HERBERT SPENCER I EWOLUCJONIZM Flashcards
(13 cards)
Pozytywna i empiryczna filozofia XIX wieku korzystala z wyników nauk szczególowych,
zwlaszcza przyrodniczych.
Z przyrodniczego pojecia rozwoju Herbert Spencer uczynil osnowe calego
systemu filozofii: systemu ewolucjonistycznego. Ewolucjonizm stal sie silnym pradem w
minimalistycznej filozofii XIX w., uzupelniajacym pozytywizm i empiryzm.
ZYCIE I PRACE SPENCERA.
Herbert Spencer (1820-1903) mial wyksztalcenie inzyniera. W mlodosci
przejety sprawami politycznymi, pisywal artykuly w duchu liberalizmu i indywidualizmu. Wczesnie tez
zainteresowal sie zagadnieniem rozwoju organicznego i spolecznego. Mysl ewolucyjnego tlumaczenia
zjawisk przeprowadzil juz w Statyce spolecznej z 1855 roku. Pochodzenie gatunków Darwina, które
ukazalo sie w 1859 r., potwierdzilo mu jej slusznosc. W 1860 r. powzial mysl opracowania calej filozofii
z tego punktu widzenia i od razu oglosil Program systemu filozofii syntetycznej (jak nazywal swa
doktryne). Wykonaniu tego programu poswiecil odtad swe zycie i wykonal go calkowicie i bez zmian,
pracujac nad tym, bez pospiechu, ale i bez wypoczynku, przez lat blisko czterdziesci. Weszly do jego
systemu Pierwsze zasady, 1862, oraz wielotomowe Zasady biologii, 1864-1867, Zasady psychologii,
1870-1872, Zasady socjologii, 1876-1896, i Zasady etyki, 1879- 1892.
System, który wytworzyl, byl wyjatkowo jednolity: róznorodny material, czerpany z róznych nauk, jest w
nim podporzadkowany jednej idei. Jest to bodaj najpelniejsze i najbardziej szczególowe wykonanie
wielkiego zamierzenia, jakie zna filozofia nowozytna. Spencer wykonal je mimo nieszczególne warunki
materialne i watle zdrowie. Tylko dzieki wielkiej regularnosci zycia, odosobnieniu i uwolnieniu sie od
konwenansowych przymusów mógl wykonac prace tak niezwyklych rozmiarów. Do konca zycia Spencer
zachowal wlasciwosci umyslu objawione w mlodosci: pozostal indywidualista i liberalem, a takze
inzynierem, dla którego mechanizm jest jedynym prawdziwym wyjasnieniem. Cechy swego charakteru i
koleje zycia przedstawil w Autobiografii, ogloszonej po jego smierci w 1904 r.
POPRZEDNICY.
Na mysl o ewolucyjnym tlumaczeniu zjawisk Spencer zostal naprowadzony-jeszcze
przed ukazaniem sie dziela Darwina - przez geologiczne badania Lyella, zoologiczne Owena i
embriologiczne v. Baera. Owen nauczyl go, ze organy zwierzat wyzszych maja wiecej wzajemnej
zaleznosci niz organy nizszych; v. Baer, ze rozwój zwieksza róznorodnosc organizmów. Ale Spencer,
rzecz szczególna, korzystal takze z pomyslu poety-metafizyka Coleridge’a, ze zycie idzie ku potegujacej
sie indywidualizacji.
Niemniej glównym jego poprzednikiem, jakby wspóltwórca jego ewolucyjnego systemu, byl Darwin.
Dopiero przy pomocy jego biologicznej teorii Spencer mógl przeprowadzic swa ogólna koncepcje
filozoficzna. System filozofii syntetycznej Spencera odpowiadal pogladom Darwina, który powital w nim
„wielkiego filozofa”. Darwin wplynal na teorie Spencera, ale takze Spencer wplynal na losy teorii
Darwina. Rozpowszechnila sie ona najwiecej w terminologii Spencera: Darwin pierwotnie nie uzywal
wyrazu „ewolucja”, który zostal wprowadzony przez Spencera i potem dopiero zastosowany do teorii
Darwina. Nie wprost, lecz posrednio przez Spencera Darwin wplynal na filozofie XIX wieku. Spencer
przyczynil sie najwiec2J do tego, ze rola, jaka w poczatku ery nowozytnej odgrywala wobec filozofii
fizyka, teraz przeszla na biologie, l Darwin stal sie na jakis czas dla filozofii tym, czym niegdys byli dla
niej Kopernik i Galileusz.
