MARKS, ENGELS I MATERIALIZM DIALEKTYCZNY Flashcards
(18 cards)
Od filozofii Feuerbacha nieporównanie samodzielniejszym i wazniejszym dzielem tej epoki byl
materializm dialektyczny.
Twórcami jego byli Marks i Engels i od nazwiska pierwszego z nich bywa tez
nazywany marksizmem. Byl forma reakcji przeciwko panowaniu metafizyki idealizmu i wyrazem
nowych czasów, podobnie jak pozytywizm we Francji i empiryzm w Anglii. Ale siegal jeszcze dalej od
nich, byl nie tylko pogladem na swiat, lecz zarazem podlozem spolecznego ruchu rewolucyjnego:
socjalizmu i komunizmu.
STOSUNEK DO HEGLIZMU.
Materializm dialektyczny bywa nieraz przedstawiany jako proste
polaczenie dialektyki z materializmem, Hegla z Feuerbachem: mówi sie, ze od Hegla wzial dialektyke, a
od Feuerbacha materializm. Jednak interpretacja taka nie jest trafna; materializm dialektyczny byl czyms
wiecej niz polaczeniem dawnych pogladów, korzystal z nich, ale ujmowal je po swojemu; jego dialektyka
byla rózna od Heglowskiej, a jego materializm od Feuerbachowskiego. Prawda jest, ze przez jakis czas
Marks i Engels byli entuzjastami Feuerbacha, ale pózniej odeszli od jego polowicznego stanowiska,
nawet w rozumieniu przyrody, a tym bardziej historii. Prawda jest tez, ze byli pod wplywem Hegla, ale
predko zerwali z jego idealizmem.
Stosunek Marksa i Engelsa do Hegla jest zlozony. Po pierwsze, zaczeli istotnie od heglizmu, wyrosli w
jego atmosferze, poslugiwali sie wieloma jego pojeciami. Ale, po drugie, stanowisko jego zmienili
radykalnie, a nawet wrecz je odwrócili: Hegel byl idealista, oni materialistami. Nie jest nawet tak, jak sie
czestokroc mówi: ze zmienili poglady jego w polowie, bo zerwali z jego idealizmem, a zachowali jego
dialektyke. Ich dialektyka jest bowiem rózna od Heglowskiej: zachowali nazwe, ale nazwa ta oznacza u
nich co innego, prawo rozwijania sie materii, a nie idei. „Moja metoda dialektyczna” - pisal Marks w
poslowiu do II wydania Kapitalu w 1873 r. -„jest nie tylko w zalozeniu rózna od Heglowskiej, lecz jest
jej wprost przeciwna”. Widzial, ze jego dialektyka jest wytworem innych juz warunków spolecznych:
Heglowska, choc do niej nawiazal prad rewolucyjny, byla sama wyrazem reakcji. Jednakze, po trzecie,
mimo te zasadnicze róznice, Marks wysoko cenil Hegla, a bledy jego uwazal badz co badz za bledy
wielkiego umyslu. Mial go nawet za jedyny wielki umysl epoki, jedyny, z którym warto dyskutowac. I
gdy w latach siedemdziesiatych heglizm pojawil sie w Anglii i zaczal wypierac z niej empiryzm, Marks
mial to za zjawisko dodatnie. A Engels pisal: „Mimo swe braki system Heglowski ogarnal nieporównanie
szersza dziedzine niz jakikolwiek inny system wczesniejszy i rozwinal takie bogactwo mysli, jakie dzis
jeszcze wprawia w zdumienie”.
INNI POPRZEDNICY.
Wiele róznych motywów - filozoficznych, naukowych, socjalnych - zbieglo sie w
teorii Marksa i Engelsa. Lenin napisal o tym: „Nauka Marksa
jest prawowitym spadkobierca tego najlepszego, co stworzyla ludzkosc XIX wieku w postaci filozofii
niemieckiej, angielskiej ekonomii politycznej i socjalizmu francuskiego”.
