HERBART I REALIZM Flashcards
(10 cards)
Herbart jeszcze w poprzednim okresie wystapil ze swa filozofia, ale filozofia ta, stojaca na
stanowisku realizmu i empiryzmu, nie mogla sie wówczas przyjac.
Dopiero po 1830 r. znalazla
zwolenników i odegrala wieksza role.
ZYCIE I PISMA.
Johann Friedrich Herbart (1776 - 1841) studiowal w Jenie za czasów Fichtego. Pózniej
byl profesorem w Królewcu i Getyndze. Nawiazal do pogladów Kanta, natomiast wystapil przeciw jego
nastepcom, zwlaszcza przeciw najwiecej w pierwszych latach wieku podziwianym: Fichtemu i
Schellingowi. Znajomosc z wielkim pedagogiem Pestalozzim skierowala go ku pracom pedagogicznym. I
byl pierwszym habilitowanym docentem pedagogiki (1802 w Getyndze). Przezyl zycie poswiecone
wylacznie nauce i nauczaniu, z dala od spraw publicznych.
Pisma jego sa tresci metafizycznej, psychologicznej i pedagogicznej: Allgemeine Padagogik, 1806;
Allgemeine praktische Philosophie, 1808; Lehrbuch zur Einleitung in die Philosophie, 1813; Psychologie
als Wissenschaft, neugegriindet auf Erfahrung, Metaphysik und Mathematik, 1824; Allgemeine
Metaphysik, 1828. Ale i on byl nieodrodnym synem swego narodu: pisal o uszlachetniajacym wplywie
sluzby wojskowej i oglosil rzecz O dobrowolnym posluszenstwie jako podstawie prawdziwego zmyslu
obywatelskiego w monarchiach.
POPRZEDNICY.
Herbart nazywal siebie kantysta, ale w rzeczywistosci lacznosc jego z Kantem byla
nikla. I on takze odszedl od Kanta, tylko ze w innym kierunku niz wiekszosc kantystów. W
przeciwienstwie do nich kladl nacisk na realistyczne skladniki Kaniowskiej teorii. Jego ujecie Kanta bylo
jednostronne, i filozofia jego wypadla bardzo odmiennie od Kaniowskiego krytycyzmu.
Dolaczyl don dwa motywy: jednym byl naturalizm i mechanizm, drugim zas pluralizm i indywidualizm;
jeden mial od dawna zwolenników w filozofii, drugi byl reprezentowany przede wszystkim przez
monadologie Leibniza. Oba zajely w filozofii Herbarta wiecej miejsca niz motywy kaniowskie.
- NATURALNY OBRAZ ŚWIATA.
Herbart twierdzil, ze poznanie opiera sie na doswiadczeniu,
ale doswiadczenie rozumial po swojemu. Sadzil, ze ma ono za przed-miol nie wyobrazenia rzeczy, jak
chcial Kani, lecz same rzeczy, i nie chaotyczna róznorodnosc, klóra umysl musi dopiero porzadkowac,
lecz uporzadkowany przestrzennie i czasowo swiat.
Wracal tym do potocznego pogladu, od klórego odszedl byl Kant oraz jego idealistyczni nastepcy. Oni
nie liczyli sie z polaczonymi przekonaniami, Herbarl zas przekonania te uwazal wlasnie za jedyny
mozliwy punkt wyjscia i oparcia dla filozofii. Ale twierdzil, ze, bedac jej niezastapionym punktem
wyjscia, nie sa wcale podobne do jej ostatecznego wyniku. Po prostu dlatego, ze nie sa prawdziwe, a nie
moga byc prawdziwe, gdyz sa sprzeczne. I zadaniem filozofii jest zastapic je przez inne, wolne od
sprzecznosci. W naczelnych pojeciach, jakimi operuje mysl potoczna, tkwi wedle Herbarta sprzecznosc.
Przede wszystkim w samym pojeciu „rzeczy”: rzecz jest bowiem jednoscia, a zarazem jest mnogoscia,
gdyz posiada róznorodne wlasnosci; jest skonczona, a zarazem jako przestrzenna jest podzielna w
nieskonczonosc. Tak samo sprzeczne jest pojecie „wlasnosci” rzeczy: wlasnosci sa bowiem zalezne od
rzeczy, którym przysluguja, a zarazem sa od nich niezalezne, bo uwarunkowane przez inne czynniki, na
przyklad barwa jest uwarunkowana przez swiatlo. Równiez i pojecie „jazni” bylo dla Herbarta sprzeczne:
bo jazn jest jednoscia, a zarazem nia nie jest, skoro obejmuje wiele stanów psychicznych. Podobne
sprzecznosci widzial takze w innych pojeciach, za pomoca których mysl potoczna formuje nasz naturalny
obraz swiata.