Natomiast oparty na przyrodoznawstwie ewolucjonizm Spencera nie mial wlasciwie zadnego zwiazku z
opartym na spekulacji filozoficznej ewolucjonizmem idealistycznym, Heglowskim. Laczyla je tylko
jedna bardzo ogólnikowa mysl, poza tym wszystko dzielilo. Ewolucjonizm Spencera mial raczej zwiazki
z pogladami dawniejszych, nawet jeszcze starozytnych filozofów, bo ogólnikowa koncepcja ewolucji
byla prawie tak stara jak
filozofia, wystepowala juz u hilozoistów greckich; ale byty to zawsze tylko programy. A Spencer
pierwszy filozofie ewolucji rozbudowal szczególowo. Posiadal zreszta male wyksztalcenie historyczne i
niewielkie oczytanie filozoficzne. Mówil, ze gdyby czytal tak duzo jak inni, toby tez wiedzial tak malo
jak oni. Jednakze korzystal z filozofów, zwlaszcza w sprawach epistemologicznych. Najwiecej przejal sie
relatywizmem i agnostycyzmem Hamiltona. A za jego posrednictwem korzystal z Kanta. Znal tez
oczywiscie najslawniejszego filozofa angielskiego swych czasów, J. St. Milla, i dzielil z nim ogólna
postawe minimalistyczna. Jednakze w ramach minimalizmu stanowil typ odmienny. Poprzez Milla zas
znal Comte’a. I z nim laczylo go wiele: wsród leade ów minimalizmu XIX wieku oni dwaj byli do siebie
najbardziej podobni. Bez mala mozna rzec, ze „filozofia syntetyczna” Spencera to „filozofia pozytywna”
Comte’a wzbogacona o idee ewolucji. Scislej mówiac, jedna polowa systemu Spencera byla zalezna od
Comte’a, druga, zupelnie rózna, byla zalezna od Kanta.
DARWINIZM.
Rola w biologii Karola Darwina (1809-1882) byla podwójna: 1) Przeprowadzil
empiryczny dowód powstawania nowych gatunków. Dawniejsi filozofowie (jak Empedokles) robili na
ten temat tylko spekulatywne hipotezy, a dawniejsi uczeni (jak Buffon czy Lamarck) dawali tylko
poszczególne obserwacje, materialy do dowodu. 2) Sformulowal hipoteze tlumaczaca powstawanie
nowych gatunków. Oparl sie na fakcie wariacji indywidualnych wystepujacych w kazdym gatunku. Z
wariacji tych korzystaja hodowcy, by przeprowadzac selekcje; a pomyslem Darwina bylo, ze przyroda
posiada równiez mozliwosci robienia selekcji, ze istnieje tez „dobór naturalny”. Pewne jednostki sa
mianowicie tak zbudowane, ze odpowiadaja warunkom zycia, tak samo jak inne odpowiadaja
zamierzeniom hodowcy. Rodzi sie nadmiar jednostek - przeto musza toczyc „walke o byt” (jak to nazwal
inny zoolog angielski tych czasów, Wallace), a utrzymuja sie przy zyciu te tylko, które sa do warunków
zycia najbardziej dostosowane, najodpowiedniejsze (survival of the fittest). Tak oto przyczyny
najzupelniej naturalne czynia, ze utrzymuja sie przy zyciu jedynie jednostki zbudowane celowo.
Potomstwo ich dziedziczy ich cechy - i tak dzieje sie, ze dzieki drobnym i przypadkowym wariacjom
powstaja gatunki wzglednie stale. Sa celowe, dostosowane do zycia. Sa celowe nie dlatego, izby
wszystko, co sie rodzi, bylo celowe, lecz ze niecelowe zginely w walce o byt. Darwin mial zreszta
swiadomosc, ze jego teoria „doboru naturalnego” daje jedynie czesciowe wytlumaczenie ewolucji
gatunków: wiedzial, ze zaklada istnienie samego procesu zyciowego, rosniecie organizmów, ich
rozmnazanie sie, dziedzicznosc, wystepowanie wariacyj - zaklada to wszystko, nie tlumaczac.
Teoria jego zrobila epoke nie tylko w biologii, ale i w filozofii. Zrobila ja przez to, ze przelamala
przyzwyczajenia myslowe zakorzenione od Arystotelesa, a utrwalone przez nowozytnych przyrodników,
Linneusza czy Cuviera. Obyla sie bez zalozen teologicznych. A takze bez Platonsko-Arystotelesowskiego
zalozenia, ze byt ma formy wieczne, niezmienne. Otworzyla mozliwosc czysto przyczynowego
rozumienia swiata.