W materializmie dialektycznym polaczyly sie dwie wielkie linie rozwojowe, które dotad przebiegaly od
siebie niezaleznie. Jedna z nich byla linia materializmu: szla od angielskiego mysliciela Hobbesa w XVII
w., poprzez francuskich materialistów XVIII w., La Mettrie’ego i Diderota, do Niemca Feuerbacha w
XIX wieku. Ale linia ta u Marksa i Engelsa ulegla gwaltownemu odchyleniu: bo dotad materializm byl
przewaznie rozumiany mechanistycznie; taki charakter nadal mu Hobbes, a wzmocnil La Mettrie.
Materializm zas dialektyczny byl wlasnie antymechanistyczny: jesli mial w tym poprzedników, to tylko
w niektórych myslicielach XVIII w., glównie w Diderocie, i - siegajac znacznie dalej - w starozytnych
hilozoistach i stoikach.
Druga zas linia wiodaca do Marksa i Engelsa byla linia rozwojowa socjalizmu. Idee socjalistyczne
rozpowszechnily sie juz w XVIII wieku, zwlaszcza we Francji, ale pierwotnie mialy charakter utopijny i
byly zwiazane z idealistycznym pogladem na swiat. U Saint-Simona otrzymaly inne filozoficzne podloze,
mianowicie pozytywistyczne. Marks zas i Engels dokonali w teorii socjalizmu najwiekszego przewrotu:
przeszli od socjalizmu utopijnego do naukowego, od uzasadnionego idealistycznie do uzasadnionego
materialistycznie.
POCZATEK.
Do filozofii swej doszli wczesnie. Juz w 1844 r., gdy Engels odwiedzil Marksa w Paryzu,
sformulowali wspólnie swe tezy. Juz wtedy wyszli nie tylko poza Hegla, ale i poza Feuerbacha.
ZYCIORYSY.
Karl Marks (1818 - 1883) urodzil sie w Trewirze w rodzinie niemieckiej pochodzenia
zydowskiego. Studiowal prawo i filozofie. Pociagala go droga naukowa, ale zapowiadajace sie na niej
trudnosci spowodowaly, ze poswiecil sie poczatkowo dziennikarstwu. Przez czas jakis byl redaktorem
„Gazety Renskiej” w Kolonii. Musial jednak opuscic Niemcy i osiadl w 1843 r. w Paryzu; przebywal
tam, dopóki na zadanie Prus i stamtad nie zostal wydalony. W Paryzu zetknal sie z francuskimi
socjalistami. Przede wszystkim zas w tym czasie zblizyli sie do siebie z Engelsem.
Friedrich Engels (1820 - 1895) urodzil sie w Barmen w rodzinie niemieckich fabrykantów. Za mlodu bral
udzial w ruchu literacko-politycznym „Mlode Niemcy” i, jak Marks, ciazyl do lewego skrzydla heglizmu.
W 1842 r. pracowal w fabryce ojca swego w Manchesterze, a to, co tam zaobserwowal, oglosil w 1845 r.
w ksiazce Polozenie klasy robotniczej w Anglii. Poznawszy sie z Marksem, zwiazal na zawsze losy swoje
z jego losami. W 1844 r. odwiedzil go w Paryzu i wtedy ustalili wytyczne wspólnych pogladów filozoficznych i politycznych.
W 1845 r. wrócili obaj do Niemiec. Pisali wtedy razem ksiazki i razem dzialali politycznie. Glówna ich
sprawa bylo wówczas stworzenie partii komunistycznej, która by wcielila w zycie ich hasla. Rok 1848,
rok rewolucji, zastal ich w Niemczech. Engels bral czynny udzial w walkach. W okresie reakcji, która
nastapila po rewolucji, musieli opuscic swój kraj, poszli na emigracje do Anglii. Marks osiadl w
Londynie, gdzie pozostal do smierci, piszac i kierujac stamtad akcja polityczna. Engels zas wrócil do
fabryki w Manchesterze i pracowal w niej, aby zapewnic egzystencje sobie i Marksowi. W Londynie
osiadl i on od 1870 r. Przezyl o lat kilkanascie Marksa: od jego smierci pracowal naukowo i
organizacyjnie za dwóch.
WSPÓLPRACA.
Przez lat 40 stanowili zespól wyjatkowo zharmonizowany; jest to zjawisko bez
precedensu, by teoria filozoficzna byla dzielem nierozerwalnym dwóch ludzi. Uzupelniali sie wzajemnie:
gdy Marks przygotowywal Kapital i robil studia ekonomiczne, Engels prowadzil studia przyrodnicze.