- METAFIZYKA
byla dotychczas, wedle Herbarta, na blednej drodze: poslugiwala sie owymi
pojeciami sprzecznymi, mianowicie pojeciem rzeczy (w systemach naturalistycznych) i jazni (w
systemach idealistycznych). Herbart usilowal pozbyc sie tych pojec i dac metafizyce postac wolna od
sprzecznosci. Dlatego chcial, aby byla równie daleka od idealizmu, jak od naturalizmu.
Ale naprawde tylko systemom idealistycznym przeciwstawial sie stanowczo, natomiast od
naturalistycznych nie byl daleki. Naczelne jego pojecie, stanowiace osrodek calego systemu, bylo wlasnie
podobne do pojecia rzeczy. Bylo to pojecie elementarnych realnych bytów, realnych jednostek wzajem
niezaleznych, które nazywal „realiami”. Jest ich wiele i jakosciowo róznia sie miedzy soba: system
Herbarta byl tedy pluralistyczny. A jakosciowa róznorodnoscia „realiów” odbiegal od wiekszosci
systemów realistycznych, takich np. jak atomistyczny system Demokryta.
Ale rzecz w tym: choc realne jednostki maja rózne jakosci, my jakosci tych nie znamy. Znamy jedynie
stosunki, jakie miedzy nimi zachodza. Dlatego wiedza nasza o bycie moze dotyczyc tylko stosunków,
moze byc jedynie formalna. Taka tez miala byc metafizyka Herbarta.
Podstawowy zas stosunek zachodzacy miedzy realnymi jednostkami polegal wedle Herbarta na tym, ze
kazda dziala tak, aby zachowac sama siebie; aby zas zachowac siebie, przeciwdziala innym. Z tego
dzialania i przeciwdzialania jednostek wytwarza sie ustrój swiata. A ustrój ten z kolei znowu oddzialywa
na jednostki. Przeto nie tylko calosc swiata jest wyznaczana przez jego czesci, ale równiez czesci przez
calosc. Przekonanie to oddzielalo metafizyke Herbarta od innych deterministycznych teorii, uznajacych
jedynie dzialanie czesci na calosc, a nie odwrotnie.
Herbartowski obraz metafizyczny swiata, przyjmujacy mnogosc indywidualnych skladników,
przypominal tym monadologie Leibniza; ale byl ubogi i bez polotu, nie byl wytworem zywej postawy
duchowej wobec swiata (taka bez watpienia mieli idealisci, przeciwnicy Herbarta), lecz sztucznym
wytworem kombinacji pojeciowych. Natomiast w zastosowaniu okazal sie plodny, w szczególnosci na
terenie psychologii i nauk od niej zaleznych.
- PSYCHOLOGIA Herbarta,
najbardziej samodzielna czesc jego filozofii, byla zastosowaniem jego
ogólnej koncepcji metafizycznej. Zycie psychiczne bowiem pojal tak samo jak swiat zewnetrzny: jako
zespól niezaleznych od siebie, a dzialajacych na siebie jednostek.
Za jednostki psychiczne, za elementy duszy uwazal wyobrazenia. Wyobrazenia usiluja utrzymywac sie w
swiadomosci, mimo przeciwdzialania innych wyobrazen, usilujacych rajac ich miejsce. I na tym
zmaganiu sie wyobrazen polega zycie psychiczne. Zlozone stany psychiczne sa kombinacjami prostych
wyobrazen, powstaja z ich laczenia sie i odpychania. Herbart wyobrazal sobie tedy zycie psychiczne jako
mechanike wyobrazen (Vorstellungsmechanik), analogiczna do mechaniki cial. Jak mechanika cial podlega scislym prawom, tak tez i mechanika psychologiczna. Herbart usilowal ja tez ujac w scisla,
matematyczna forme; w tytule swej psychologii zaznaczal, ze miala byc oparta zarówno na
doswiadczeniu i metafizyce - jak na matematyce. Mechanika psychologiczna Herbarta nie byla w owych
czasach jedyna: druga skonstruowali psychologowie angielscy. Róznica miedzy nimi polegala na tym, iz
angielscy asocjacjonisci uwazali, ze zycie psychiczne podlega jednemu tylko prawu, mianowicie prawu
kojarzenia, podczas gdy Herbart w zyciu psychicznym widzial równiez dzialanie prawa apercepcji.