Teorie swa Darwin sam zastosowal do czlowieka (w Descent of Man, 1871). Przelamywala ona dualizm
miedzy czlowiekiem a reszta swiata. Przedstawiala w innym swietle ludzka nature.
Darwin polozyl takze podstawy pod nowa teorie poznania. Tlumaczyl, ze pojecia, jakimi czlowiek sie
posluguje, równiez nie sa niezmienne, ze sa plastyczne, ksztaltuja
sie w naturalny sposób i utrzymuja sie o tyle tylko, o ile sa dostosowane do warunków zycia.
- EWOLUCJONIZM.
Naczelnym pojeciem filozofii Spencera bylo pojecie
ewolucji, czyli rozwoju. Pojecie to zawiera trzy mysli: 1) ze rzecz, która podlega rozwojowi, nie jest
niezmienna, ze podlega przemianom. Co wiecej: 2) ze przemiany jej dokonuja sie stale i stopniowo.
Jeszcze wiecej: 3) ze dokonuja sie w jednym kierunku, wedle jednego prawa.
Otóz Spencer stanal na stanowisku, ze rozwojowi podlega caly wszechswiat we wszystkich swoich
czesciach, ze rozwój jest powszechnym prawem swiata. Stanowisko to przyjeto nazywac
ewolucjonizmem.
A) Punktem wyjscia ewolucjonizmu byla biologia. W swiecie istot zywych rozwój jest najwyrazniejszy.
Jednakze wyrazny jest tylko dla jednostek, gatunki mogly wydawac sie raczej niezmiennymi. Ale teoria
Darwina wykazala, ze i one podlegaja rozwojowi; po nim swiat organiczny mógl byc juz w calosci
pojmowany ewolucyjnie. Wlasnosci jednostek zywych mogly byc tlumaczone jako wynik ewolucji nie
tylko wlasnej, ale takze ewolucji ich gatunku dokonujacej sie w przeciagu pokolen.
Nauki wielorako wplywaja na siebie i zazebiaja sie o siebie wzajem. Biologia Darwina byla punktem
wyjscia dla powszechnego ewolucjonizmu. Ale Darwin sam przyznawal, ze wzorem byla mu - ekonomia,
a w niej demograficzna teoria Malthusa, wywodzaca, ze jedynie czesc ludnosci moze utrzymac sie przy
zyciu, czesc zas ginie w walce o byt.
B) Rozwój biologiczny byl wszakze dla ewolucjonizmu Spencera tylko punktem wyjscia. Potraktowal on
bowiem rozwój jako prawo powszechne, rzadzace nie tylko istotami organicznymi, ale cala przyroda.
Wyszedl poza Darwina, dla którego bylo to prawo wylacznie biologiczne.
Usilowal tez wyjasnic, na czym rozwój polega. Twierdzil, ze polega przede wszystkim na róznicowaniu
sie czesci. W rozwijajacym sie ukladzie czesci tego ukladu róznicuja sie: to pierwsza cecha rozwoju. Ale
z nia wiaza sie inne: rozwijajacy sie uklad poteguje swa zwartosc, a takze okreslonosc, porzadek,
równowage. W rozwoju uklad przechodzi 1) od stanu jednorodnosci do stanu róznorodnosci, a zarazem
2) od stanu luzniej do scislej zwiazanego i 3) od stanu nieokreslonego i chaotycznego do bardziej
okreslonego i uporzadkowanego. Wedle tedy ewolucjonizmu Spencera wszechswiat przechodzi
stopniowo w stan coraz bardziej róznorodny, zwiazany, okreslony, uporzadkowany.
Nazwe „ewolucjonizmu”, w szerszym znaczeniu oznaczajacego wszelka teorie rozwoju, w wezszym
znaczeniu przyjeto stosowac specjalnie do teorii Spencerowskiej, gdzie rozwój znaczy tyle, co
róznicowanie, wiazanie, porzadkowanie czesci.