Engels, który przezyl Marksa, przypisywal zmarlemu towarzyszowi pracy glówna zasluge w
wytworzeniu ich wspólnej teorii, siebie usuwal w cien. I dla teorii tej ustalila sie nazwa „marksizmu” oraz
przekonanie, iz jest zasadniczo dzielem Marksa. Ostatnio wszakze zostalo ustalone - przede wszystkim
przez Lenina - ze Engels mial w niej znaczny udzial, wiekszy, niz sam przyznawal. I to wlasnie w czesci
ogólnofilozoficznej.
PISMA.
Kapital. I 1869, t. II wyd. przez Engelsa 1885, t. III 1894), fundamentalne dzielo ekonomiczne,
podstawa socjalizmu, byl dzielem wylacznym Marksa.
Natomiast Engels byl autorem prac o charakterze filozoficznym: Anty-Duhring, 1878; Ludwik Feuerbach
i zmierzch klasycznej filozofii niemieckiej, 1888.
Wczesne prace, które sformulowaly ich poglad na swiat, byly wspólnym ich dzielem. Swieta rodzina,
czyli krytyka krytycznej krytyki, wyszla w 1845, Ideologia niemiecka, napisana 1845/6, oraz Manifest
komunistyczny, 1848.
- DWA OBOZY.
„Naczelnym zagadnieniem calej filozofii jest zagadnienie stosunku mysli do
bytu, ducha do przyrody. Stosownie do odpowiedzi na to pytanie filozofowie podzielili sie na dwa
wielkie obozy. Ci, którzy twierdzili, ze duch istnial pierwej niz przyroda, utworzyli obóz idealistyczny.
Inni zas, którzy za pierwotna uwazali przyrode, naleza do róznych szkól materialistycznych”. Tak pisal
Engels. Wraz z Marksem pomijali umyslnie inne róznice zdan wystepujace w filozofii, aby polozyc
nacisk na najwazniejsza. Podczas gdy wiek XIX na ogól rozwijal, róznicowal i komplikowal
problematyke filozoficzna, oni usilowali ja uproscic i liczyli sie z tym tylko, co najbardziej istotne.
Owe dwa odróznione przez nich wielkie obozy wystepowaly w filozofii od wieków i na przemian braly
jeden nad drugim góre. W okresie poprzedzajacym wystapienie Marksa i Engelsa panowal idealizm, a w
Niemczech panowal nawet niepodzielnie. Dopiero lewica heglowska i Feuerbach zaczeli odwrót. Marks
zas i Engels znalezli sie juz calkowicie w przeciwnym obozie: byli zdecydowanymi przeciwnikami
idealizmu, a zwolennikami materializmu.
- REALISTYCZNA TEORIA POZNANIA.
Te dwa wielkie obozy róznia sie miedzy soba podwójnie,
ontologicznie i epistemologicznie: maja zasadniczo rózne teorie bytu, ale zakladaja takze rózne teorie
poznania.
Zasadnicza teza materializmu, jego teoria bytu brzmi: swiat jest w calosci materialny. Albo, mówiac
nieco inaczej: jedyna pierwotna i samoistna postacia bytu jest materia, nie zas duch. Materializm
Marksowski nie zaprzeczal, ze istnieje duch, ale twierdzil, ze istnieje tylko w zwiazku z cialem, ze jest
wynikiem rozwoju materii, a nie bytem pierwotnym, samoistnym, od materii niezaleznym. Zwalczal nie
tylko poglad Platona czy Leibniza, ze jedynie duch jest bytem pierwotnym i samoistnym, ale takze poglad
Kartezjusza, ze duch jest równie pierwotny i samoistny, jak materia. Te zwalczane przez sie
poglady nazywal idealizmem, choc znane sa w historii filozofii raczej pod nazwa spirytualizmu i antyteza
zwykle brzmi: materializm a spirytualizm.
