizm, dialektyczny materializm byly najbardziej nowymi, samodzielnymi,
zywymi tworami tego okresu. Nie znaczy to, by byly w nim takze najbardziej rozpowszechnione. Ani
Comte, ani Mili, ani Marks, ani Engels nie zajmowali katedr, urzedowe stanowiska filozoficzne byly w
innych rekach.
W Anglii najwieksze wziecie miala szkola szkocka w nowym ujeciu, jakie dal jej Hamilton; z nim musial
walczyc Mili. We Francji utrwalil sie eklektyczny spirytualizm w postaci, jaka mu dal Cousin: byl on
wówczas silniejszy od Comte’a. W Niemczech jeszcze na katedrach siedzieli heglisci i jeszcze zyl
Schelling: na ich tle trzeba rozumiec Feuer-bacha i Marksa. Kierunki te - szkola szkocka, spirytualizm
czy heglizm - byly jeszcze silne, jednakze konczyly sie, zwiazane byly z przeszloscia, nie z przyszloscia.
W pierwszym dziesiecioleciu po smierci Hsgla, 1830- 1840, sila heglizmu byla bodaj wieksza jeszcze niz
za jego zycia. Mial skrzydlo prawe zarówno jak lewe, z niego wywodzila sie zarówno reakcja jak postep.
Zwlaszcza cala historiozofia tych czasów pochodzila od niego. Czolowi filozofowie niemieccy drugiej
polowy stulecia, jak Fechner i Lotze, wyrosli jeszcze w jego atmosferze. Nowe poglady powstawaly w
polemice z nim. Mial nadal glówny osrodek w Niemczech, ale wplyw jego przesaczal sie do Francji i do
Wloch.
A zwlaszcza szerzyl sie w krajach slowianskich: heglistami byli I. Hanus i F. Palacky w Czechach, A.
Chomiakow, K. Aksakow i B. Cziczerin w Rosji, Libelt i Cieszkowski, a takze Dembowski w Polsce. W
Niemczech konczyl sie powoli, atakowany z róznych stron: przez realizm Herbarta i materializm Marksa,
przez przyrodników i przez historyków. W berlinskim uniwersytecie do przezwyciezenia heglizmu10
najwiecej przyczynil sie A. Trendelenburg (1802-1872; Logische Untersuchungen, 1840), który nawiazal
do Arystotelesa i jego przeciwstawil Heglowi.
- Okres ten w filozofii wydal jeszcze poglady innego rodzaju: doktryny spoleczno-etyczne Carlyle’a i
Stirnera, religijno-etyczne Kierkegaarda i Newmana.
Nie byly zwiazane z glównymi pradami okresu, z
pozytywizmem ani z materializmem; ale równiez nie nalezaly do konczacych sie wówczas pradów, do
filozofii zdrowego rozsadku ani do metafizyki idealistycznej. Mialy wlasna pozycje; daly wyraz
potrzebom emocjonalnym, dla których nie dosc bylo miejsca w empiryzmie czy naturalizmie.
- Poczatek tego okresu jest wyraznie okreslony, natomiast jako jego koniec tylko w przyblizeniu mozna
przyjac rok 1860.
Istotne jest to: w 1859 ukazala sie ksiazka Dar-wina O pochodzeniu gatunków.
Zamknela ona szereg odkryc naukowych, które stanowily zalozenia pozytywistycznego, scjentystycznego
pogladu na swiat.
Wprawdzie Mili zyl jeszcze i pisal dluzej, a Marks glówne swe dzielo oglosil dopiero w 1867 r., jednakze
idee ich uformowaly sie wczesniej: Logika Milla wyszla w 1843, Manifest komunistyczny w 1848. Totez
miejsce ich jest w tym pierwszym okresie.
- Okres ten zewnetrznie od poczatku do konca przebiegl w warunkach spokoju, pomyslnosci i
zamoznosci, bez wojen i katastrof dziejowych.
Spokój byl to jednak pozorny: wojen nie bylo, ale byl rok
1830 i 1848, Wiosna Ludów, nastroje bez mala chiliastyczne i mesjaniczne, wielkie oczekiwania i nie
mniejsze zawody. Rzadko kiedy w dziejach byly lata tak intensywnych ruchów spolecznych: jeszcze byl
zywy socjalizm utopijny i powstawaly „falangi” i „falanstery”, a juz uformowal sie socjalizm naukowy.