Wedle Spencera to prawo rozwoju jest powszechne, dziala wszedzie: w formowaniu sie systemów
slonecznych, tworzeniu sie cial chemicznych, organizmów, umyslów, spoleczenstw, kultur. Najwyrazniej
ukazuje sie w swiecie organicznym, ale dziala tak samo i w nieorganicznym, i w nadorganicznym,
spolecznym. Jak organizm formuje sie wchlaniajac pokarmy, tak tez chmury tworza sie przez wchlanianie
luznych czastek pary, a lawice piaszczyste przez wchlanianie ziaren piasku: i tu czesci przechodza od
ukladów mniej do wiecej zwiazanych. Wszedzie dokonuje sie zwiazywanie czesci, ich róznicowanie, porzadkowanie. Dlatego tez wszystkie dziedziny zjawisk moga i powinny byc w nauce wlaczone do jednego
systemu, traktowane wedle jednej zasady. C) Rozwój, róznicujac i zwiazujac uklady, nadaje im coraz wieksza równowage i przez to udoskonala je.
Jest wiec postepem. Postep ma wszakze granice: gdy uklad dojdzie do równowagi, to juz nie moze
postepowac dalej naprzód - i zatrzymuje sie. A nawet zaczyna sie cofac, bo kazda równowaga jest
niestala, nie moze sie na stale utrzymac. l przeto po okresie postepu przychodzi okres cofania sie; co sie
uformowalo, rozklada sie. Dlatego w dziejach swiata nastepuja kolejno po sobie okresydwojakiego
rodzaju: postepujace naprzód i cofajace sie.
Pojmowanie Spencera bylo ewolucjonistyczne, nie rewolucjonistyczne. Zasada jego byly przeobrazenia
stopniowe i powolne. Zupelnie inaczej niz np. u Cuviera, który w swiecie widzial wynik gwaltownych
przemian, katastrof. Powiedziano, ze natchnieniem Spencera byla geologia i rozmyslania nad dziejami
Anglii.
D) Prawem rozwoju Spencer objal cala przyrode, a takze czlowieka, zjawiska psychiczne i spoleczne. Nic
i nikt nie wylamuje sie spod tego powszechnego prawa. Nie sadzil w szczególnosci, by prawa kultury
byly odmienne od praw przyrody. Filozofia jego miala charakter monistyczny, a jedyne prawo, jakie
uznawal, bylo zaczerpniete z nauk przyrodniczych, bylo prawem przyrody. Innych praw niz prawa
przyrody nie uznawal. Jego monizm byl naturalistyczny.
E) Spencer byl inzynierem, przywyklym do operowania mechanizmami: patrzac na rzeczy widzial przede
wszystkim mechanizmy, które je do zycia powolaly i które w nich dzialaja. To zas wplynelo na charakter
wytworzonej przezen teorii. Swiat rozumial mechanistycznie, jako funkcje materii, ruchu i sily. W
szczególnosci rozumial tak swe naczelne prawo ewolucji. Naprowadzila go na nie biologia, ale pojmowal
je w duchu mechaniki, jako wynik dzialania sil mechanicznych. Uwazal, ze zjawiska zycia, umyslu,
ustroju spolecznego rozwijaja sie tak samo jak uklady mechaniczne, sa zjawiskami bardziej zlozonymi,
ale tej samej natury. We wszelkim rozwoju widzial proces mechaniczny: to stanowilo najbardziej
charakterystyczna ceche tego ewolucjonizmu, jaki wytworzyl i zdolal narzucic XIX wiekowi.
- EWOLUCJONISTYCZNA PSYCHOLOGIA i TEORIA POZNANIA.
Dla ewolucjonizmu Spencera biologia
byla punktem wyjscia, mechanika wzorem, ale terenem, na którym go najwiecej stosowal, byla
psychologia i humanistyka. Jego poglady na ewolucje w przyrodzie byly w znacznej czesci czerpane od
innych, natomiast na ewolucje kultury - byly jego wlasne. Co prawda, ewolucje kultury mial za
identyczna z ewolucja przyrody, ale to wlasnie byl jego pomysl oryginalny.
Uwazal, ze zjawiska psychiczne stanowia ogniwa ogólnego rozwoju przyrody organicznej. Sa takie a nie
inne dlatego, ze takie a nie inne byly potrzebne jednostce czy gatunkowi do utrzymania sie przy zyciu.
Formy umyslu powstaly przez dostosowanie sie do warunków zycia. Nie sa wiec pierwotne ani
niezmienne. Rozwój je wytworzyl, rozwój je zastapi przez inne. Nie ma dla umyslu form niezmiennych, o
których rozprawiali racjonalisci i krytycysci: wszystkie rozwijaja sie i przemieniaja. Ale nie ma takze
przypadkowych: wszystkie sa koniecznymi wytworami rozwoju.