Ale materializm implikuje tez teorie poznania, teze epistemologiczna. Dwojako bowiem mozna rozumiec
przedmioty materialne: albo sa wytworami naszego umyslu, albo istnieja oden niezaleznie. Albo powiada
sie jak Berkeley: istniec to nie znaczy nic innego, jak tylko byc postrzeganym. Albo powiada sie: istniec
znaczy wlasnie cos wiecej niz byc postrzeganym, samo postrzezenie wskazuje na byt, który jest od
postrzezenia rózny i który je wywolal. Pierwsze stanowisko zwyklo sie nazywac idealizmem (epistemologicznym albo subiektywnym), drugie - realizmem. Otóz Marks i Engels glosili realizm przeciw
idealizmowi. Tak samo jak stali za materializmem przeciw spirytualizmowi. l te podwójna antyteze
laczyli w hasle: materializm przeciw idealizmowi.
Teza realizmu brzmi: materialny, zmyslowo postrzegalny swiat jest rzeczywistym swiatem, a nie tylko
naszym wyobrazeniem. Teze te materializm radykalizuje: „Materialny, zmyslowo postrzegalny swiat, do
którego sami nalezymy, jest jedynym rzeczywistym swiatem”. Swiat duchowy jest w stosunku do niego
pochodny, zalezny, jest jego wytworem. „Materia nie jest wytworem ducha, lecz duch jest najwyzszym
wytworem materii”.
Realizm moze byc umiarkowany lub radykalny. Umiarkowany powiada: przedmioty materialne istnieja
niezaleznie od naszych spostrzezen, ale - nie sa nam w pelni dostepne; postrzegamy je, ale nie wiemy,
czy postrzezenia nasze sa do przedmiotów podobne. Inaczej sadzili Marks i Engels; ich realizm byl
radykalny. Wedlug nich, rzeczy materialne, choc istnieja od spostrzezen niezaleznie, sa spostrzezeniom
dostepne. Wiemy nie tylko, ze sa, ale takze, jakie sa. Wiedza nasza o swiecie materialnym, oparta na
doswiadczeniu i sprawdzona przez praktyke zyciowa, jest calkowicie wiarygodna i obiektywna.
Realistyczny poglad jest naturalnym pogladem czlowieka. Natomiast filozofia wielokrotnie oden
odbiegala. Marks i Engels byli wszakze po stronie naturalnego pogladu, a nie wylamujacych sie spod
niego filozofów. „Przekonujacym obaleniem dziwolagów filozoficznych jest praktyka, mianowicie
doswiadczenie i przemysl”. W szczególnosci przemysl: jest to bowiem najlepszym dowodem realnosci
jakiejs rzeczy, ze ja sami umiemy wytworzyc i kazac jej sluzyc naszym celom. Taki byl oryginalny
sposób argumentowania Marksa i Engelsa, a zarazem jedyny, jaki mieli za trafny: teorie poznania nie
odwolujaca sie do praktyki uwazali za nieporozumienie i balamuctwo.
- MATERIALIZM NIEMECHANISTYCZNY.
Odrebnosc i nowosc pogladów Marksa i Engelsa nie lezala
w materializmie - materialistów bylo dosc i przed nimi - lecz w swoistym rozumieniu materializmu.
Dawniejsi materialisci zwykli byli rozumiec swa filozofie mechanistycznie. Wychodzili z badan
fizykalnych nad przedmiotami nieorganicznymi, nad materia martwa i ja uwazali za wlasciwa postac
materii. Totez filozofia mechanistyczna sprzegla sie z materialistyczna: rozpowszechnil sie poglad, ze
tam jest tylko materia, gdzie jest mechanizm, i gdyby stwierdzone zostaly zjawiska niemechaniczne, to
trzeba by przyjac, ze sa objawem ducha, bo na pewno nie sa objawem materii.
Przeciw temu rozumieniu materii wystapili Marks i Engels: dla nich mechanizm byl tylko jedna z postaci
materii, a materia posiada postaci wiele. Wszystko, co realne, jest jej postacia. Zarówno to, co
mechaniczne, jak i to, co niemechaniczne. Postacia materii jest zycie. Postacia jej jest takze swiadomosc,
zycie psychiczne: nie jest mechanizmem, a mimo to jest tworem materii tak samo jak mechanizm.
Wszystkie nauki badaja ruch materii, nie tylko mechanika. A bez mala kazda bada inny jej ruch: dzwiek,
bedacy przedmiotem badan akustyki, jest równiez ruchem, ale ruchem innym niz mechaniczny, a tak
samo cieplo badane przez termodynamike, elektrycznosc, procesy chemiczne, biologiczne, psychiczne,
spoleczne. Póki sie utozsamia materie z mechanizmem, materializm jest teoria waska i paradoksalna.