Wedle asocjacjonistów wyobrazenia powstaja w swiadomosci zaleznie tylko od bodzców i od zwiazków
asocjacyjnych z innymi wyobrazeniami. Wedle apercepcjonisty zas, jakim byl Herbart, zalezne sa takze
od masy wyobrazen nagromadzonych poprzednio w swiadomosci. To znaczy, formowanie sie wyobrazen
w swiadomosci zalezy od indywidualnych kolei, jakie ta swiadomosc przeszla. Kto ma inna przeszlosc,
ma tez inne wyobrazenia. A takze ma inne postrzezenia: nawet percepcja zalezy od apercepcji. W
niektórych zwlaszcza procesach psychicznych apercepcja gra role decydujaca. Ona tez tlumaczy,
dlaczego procesy psychiczne u róznych istot przebiegaja w rózny sposób, dlaczego np. ten sam widok u
róznych ludzi wywoluje inne wyobrazenia. Tak pojeta psychologia pozwalala Herbartowi godzic
mechaniczne pojmowanie zycia psychicznego z pojmowaniem indywidualnym. Natomiast byla bez
zastrzezen deterministyczna: wszystkie wyobrazenia sa powiazane przyczynowo, na wolnosc nie ma
miejsca.
Inna, równie istotna cecha tej psychologii byl jej intelektualizm. Przyjmowala, ze tylko wyobrazenia sa
pierwotnymi elementami psychicznymi i ze tylko one decyduja o stanie swiadomosci, uczucia zas i
popedy sa w niej zjawiskami wtórnymi, wystepujacymi wtedy, gdy przebieg wyobrazen zostal z takich
czy innych przyczyn zatamowany.
Psychologia XIX w. w dalszym swym rozwoju nie zachowala pogladów Herbarta. Zwalczala je
zwlaszcza za niedostateczne liczenie sie z doswiadczeniem, za mechanistyczne pojmowanie zjawisk, za
traktowanie apercepcji jako czynnika równorzednego z asocjacja, za intelektualistyczne niedocenianie
uczuc i popedów. Ale zwalczajac je nawiazywala wciaz do nich - i juz przez to samo psychologia
Herbarta odegrala role w historii.
- ETYKA i ESTETYKA Herbarta
byly z kolei zastosowaniem jego psychologii. Byly, tak jak ona,
utrzymane w duchu determinizmu i intelektualizmu. Oryginalnoscia Herbarta bylo, ze dwie te dyscypliny
- etyke i estetyke - zespolil ze soba. Zespolenia zas dokonal na korzysc estetyki, której podporzadkowal
etyke. Laczyl je twierdzac, ze stosunek nasz do dobra jest taki sam, co do piekna: jest to mianowicie
stosunek bezposredniego i bezinteresownego upodobania. Kant okreslal w ten sposób postawe estetyczna.
Herbart zas sadzil, iz okreslenie jego w równej mierze stosuje sie i do postawy moralnej.
Etyke Herbart rozumial wasko: jak wielu myslicieli XIX wieku ograniczal ja, by przez to poprawic jej
pozycje naukowa. Przy takim ograniczeniu zadanie etyki stalo sie istotnie podobne do zadania estetyki:
miala tylko ustalac, co sie podoba i co sie nie podoba. Etyka stala sie wylacznie sprawa „smaku
moralnego”, jak estetyka sprawa smaku estetycznego.
Estetyke i tak samo wlaczona do niej etyke cechowal u Herbarta przede wszystkim formalizm.
Odpowiadalo to jego zalozeniom metafizycznym. Twierdzil, ze upodobanie znajdujemy tylko w
stosunkach: piekno lezy tylko w odpowiednich stosunkach barw i dzwieków; a podobnie tez i moralnosc
tkwi we wlasciwym stosunku czlowieka do innych i do samego siebie.
- PEDAGOGIKA,
wedle programu Herbarta, opierala sie na etyce (majacej wskazac cel wychowania) i
psychologii (majacej wskazac srodki wychowania). W rzeczywistosci jednak wiecej opierala sie na
psychologii, z której w gruncie rzeczy brala równiez swe cele. Wsród celów tych jednym z glównych bylo
dla Herbarta wytworzenie wielostronnosci zainteresowan; miala ona chronic wychowanka od skrajnosci,
od jednostronnego oddania sie jednym sprawom zycia i zaniedbania innych.