Spencer szedl jeszcze dalej: sadzil mianowicie, ze wytworem rozwoju sa nie tylko formy umyslu, ale
nawet sam umysl. Jest narzedziem potrzebnym organizmowi do zachowania zycia i dlatego powstal.
Gdyby dzialalnosc jego nie byla biologicznie cenna, toby sie nie byla wytworzyla i utrzymala na swiecie.
Dwie zwlaszcza mysli wystepowaly w psychologii Spencera: Najpierw mysl, ze zjawiska psychiczne
stanowia ciagly szereg od najnizszych zwierzat do czlowieka. Po wtóre zas mysl, ze umysl, tak samo jak
organizm, formuje sie zaleznie od otoczenia. Obie mysli przyjely sie szeroko.
Ewolucyjne pojmowanie umyslu bylo zgodne z duchem empiryzmu, mimo ze przyznawalo jednostce
wrodzone formy myslenia. Bo sa wprawdzie wrodzone tylko jednostce, ale przez nia odziedziczone i
zalezne od doswiadczen dawniejszych pokolen: to bylo nowe rozwiazanie starego sporu empiryzmu z
aprioryzmem. Robilo ustepstwo dla aprioryzmu, ale jednak rozstrzygalo spór na korzysc empiryzmu.
Dostarczalo mu nawet nowego argumentu, wskazujac, ze mozemy zawdzieczac doswiadczeniu nawet to,
czegosmy sami nie doswiadczyli. Wytworzylo nowa odmiane empiryzmu.
Te idee Spencera wydaly swoista postac relatywizmu w teorii poznania. Najzwyklejsza jego postacia
bywala psychologiczna, twierdzaca, ze poznanie jest zalezne od umyslu poznajacego, od jego procesów
psychicznych. Spencer zas zainicjowal relatywizm biologiczny. Twierdzil, ze poznanie jest zalezne od
organizmu poznajacego, od jego przystosowania sie do potrzeb i warunków zycia.
- ETYKA EWOLUCJONISTYCZNA.
Prawami przyrody i jej rozwoju Spencer tlumaczyl, dlaczego
ludzie tak a nie inaczej mysla i postepuja: bo gdyby mysleli i postepowali inaczej, nie utrzymaliby sie
przy zyciu. Ale w podobny sposób usilowal ustalic, jak powinni postepowac. Byl bowiem przekonany, ze
nie ma innych praw poza prawami przyrody, wiec kryterium powinnosci, dobra i zla, jesli w ogóle
istnieje, to tylko w nich. Nie ma innych praw niz prawa zycia i walki o byt.
Wiec dobre jest postepowanie, które jest zgodne z przyroda, przystosowane do niej. Na tym kryterium
Spencer oparl swa etyke biologiczna i ewolucyjna: dobre i moralne jest to, i tylko to, czego wymaga zycie
i jego rozwój. Byla to etyka skrajnie naturalistyczna: „dzialanie moralne i dzialanie naturalne jest jednym
i tym samym” - pisal. Byla to tez etyka calkowicie relatywistyczna. Nie miala za wieczna zadnej
wartosci, a juz w szczególnosci moralnej. Wbrew olbrzymiej wiekszosci etyków, Spencer twierdzil, ze
wartosc moralna jest wlasnie wartoscia tymczasowa i przestanie obowiazywac, gdy rozwój ludzkosci
dojdzie do kresu, bo wtedy ludzie beda juz calkowicie przystosowani i normy moralne nie beda
potrzebne.
Te podstawy etyki Spencera byly wzglednie nowe, ale konkluzje stare: mianowicie prowadzily do teorii
od dawna znanej, do hedonizmu. Przyjemnosc moze byc uznana za miare wszelkiego dobra, bo organizm
doznaje jej wtedy, gdy jest przystosowany do warunków zycia. W ten nowy sposób Spencer stara teorie
przedstawial jako wyplywajaca z przyrodniczych, biologicznych faktów. Dawniejsi hedonisci powolywali
sie po prostu na jej oczywistosc czy na sposób naszego odczuwania; teraz zas odmlodzony hedonizm
Wystepowal w szacie darwinizmu, ewolucjonizmu, przystosowania do zycia.