Natomiast w tym nowym ujeciu miesci cala róznorodnosc zjawisk, cale bogactwo swiata. Nowy
materializm nie potrzebuje zaprzeczac temu wszystkiemu, czemu zaprzeczal materializm
mechanistyczny; przyznaje, ze cala róznorodnosc zjawisk jest realna, a twierdzi tylko, ze cala jest
zwiazana z materia.
- MATERIALIZM DIALEKTYCZNY.
Materializm swój Marks i Engels nazywali „dialektycznym”. Co
przez to rozumieli, wymaga wyjasnienia, uzywali bowiem tego wyrazu w innym znaczeniu, niz to dotad
bylo w zwyczaju. Mianowicie „dialektyka” nazywano dotad metode myslenia, która poslugiwali sie
Grecy, a która odnowil Hegel; zarówno u Greków, jak u Hegla byla to metoda wylacznie umyslowa,
polegajaca na snuciu mysli bez odwolywania sie do doswiadczenia. I zarówno u Platona, jak u Hegla
zwiazana byla z filozofia idealistyczna. Marks i Engels przejeli nazwe „dialektyki”, ale pojeli ja tak
dalece inaczej, ze ich dialektyka stala sie bez mala przeciwienstwem tego, co dotad tak nazywano. Dotad
byla wlasnoscia mysli, teraz zas - materialnej przyrody; dotad byla metoda niezalezna od doswiadczenia,
teraz stala sie wlasnie wyrazem doswiadczenia; dotad byla zwiazana z idealizmem, teraz zas z
materializmem. A jednak przejecie tej nazwy przez Marksa i Engelsa nie bylo bynajmniej przypadkowe;
rzecz w tym, iz za podstawowa ceche przyrody uznali te ceche, która dawniej zaobserwowano na myslach
i której wyrazem byla metoda dialektyczna: iz jest w nieustannym ruchu, iz ciagle sie rozwija. Przez
„dialektyczny” materializm rozumieli poglad, ze istnieje jedynie materia, ale materia nieustannie sie
rozwijajaca, przyjmujaca coraz nowe postacie.
Dokladniej mówiac, dialektyczne pojmowanie przyrody przypisywalo jej az cztery wlasciwosci: 1)
przyroda sklada sie z rzeczy ze soba spojonych, wzajem sie warunkujacych i przeto wzglednych; 2) jest w
ciaglym ruchu, przemianie, rozwoju; 3) rozwijajac sie wytwarza nowe jakosci; a 4) motorem rozwoju jest
walka wewnetrznych przeciwienstw.
Podobny poglad mieli juz dawniej niektórzy mysliciele, przede wszystkim w starozytnosci Heraklit. Ale
bodaj wiekszosc filozofów doszukiwala sie w swiecie jednosci i tozsamosci i skutkiem tego miala inny
nan poglad. W szczególnosci metafizycy zwykli byli konstruowac byt jednolity, niezmienny, nie
podlegajacy rozwojowi, absolutny. Dialektyczna zas filozofia Marksa i Engelsa odwolujac sie do
doswiadczenia twierdzila, iz nie ma innego bytu jak tylko rozwijajacy sie, zmienny i zalezny. Wiec tez
przeciwstawiali d i a-lek ty k e - metafizyce. Bo metafizyka to filozofia absolutu, a dialektyka - filozofia
zmiennosci bytu. I dla filozofii Marksowskiej nic nie bylo bardziej charakterystyczne jak to
przeciwstawienie. Jeszcze u Hegla dialektyka byla metoda konstruowania idealistycznej metafizyki, teraz
zas stala sie przeciwienstwem zarówno idealizmu, jak metafizyki
- CZLOWIEK KONKRETNY.
Haslem filozofii Marksa i Engelsa bylo: trzymac sie doswiadczenia;
przedstawiac rzeczy w ich konkretnych wlasnosciach. W szczególnosci czlowieka chcieli rozumiec
konkretnie, nie w oderwaniu. Tymczasem stwierdzali, ze filozofowie operuja tu wlasnie abstrakcjami.