Nie bylo tez spokoju indywidualnego, niepokój romantyczny jeszcze nie wygasl. Wlasnie w tym okresie
powstaly utwory bedace wyrazem niepokoju, rozgoryczenia, pustki wewnetrznej, pesymizmu: Spowiedz
dzieciecia wieku Musseta, Adolf Beniamina Constanta, Dominik Fromentina. Zyl jeszcze, pisal i
zdobywal coraz wiecej zwolenników Schopenhauer. „Pokolenie nasze, jak i poprzednie” - pisal Taine -
„zostalo dotkniete choroba wieku i nie wyjdzie z niej juz nigdy calkowicie. Dojdziemy do prawdy, ale nie
do spokoju”. I na tle zaburzen politycznych i niepokojów psychicznych trzeba wyobrazac sobie doktryny
filozoficzne, które wówczas powstaly: wlasnie spokojne, zrównowazone, trzezwo torujace droge do
ograniczonej, ale pewnej wiedzy, do zwiekszonego zadowolenia z zycia. Filozofia bywala nieraz
dokladnym wyrazem swej epoki, ale w innych czasach - jak wlasnie wówczas okolo polowy XIX wieku -
byla raczej jej krytyka i uzupelnieniem. Wówczas zaczynal sie pozytywizm; ale odzwierciedlal epoke,
która sie konczyla. Jego twórcy i wyznawcy mogli tego nie zauwazac, w perspektywie jednak dziejowej
jest jasne, ze byl ideologia warstwy, która doszla do wysubtelnionej kultury umyslowej, ale utracila
preznosc, zdobywczosc, wiare w siebie i przyszlosc: jej filozofia musiala byc minimalistyczna, chciala
zamykac stare rachunki ze swiatem, a nie otwierac nowe.
- Mili zbudowal teorie poznania, a Comte encyklopedie nauk: obaj zajmowali sie zagadnieniami filozofii
teoretycznej.
Jednakze bynajmniej sie do nich nie ograniczali: zastanawiali sie równiez nad filozofia
spoleczna i filozofia religii, zamierzenia ich byly
równiez natury praktycznej, chcieli przez filozofie udoskonalic zycie ludzkie. Tym bardziej Feuerbach i
Marks: pierwszemu lezaly na sercu przede wszystkim zagadnienia religii, drugiemu - spoleczenstwa.
Przedstawiciele zas pradów ubocznych i opozycyjnych zajmowali sie wlasciwie tylko tymi
zagadnieniami. Zagadnieniem Stirnera i Carlyle’a byl stosunek czlowieka do innych ludzi, a Kierkegaarda
i Newmana - jego stosunek do Boga. Na tym polu wystapila ich opozycja wobec glównego pradu
ówczesnej filozofii. Prad ten byl irreligijny, a Kierkegaard i Newman widzieli w religii sprawe
najistotniejsza. Prad glówny - altruizm Comtek, tak samo jak utylitaryzm Milla - rozwijal etyke spoleczna
i egalitarystyczna, a Stirner rozwijal wlasnie aspoleczna, Carlyle - elitarystyczna.
Jednakze poprzez szczególowe zagadnienia .etyki i filozofii religii opozycja ich mierzyla dalej i glebiej:
tlem wywodów Carlyle’a byla dawna metafizyka spirytualistyczna i panteistyczna, a wynikiem wywodów
Newmana byla emocjonalistyczna teoria poznania.
- Filozofie swej epoki inaczej widza wspólczesni, inaczej zas potomni, którzy patrza na nia z
perspektywy, a zyjac juz w innej epoce, sami inne maja poglady.