Hedonizm Spencera róznil sie od wspólczesnego sobie hedonizmu Milla, uduchowionego, prawie
ascetycznego. Zblizal sie z powrotem do hedonizmu XVIII wieku. Nie uznawal wyzszosci przyjemnosci
duchowych nad cielesnymi. Byl wrogiem moralnosci ascetycznej, a obronca egoizmu. Uwazal za sluszne,
by czlowiek zmierzal do zapewnienia sobie samemu dóbr i przyjemnosci, w szczególnosci dóbr
materialnych i przyjemnosci cielesnych; uznawal prawo, a nawet obowiazek moralny troszczenia sie o
samego siebie nie mniej, lecz wiecej niz o innych.
Najogólniejsze przykazanie etyki Spencera brzmialo tak: nalezy róznicowac zycie, czynic je mozliwie
najintensywniejszym, najbogatszym. Wiec jesli nalezy cos robic dla innych, to dla tych, co zdolni sa do
zycia intensywnego i bogatego, czyli nie dla slabych i uposledzonych przez nature, lecz wlasnie dla
jednostek dzielnych, dla najlepiej przez nature wyposazonej elity.
Byla to konsekwencja bardzo odbiegajaca od moralnosci chrzescijanskiej, opartej na milosci i litosci.
Spencer twierdzil, ze wyplywala z zalozen ewolucjonizmu: ale przynajmniej w tym samym stopniu miala
zródlo w jego osobistym usposobieniu indywidualisty i liberala. Nie wyprowadzal z niej wszakze
wniosku politycznego, iz nalezy jednostki slabsze podporzadkowywac dzielniejszym; wszystkim nalezy
sie swoboda.
Sady etyczne, które sa powszechnie uznawane i wydaja sie oczywiste, tlumaczyl w mysl swych
pogladów: maja zródlo w doswiadczeniu, wszakze nie w indywidualnym, lecz w odziedziczonym
doswiadczeniu rodzaju ludzkiego. To, co dla naszych przodków bylo rzecza doswiadczenia i
wyrachowania, mysmy odziedziczyli juz jako instynkty i intuicje. Stad poczucie koniecznosci i
oczywistosci. Godzil w ten sposób walczace ze soba stanowiska, tak samo jak w teorii poznania: jak tam
empiryzm z racjonalizmem, tak tu utylitaryzm z etycznym intuicjonizmem, ale na korzysc utylitaryzmu.
- AGNOSTYCYZM.
Ewolucjonizm stanowil czesc najwazniejsza, wszakze tylko czesc filozofii
Spencera; czesc druga byla oden calkowicie niezalezna. Dotyczyl zjawisk, a ta druga czesc wykraczala
poza zjawiska. Bo Spencer chcial filozofie uprawiac pozytywnie, ale stawial jej równiez zadania
niepozytywne. Chcial nie tylko stworzyc system wiedzy obejmujacy wszelkie zjawiska, ale takze
wyjasnic, jakie jest ich ostateczne podloze.
Przyjmowal tedy, ze poza zjawiskami istnieje prawdziwa rzeczywistosc. Ale tez twierdzil - objawiajac
jednak swa lacznosc z pradami minimalistycznymi - ze jest niepoznawalna. Tak wrecz te prawdziwa
rzeczywistosc nazywal: „to, co niepoznawalne” (the unknowable). W tym powolywal sie juz nie na
przyrodników, lecz na filozofów, a w szczególnosci na Hamiltona. Stanowisko to jeden z jego uczniów,
Huxley, nazwal z grecka „agnostycyzmem”. Byl to poglad podobny do Kaniowskiego, jednakze
uzasadniany inaczej.
Spencer rozumowal dosc prosto, podobnie jak Hamilton: zjawiska sa wzgledne, a to, co wzgledne, nie
jest ostateczne, lecz wskazuje na istnienie czegos bezwzglednego. Uznawal wiec rzeczywistosc
bezwzgledna, od nas niezalezna. Byl realista, przeciwnikiem subiektywistycznej koncepcji swiata,
stworzonej przez Berkeleya, a zachowanej przez Milla. Realizm swój nazywal „przeobrazonym”, bo
odbiegal on od realizmu naiwnego. Idealizm twierdzi, ze poza wyobrazeniami w swiadomosci nie ma nic,
realizm naiwny, ze to, co jest, jest zupelnie do wyobrazen podobne, a realizm przeobrazony, ze zachodzi miedzy nimi tylko pewna odpowiedniosc. To, co mamy w swiadomosci, nie jest zluda, ale tez nie jest
wiernym odtworzeniem rzeczywistosci.