Nie tylko idealista Hegel, ale takze naturalista Feuerbach. Nie tylko filozofia, ale nawet nauki
szczególowe: czlowiek taki, jakim go przedstawia biologia, jest abstrakcja, nie uwzglednia ona bowiem
czynników spolecznych; wytwarza fikcyjnego czlowieka o stalych wlasnosciach, niezaleznego od czasu i
miejsca, tymczasem wlasnie zaleznie od czasu i miejsca ludzie maja rózne wlasnosci. Konkretne ich wlasnosci zalezne sa od
warunków spolecznych, w jakich zyja, od szczebla rozwoju, na jakim sie znajduja, od otoczenia, które na
nich wplywa. Zaleznie od warunków spolecznych, od stadium rozwoju, od otoczenia, czlowiek jest taki
albo inny. Przeto tylko w swietle socjologii i historii mozna go poznac konkretnie.
- MATERIALIZM HISTORYCZNY.
Materializm dialektyczny nie ograniczal sie do zjawisk przyrody,
obejmowal takze zjawiska spoleczne. To byla jedna z jego odrebnosci, tym wybiegal poza
dotychczasowy materializm. Marks wywodzil, ze nie tylko przyroda, ale i dzieje ludzkie maja osnowe
materialna, podlegajaca prawom koniecznym. Jesli moze wydawac sie inaczej, to tylko temu, kto rozwaza
w oderwaniu dzieje poszczególnych ludzi. Ale nalezy je rozwazac w zespole spolecznym, nikt bowiem
nie zyje sam, wszyscy zyja spolecznie. A zyjac spolecznie, wchodza w konieczne i niezalezne od ich woli
stosunki.
Poglad ten otrzymal nazwe materializmu historycznego. „Historycznego”, bo dotyczyl stosunków
ludzkich i ich historycznego rozwoju, a „materializmu” - bo stosunki te tlumaczyl materialistycznie. Byl
zastosowaniem materializmu dialektycznego do stosunków spolecznych, ale zastosowaniem bardzo
samodzielnym. Marks odkryl - mówiac slowami Engelsa - „ukryty dotychczas pod ideologicznymi
nawarstwieniami prosty fakt, ze ludzie musza przede wszystkim jesc, pic, miec mieszkanie i odziez,
zanim beda mogli sie zajmowac polityka, nauka, sztuka, religia itd.”.
W przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej Marks pisal: „Caloksztalt stosunków
produkcji tworzy ekonomiczna strukture spoleczenstwa, realna podstawe, nad która sie wznosi
nadbudowa prawna i polityczna i której odpowiadaja pewne formy swiadomosci spolecznej. Sposób
produkcji zycia materialnego warunkuje proces spoleczny, polityczny i duchowy w ogóle; nie
swiadomosc ludzi stanowi o ich bycie, lecz, odwrotnie, ich byt spoleczny stanowi o ich swiadomosci”.
To znaczy, ze, po pierwsze, wsród czynników zycia ludzkiego pierwsze miejsce zajmuja czynniki
spoleczne. Jednostki, chcac czy nie chcac, musza sie im podporzadkowac. Po wtóre zas, wsród
czynników spolecznych pierwsze miejsce zajmuja czynniki materialne, a wsród materialnych
gospodarcze. One decyduja o formach zycia duchowego. Wyklucza to subiektywistyczny, idealistyczny
poglad na proces historii. Subiektywna swiadomosc gra niewatpliwie swa role, ale sama jest
uwarunkowana obiektywnie, gospodarczo.
- NADBUDOWA IDEOLOGICZNA.
Dokladniej mówiac: czynnikiem decydujacym o calym rozwoju i
ustroju spolecznym, o calej kulturze jest sposób zdobywania srodków do zycia, czyli sposób produkcji
dóbr materialnych. O sposobie tym stanowia sily wytwórcze, czyli ludzie i ich narzedzia pracy, ale takze
stosunki produkcji, czyli stosunki spoleczne, w jakich produkcja sie odbywa. Bo produkcja ma zawsze
spoleczny charakter, ludzie produkuja wspólnie, a stosunki, jakie ich przy produkcji lacza, moga byc
rózne: moze to byc stosunek zarówno wspólpracy, jak i wyzysku jednych przez drugich.