Wspólczesni musza dopiero przelamac
opór przeciw nowym ideom, a potomni pamietaja jedynie o tych, które byly nowe. Po stu latach widzi sie
w filozofii na pierwszym planie Comte’a i Marksa, bo wie sie, ze za nimi poszly nastepne pokolenia. Na
drugim wyobraza sie Carlyle’a, Newmana czy Kierkegaarda, o których sie wie, ze pózniej znalezli
oddzwiek, a zaledwie pamieta sie o uczniach Hamiltona, Cousina, Herbarta, Hegla, o których wie sie, ze
byli tylko uczniami. W owych natomiast czasach opinia byla inna: wlasnie oni, ci uczniowie, byli11
najliczniejsi, zajmowali najwiecej katedr, najwyzej byli cenieni. To ich filozofia byla - statystycznie
biorac - typowa dla epoki. Mieli jeszcze przewage w okresie, który wydal juz Comte’a, Milla, Marksa,
Kierkegaarda; ci zas byli na razie cenieni, a nawet zauwazani, jedynie przez niewielkie grupy
wspólczesnych. O tym trzeba pamietac, jesli chce sie w przeszlosci filozoficznej nie tylko odszukac
posiew przyszlosci, ale takze widziec te przeszlosc taka, jaka rzeczywiscie byla.
Poglady filozoficzne wychodza wielokrotnie poza sfere filozofów do szerszych kól inteligencji; ale
wychodza czesciowo tylko i na ogól powoli. Przewaznie dluzszy okres dzieli powstanie pogladu od jego
rozpowszechnienia. Dlatego tez w XIX w. poglady specjalistów bywaly inne niz ogólu. Specjalisci
wyznawali takie, które jeszcze do ogólu nie doszly, a gdy doszly, specjalisci mieli juz inne. Nowe idee
epoki nie byly tymi samymi, które w niej „panowaly” i mialy popularnosc. Idee Comte’a i Milla, które
opanowaly ogól inteligencji w nastepnym pokoleniu, za zycia Comte’a i w mlodosci Milla byly
wlasnoscia niewielkiej tylko grupy; Mili pisze o tym wyraznie w swej Autobiografii, a niepowodzenia
Comte’a sa az nazbyt znane. Z pogladów Newmana oddzialaly od razu tylko religijne. Z pogladów zas
Marksa i Engelsa tylko spoleczne i polityczne; ich poglady filozoficzne przemówily do szerokich kól
dopiero pózniej.
Tak bylo tym bardziej z pomyslami logicznymi Boole’a i De Morgana (1848) lub z Bol-zana teoria
„prawd w sobie” (1837): do szerszych kól w ciagu XIX wieku w ogóle nie doszly; pierwszym otworzyla
droge dopiero logika matematyczna; drugiej zas glównie fenomenologia. A jednak byly doniosle. Boole i
De Morgan przyczynili sie do zblizenia logiki i matematyki, a przez to do rozwoju obu tych nauk i do
wyjasnienia natury nauk dedukcyjnych. Bolzano zas zapoczatkowal nowe stanowisko, cos w rodzaju
niemetafizycznego platonizmu. Wywodzil, ze analiza naszego poznania wykazuje, iz zawiera ono
nie same tylko twierdzenia jednostkowe i wzgledne, ale takze powszechne i bezwzgledne. Nie byla to
spekulatywna metafizyka, panujaca w jego czasach, ale nie byl to tez pozytywizm, który mial niebawem
zdobyc sympatie XIX wieku; bylo to stanowisko trzecie, jakby posrednie, dla którego wiek ten nie mial
zrozumienia, ale którego czas przyszedl pózniej.
Historyk chce przede wszystkim ustalic, kiedy filozofia wydawala nowe mysli i kiedy byla w rozkwicie.
Ale nowosc i wielkosc filozofii nie zawsze szla w parze z jej rozkwitem - jesli przez „rozkwit” rozumiec
wzmozone nia zainteresowanie, rozpowszechnienie jej, ozywienie ruchu filozoficznego. Oryginalni
filozofowie rodzili sie nie tylko wtedy, gdy ogól sie najwiecej filozofia interesowal. Otóz trzeba
stwierdzic, ze w okresie 1830- 1860 filozofia w rozkwicie nie byla. Przeciwnie, po zawodzie sprawionym
w poczatku stulecia przez systemy metafizyczne zainteresowanie nia zmalalo, uczeni i szeroki ogól w
innym kierunku zwrócili umysly. A jednak wydala wlasnie wtedy wiele talentów i zapoczatkowala wiele
fundamentalnych mysli.
Dla przedstawienia pogladów tego okresu taki porzadek wydaje sie wlasciwy: najpierw glówne i
reprezentatywne - Comte, Mili, Marks i Engels; potem zas bardziej specjalne i osobiste - Stirner, Carlyle,
Nawman, Kierkegaard.