Pierwotnie Spencer sadzil, ze wszystko, co poznawalne, jest domena nauki, a wszystko niepoznawalne -
religii. Pózniej wszakze doszedl do przekonania, ze nauka tak samo jak religia dochodzi do tajemniczego,
„niepoznawalnego” bytu. Zadna koncepcja nie pozwala swiata naprawde objac rozumem: nie potrafimy
przedstawic go sobie jako odwiecznego, nie stworzonego, ale takze nie potrafimy przedstawic sobie jego
poczatku. Takie same trudnosci jak w religii wystepuja w nauce: jej pojecia - takie, jak czasu, przestrzeni,
materii - nie daja sie pojac ani jako skonczone, ani jako nieskonczone. Jej wyjasnienia prowadza
ostatecznie do czegos niewyjasnionego. Tajemnica jest ostateczna teza nauki -
tak samo jak pierwsza religii. Laczy je obie. I swym systemem filozofii „syntetycznej” Spencer chcial
zaspokoic wszelkie potrzeby czlowieka, nie tylko naukowe, ale i religijne.
ZESTAWIENIE.
System Spencera czerpal zasady swe, z jednej strony, z przyrodoznawstwa, przede
wszystkim zasade rozwoju, za pomoca której usilowal tlumaczyc zjawiska. Ale z drugiej strony, byl
inspirowany przez filozofów i uznawal rzeczywistosc pozazjawiskowa. Byl szczególnym tworem mysli,
lezacym gdzies posrodku miedzy metafizyka a pozytywizmem. Przez swa lacznosc z
przyrodoznawstwem zblizony byl do pozytywizmu; natomiast przez swe ambicje systemotwórcze i
uznanie bytu absolutnego byl pokrewny teoriom metafizycznym. W jednej czesci mial charakter
minimalistyczny, w drugiej maksymalistyczny. Ale czesc minimalistyczna miala przewage: bo wzgledne
zjawiska sa poznawalne, a byt absolutny jest niepoznawalny. I filozofia Spencera byla w olbrzymiej
przewadze teoria zjawisk. Teoria ta byla ewolucjonistyczna, monistyczna, naturalistyczna.
OPOZYCJA zaatakowala Spencera z dwu przeciwnych stron:
wedle jednych system jego byl
niebezpiecznym dla filozofii agnostycyzmem, wedle innych - bezuzyteczna dla nauki metafizyka.
Ewolucjonizm jedni zwalczali za to, ze twierdzi mniej, niz pozwalaja fakty, inni zas za to, ze twierdzi
wiecej, niz pozwalaja.
Najwiecej zarzutów wywolywal naturalizm Spencera, sprowadzajacy prawa kultury do praw przyrody. A
takze jego mechanistyczny sposób traktowania rozwoju. Podnoszono, ze zjawisk biologicznych,
psychologicznych, spolecznych, niepodobna opisac w terminach mechaniki, ze to nie opis, lecz tylko
przenosnia. Spencer zreszta nie utrzymal konsekwentnie swej mechanistycznej koncepcji: okreslajac
rozwój jako przejscie od stanu jednorodnego do róznorodnego, wprowadzal moment jakosciowy, dawal
okreslenie stosujace sie lepiej do biologii i socjologii niz do mechaniki.
Przeciwnicy zarzucali mu, ze system jego nie ma podkladu epistemologicznego, ze jest niedostatecznie
uzasadniony, dogmatyczny. Dogmatyzmu Spencer sie nie wypieral: „Intuicje podstawowe” - pisal -
„niezbedne do czynnosci mysli, musza byc przejete bez dyskusji, wnukom pozostawiamy troske o ich
uzasadnienie”.
Bodaj wiekszosc wspólczesnych Spencerowi filozofów akademickich zajela wobec jego „filozofii
syntetycznej” postawe krytyczna, w jej twórcy widziala „filozofa dla ulicy”, choc opieral sie na nauce i
roscil sobie pretensje do naukowosci.
WIELOZNACZNOSC EWOLUCJONIZMU.