Historia zna piec zasadniczych typów stosunków produkcji: typ gminy pierwotnej, typ niewolniczy,
feudalny, kapitalistyczny i socjalistyczny. Nie sa one wieczne, bo produkcja znajduje sie zawsze w stanie
rozwoju. A przeobrazenia jej maja daleko siegajace konsekwencje: nie ograniczaja sie do sfery
gospodarczej, lecz wywoluja nieuchronnie zmiane sposobu zycia, myslenia, odczuwania, zmiane calego
ustroju spolecznego, ideologii, pogladów politycznych, instytucji kulturalnych. „Jaki jest sposób
produkcji w spoleczenstwie, takie jest równiez w zasadzie samo spoleczenstwo, jego idee i teorie,
poglady
polityczne i instytucje polityczne. Prosciej mówiac: jaki jest tryb zycia ludzi, taki jest tez sposób ich
myslenia”. Stosunki gospodarcze wplywaja na wyobrazenia, sady, idee, wytwarzaja formy prawne,
polityczne, a takze religijne, artystyczne, filozoficzne. Formy te sa, jak mówil Marks, „nadbudowa
ideologiczna” na podlozu gospodarczym. Podloze ich - wbrew wszystkim idealistom - jest zawsze
materialne. Kazda epoka ma takie prawo, taka filozofie, taka moralnosc, jaki ma ustrój gospodarczy. W
tym ustroju, a nie w ideach ogólnych lezy klucz do rozumienia spoleczenstwa i jego dziejów. Idee raz
uformowane dzialaja potem same dalej, dzialaja nawet z powrotem na podloze gospodarcze, ale jest to
juz zjawisko wtórne.
Zmiany w produkcji zaczynaja sie zawsze od zmiany sil wytwórczych. Zaleznie od nich zmieniaja sie z
kolei stosunki produkcji. Jesli nie nadazaja za rozwojem tamtych, to system produkcji zaczyna
szwankowac, zaczynaja sie kryzysy gospodarcze, a za nimi ida w konieczny sposób przewroty spoleczne.
W nich wyladowuja sie konflikty miedzy silami gospodarczymi a nie nadazajacymi za nimi stosunkami.
Jeden z takich konfliktów Marks rozpoznal w swojej epoce: oto kapitalizm, skupiajac robotników w
fabrykach, nadaje produkcji charakter spoleczny i podwaza przez to swa wlasna podstawe, bo spoleczna
produkcja wymaga spolecznej wlasnosci srodków produkcji. Musi przeto nastapic przewrót, który wladze
odda w rece robotników, w rece proletariatu.
- FILOZOFIA A POLITYKA.
Filozofia Marksa i Engelsa byla pogladem na swiat, a zarazem
podlozem dla polityki. Materializm mial dla nich wartosc nie tylko sam przez sie, ale jako teoria
socjalizmu. Teoria ich konczyla sie perspektywa przewrotu politycznego - i przeprowadzeniu tego
przewrotu poswiecili swe zycie. Nigdy teoria filozoficzna nie byla scislej zwiazana z praktyka. „Jak
filozofia ma w proletariacie bron materialna, tak proletariat w filozofii swa bron duchowa”. O
dawniejszych materialistach Marks mówil, ze tylko objasniali swiat, a „tymczasem rzecz w tym, zeby go
zmienic”. Opracowanie przezen teorii materializmu dialektycznego bylo faktem nalezacym nie tylko do
dziejów filozofii, ale tez polityki, jednym z etapów walki spolecznej: przyczynilo sie bowiem do tego, ze
ruch robotniczy stal sie swiadomym ruchem klasowym.
Caloksztalt wyników nauk szczególowych mozna ujac tylko przy pomocy myslenia dialektycznego. Jest
to zadanie dla calej ludzkosci w jej postepujacym rozwoju, nie dla pojedynczych ludzi. Dlatego tez Marks
i Engels w filozofii swej widzieli „kres filozofii w dotychczasowym znaczeniu wyrazu”.