Z orientacji psychologicznej wziela pedagogika Herbarta pewne pietno subiektywnosci. Z psychologii
wziela tez intelektualizm, tak bardzo ja rózniacy od innego wielkiego systemu pedagogicznego,
mianowicie Rousseau. Wziela tez z psychologicznej teorii apercepcji przeswiadczenie, ze istotna dla
wychowania rzecza jest wytworzenie odpowiedniego przygotowania umyslowego, bo w zaleznosci od
niego formuja sie wyobrazenia, z których uczucia i popedy powstaja juz automatycznie.
ZESTAWIENIE.
Na filozofie Herbarta skladaly sie tedy: metafizyka realistyczna, pluralistyczna i
deterministyczna; psychologia mechanistyczna, intelektualistyczna, poslugujaca sie pojeciem apercepcji;
estetyka pojeta formalistycznie, a tak szeroko, ze obejmowala takze etyke; i, wreszcie, intelektualistyczna
pedagogika.
Filozofia ta powstala w Niemczech w tym samym czasie, co wielkie systemy idealistyczne. Gdy one sie
przezyly po 1830 r. zajela ich miejsce. Bardziej od nich odpowiadala wówczas duchowi wieku- jednakze
i ona nie odpowiadala mu calkowicie, nie byla na to dosc empiryczna. Dalsze, bardziej radykalne prady
stulecia walczyly z nia i wreszcie ja pokonaly.
Filozofia Herbarta byla dla Europy srodkowej pogladem rzeczowo i czasowo posrednim miedzy
metafizyka poczatku stulecia a krytycyzmem i pozytywizmem. Gdy te wystapily w ostatniej tercji wieku,
wówczas juz idealisci nie odgrywali roli, natomiast odgrywali ja uczniowie Herbarta. I ataki nowego
pokolenia byly w znacznej czesci skierowane przeciw nim: mierzyly w teorii poznania w dogmatyczny
realizm, w psychologii - w apercepcjonizm, w filozofii praktycznej - w formalizm.
SZKOLA.
Dzieje wykazaly, ze filozofia Herbarta posiadala do wytworzenia szkoly warunki lepsze niz
niejedna filozofia bardziej oryginalna i wybitna. Z poczatku, w okresie panowania idealizmu, Herbart
szedl przeciw glównemu pradowi i nie znajdowal zwolenników. Ale mniej wiecej od smierci Hegla
stosunki ulegly zmianie. Szkola jego zaczela opanowywac uczelnie Rzeszy, a jeszcze wiecej Austrii.
Uzyskala tam uprzywilejowane stanowisko w szczególnosci dzieki dwóm swym czlonkom: F. Exnerowi,
który od 1848 r. byl austriackim ministrem oswiaty, i H. Bonitzowi, znakomitemu historykowi filozofii,
który byl radca w ministerstwie oswiaty. Okolo polowy stulecia filozofia Herbarta byla juz w krajach
niemieckich najbardziej rozpowszechniona uniwersytecka filozofia. Uczniowie jego na ogól zarzucili
jego doktryne metafizyczna, natomiast rozwijali szczególowe dzialy filozofii. Drobisch, profesor w
Lipsku, stosowal idee Herbarta do logiki,
Volkmann, profesor w Pradze, do psychologii (1853), R. Zimmermann, profesor w Wiedniu, do estetyki
(traktat jego z 1865 r. pozostal jako klasyczny wyraz estetycznego formalizmu); T. Waitz, profesor w
Marburgu, stal sie pionierem antropologii ludów pierwotnych (1859), a berlinscy profesorowie M.
Lazarus i H. Steinthal pionierami etnologii i jezykoznawstwa porównawczego. Szczególniej zas liczny
byl poczet pracowników z zakresu pedagogiki, którzy wyszli ze szkoly Herbarta.
Poza kraje uzywajace jezyka niemieckiego wplywy Herbarta na ogól nie wyszly. Po roku zas 1870
zaczely opadac i w nich. Najdluzej trzymaly sie w pedagogice, opanowawszy seminaria nauczycielskie
Rzeszy i Austrii, ale i tam musialy ustapic przed nieintelektua-listycznym duchem nowszych czasów,
blizszych Rousseau i Pestalozziemu niz Herbartowi.