Podstawowy termin teorii, termin „ewolucja”, byl
wieloznaczny. Oznaczal: 1) wszelka zmiane, 2) zmiane stopniowa (w tym znaczeniu przeciwstawia sie
rewolucji), 3) zmiane w stalym kierunku, 4) zmiane postepujaca od stanu nizszego do wyzszego (tu
„ewolucja” staje sie równoznaczna z postepem), 5) zmiane polegajaca na róznicowaniu ukladu. Darwin
widzial w ewolucji postep, Spencer przede wszystkim róznicowanie. A te dwa znaczenia nie sa ze soba
zgodne: róznicowanie nie zawsze jest postepem; w dziedzinie zarówno techniki, jak kultury wlasnie
nieraz proces przeciwny, upraszczajacy („inwolucja”, jak proces taki nazwano), przyczynia sie do
postepu. Przekonanie, ze w przyrodzie zmiany skierowane sa ku postepowi, bylo naturalne u Darwina,
który w przyrodzie i jej przemianach widzial dzielo Opatrznosci. Natomiast, jak slusznie zaznaczyl
Brohier, przekonanie to tracilo podstawe u pozytywistów i materialistów, którzy je od Darwina przejeli.
Wieloznacznosc podstawowych pojec
byla jednym 2 powodów, ze na tle teorii ewolucji powstaly nie konczace sie spory i ze teoria ta
przyjmowala w ciagu lat coraz to nowe postacie.
DZIALANIE.
Przez swa jednolitosc i kompletnosc, a takze przez swój zwiazek z przyrodoznawstwem, z
odkryciami i haslami nauki, filozofia Spencera miala jednak niezwykla sile atrakcyjna. Wielu
przyrodników, zwlaszcza angielskich, zglosilo akces do systemu ewolucjonizmu. Nalezeli do nich:
znakomity fizyk J. Tyndall (1820- 1893) i znakomity biolog T. H. Huxley (1825- 1895), kladacy wraz ze
Spencerem nacisk na niepoznawalnosc rzeczywistosci, a w teoriach metafizycznych, w materializmie nie
mniej niz spirytualizmie, widzacy absurdalne zamierzenie, by przeniknac ostateczna nature rzeczy. Do
zwolenników Spencera nalezal tez wybitny historyk filozofii G. H. Lewes (1817- 1878).
Z samodzielnych filozofów zyczliwie powital ewolucjonizm J. St. Mili, który dostrzegl w nim pozadane
dla empiryzmu uzupelnienie i wzbogacenie. Ewolucjonisci toczyli niejednokrotnie spory z empirystami
ze szkoly Milla i z pozytywistami ze szkoly Comte’a. Jednakze byly to spory raczej rodzinne, w
wiekszosci wypadków tworzyli wspólny front. I wlasnie z zespolenia ich doktryn powstala owa
popularna minimalistyczna koncepcja, która - przewaznie pod nazwa „pozytywizmu” - obowiazywala w
postepowych kolach Europy w drugiej polowie XIX w.
TEORIA EWOLUCJI A ROZUMIENIE CZLOWIEKA.
Idea ewolucji byla idea o rozleglym dzialaniu,
wplywajaca na caly sposób myslenia, na rozumienie przyrody i czlowieka. Specjalnie w humanistyce (jak
to rozwinal amerykanski historyk J. H. Randall) spowodowala niemalo zmian: 1) Przesunela badania z
celu rzeczy na ich przyczyny szczególowe. 2) Wprowadzila do badan spolecznych i humanistycznych
biologiczny punkt widzenia, wypierajacy z nich „ducha geometrii”, który przynajmniej od XVII w. unosil
sie nad naukami. 3) Skierowala zainteresowania ku róznorodnosci zjawisk: ku badaniu ludzi w ich
róznorodnosci raczej - niz czlowieka w ogóle. 4) Wprowadzila nowa miare ocen: gdy przedtem
najwazniejszym wydawalo sie to, co naturalne, racjonalne, trwale, to teraz raczej to, co nowe i
postepujace naprzód. 5) Wywolala przekonanie, ze rozwój spraw ludzkich moze przebiegac rozmaicie. A
w takim razie moze i powinien byc kierowany. 6) Wprowadzajac biologiczny punkt widzenia do spraw
spolecznych, wzmogla mimo woli irracjonalizm. Bo jesli wszystko jest wynikiem adaptacji do zycia, to
takze nauka i jej prawa; wobec tego obiektywna prawda i poznanie w staroswieckim rozumieniu traca
swój sens - i rozum nie moze roscic sobie pretensji, aby byc ostateczna miara prawdy. I choc nie lezalo to
w jej zamierzeniach, przygotowala teren relatywistycznym i irracjonalistycznym teoriom, wszystkim
pragmatyzmom i konwencjonalizmom, które w nastepnych pokoleniach przyjsc mialy.