9. ETYKA MARKSIZMU. Tak samo w etyce marksizm byl skierowany przede wszystkim przeciw
moralnosci absolutnej, wiecznej, nadhistorycznej, ponadklasowej. „Odrzucamy” - pisal Engels - „wszelka
próbe narzucenia nam jakiejkolwiek dogmatyki o charakterze wiecznego, juz odtad niezmiennego prawa
moralnego… Przeciwnie, twierdzimy, ze wszelka teoria etyczna byla dotad w ostatecznym rozrachunku
wynikiem danego gospodarczego stanu spoleczenstwa. A poniewaz spoleczenstwo rozwijalo sie dotad w
przeciwienstwach klasowych, wiec tez moralnosc byla zawsze moralnoscia klasowa”. Albo
usprawiedliwiala interesy klasy panujacej, albo tez przeksztalcala sie tak, by bronic interesów klasy walczacej.
Taka etyka dialektyczna znalazla sie poza walczacymi dotad w filozofii partiami. Nie mogla sie
oczywiscie zgodzic ze stanowiskiem apriorystów w rodzaju Kanta. Ale takze odrzucala stanowisko
empirystów, bo ich utylitarystyczna etyka miala równiez pretensje do tego, aby byc powszechna,
pozahistoryczna.
ZESTAWIENIE.
Marksizm byl materializmem, ale sui generis: antymechanistycznym, dialektycznym,
niepodobnym do tego, jaki przewazal dotychczas. Byl tez materializmem specjalnie liczacym sie z
historia, „historycznym”, wywodzacym formy spoleczne z czynników gospodarczych. Byl filozofia
swiadomie sluzaca praktyce, polityce, dokladniej: polityce proletariatu, którego zwyciestwo wyprowadzal
ze swych zalozen jako koniecznosc. Engels powiedzial nad grobem Marksa: „Jak Darwin odkryl prawo
rozwoju swiata organicznego, tak Marks odkryl prawo rozwoju historii ludzkiej”.
STOSUNEK MARKSA DO INNYCH STANOWISK FILOZOFICZNYCH.
Marks dla swych teorii
szukal sprzymierzenca w masach; natomiast nie szukal go wsród filozofów, tu szedl w pojedynke.
Zwalczal nie tylko systemy idealistyczne, ale takze i te, które mogly sie wydawac blizsze jego
stanowisku, z lekcewazeniem odnosil sie do pozytywizmu, a juz zupelnie nie uznawal pozycji posrednich
i kompromisowych. Wlasciwie jednego tylko przeciwnika mial za godnego siebie: byl nim Hegel.
Odnowienie heglizmu okolo 1870 roku w Anglii uwazal za zjawisko wzglednie pomyslne. Bo poglad ten,
bedacy biegunowym przeciwienstwem jego wlasnego, mial za lepszy od pogladów posrednich, polowicznych. Walczyl z nim, ale poniekad dialektycznie wywodzil sie z niego. Wszak historia przebiega od
przeciwienstwa do przeciwienstwa. Pisal: „My, socjalisci niemieccy, jestesmy dumni, ze pochodzimy nie
tylko od Saint-Simona, Fouriera, Owena, ale takze od Kanta, Fichtego i Hegla”.
OPOZYCJA I DZIALANIE.
Zwiazanie filozofii materialistycznej z partia polityczna dalo jej
zdecydowanych obronców, ale takze pomnozylo jej przeciwników.
Filozofowie i historycy filozofii XIX w. nie zdawali sobie sprawy z przelomowego znaczenia marksizmu,
podreczniki historii filozofii przewaznie wcale go nie wymienialy. Marksizm uchodzil za poglad
polityczny, nie naukowo-filozoficzny, i pierwotnie poza partia nie mial zwolenników. Po smierci zas
Marksa i Engelsa zaczal ich tracic nawet w partii, czolowi jej przedstawiciele w Niemczech zaczeli pod
koniec wieku, zachowujac ich teorie gospodarcze i polityczne, porzucac filozoficzne. Przewaznie uwazali
za sluszne przylaczyc sie do obozów majacych wówczas lepsza pozycje naukowa: do kantyzmu lub do
nowego pozytywizmu. Ten stan rzeczy trwal jednakze krótko: sytuacja zmienila sie radykalnie od chwili
wystapienia Lenina.
Kontynuacje i dalsze rozwiniecie filozofii Marksa stanowi leninizm, który pojawil sie na przelomie XIX i
XX wieku, jako nowy etap rozwojowy marksizmu. Bedzie omówiony pózniej - jako kierunek XX
stulecia.
