METAFIZYKA W DOBIE POZYTYWIZMU: WUNDT I METAFIZYKA NIEMCÓW Flashcards
(16 cards)
Potrzeba stworzenia pogladu na swiat i poznania istoty bytu nie ustala nawet w minimalistycznej
epoce.
I ta epoka tez miala swych metafizyków. Ale nawet metafizyka musiala byc wówczas oparta na
doswiadczeniu i naukach szczególowych, mogla byc tylko ich przedluzeniem i zakonczeniem. Jako
przyklady takiej metafizyki sluzyc moga Wundt w Niemczech i Renouvier we Francji.
Wilhelm Wundt (1832- 1920)
odbyl studia medyczne w Berlinie i Heidelbergu. Filozofia sie
wówczas wcale nie zajmowal, zainteresowal sie nia dopiero pózniej. Habilitowal sie z fizjologii w
Heidelbergu. Przeszedl od niej do psychologii, a z kolei do filozofii. W 1875 r. otrzymal katedre filozofii
w Lipsku, iz tym uniwersytetem sprzeglo sie jego nazwisko. Tam tez zalozyl pierwsza i slynna pracownie
psychologiczna. Zyl i pracowal dlugo, jego dzialalnosc pisarska obejmuje okolo 60 lat.
Przeszedl przez cztery okresy: w pierwszym zajmowal sie fizjologia; w drugim psychologia, i w tym
okresie zdobyl slawe, stal sie swiatowym autorytetem w rzeczach psychologii; w trzecim przeszedl do
ogólnej filozofii, opracowal logike, etyke, system filozofii; w czwartym wrócil do psychologii, w
szczególnosci do psychologii spolecznej. Poglady jego formowaly sie w sposób ciagly, bez przelomów;
w latach osiemdziesiatych byly juz calkowicie wykonczone.
Mial wiedze rozleglejsza niz ktokolwiek z jego wspólczesnych, byl polihistorem XIX wieku. Bywal tez
porównywany z Arystotelesem i Leibnizem - zachodzila wszakze miedzy nimi ta istotna róznica, ze
Wundt znal wprawdzie wszystkie nauki szczególowe, ale (z wyjatkiem fizjologii) w rozwoju zadnej
udzialu nie mial.
DZIELA.
Byl tytanem pracy. A swoista jego zdolnoscia bylo scalanie wielkich dziedzin badan w formie
kompendiów. Wydal w 1873 - 1874 r. wielkie 3-tomowe kompendium Psychologii fizjologicznej,
pierwsze, które uwzglednialo nowe poszukiwania eksperymentalne. Potem 3-tomowe kompendium
Logiki, 1880, 3-tomowe Etyki, 1886, a w koncu 10-tomowe etnopsychologii (Volkerpsychologie, od
1900). Najogólniej poglady swe filozoficzne przedstawil w Systemie filozofii z 1889 r.
- PSYCHOLOGIA.
Wundt zawdzieczal swa slawe w psychologii najwiecej temu, ze nadal jej
charakter eksperymentalny i fizjologiczny; Europa i Ameryka uczyly sie od niego metody laboratoryjnej.
Natomiast jego ogólne poglady w psychologii znalazly ograniczona tylko ilosc zwolenników.
A) Stal przede wszystkim na stanowisku, ze rzeczywistosc psychiczna ma nature przebiegu. Dusza nie
jest substancja. Glosil aktualistyczne jej pojmowanie; obwinial zarówno materialistów, jak spirytualistów,
ze tego nie rozumieja: jedni i drudzy traktuja dusze jak substancje. Widzial w tym objaw
materialistycznego sposobu myslenia, w którym tkwia, nie wiedzac o tym, nawet spirytualisci.
B) Zycie psychiczne nie rozwija sie mechanicznie. Z polaczenia jego elementów powstaja w nim nowe
jakosciowo tresci. Dokonywa sie w nim nieustannie „synteza twórcza”. Panuje w nim zasada nie
zachowania energii, lecz jej wzrostu.
C) Zycia psychicznego niepodobna wytlumaczyc samymi tylko prawami asocjacji, lecz trzeba odwolac
sie do - apercepcji. Wundt rehabilitowal to stare pojecie metafizycznych psychologów, Leibniza i
Herbarta, wywodzac, ze przemawia za nim doswiadczenie. Dawal przez to wyraz przekonaniu, ze zycie
psychiczne nie jest bierne, ze przebieg jego zalezy nie tylko od bodzców dzialajacych na jazn, ale i od
samej jazni. A wlasciwosci jazni sa wytworem jej historii. Przeto jej przezycia sa zalezne nie tylko od
chwili, w jakiej powstaly, ale od calosci jej zycia. Ta zasadnicza mysl Wundtowskiej teorii apercepcji
robila wylom w empirystycznym rozumieniu zjawisk psychicznych.
D) W zwiazku z tym w psychologii Wundta naczelne miejsce zajela wola. Byla dlan procesem
psychicznym najbardziej typowym, bo aktywnym i wyplywajacym wprost z jazni. Swym
woluntaryzmem psychologia jego przeciwstawiala sie intelektualistycznej, panujacej w owych czasach.
Natomiast - rzecz godna uwagi - ten woluntarysta nie zaliczal woli do elementów psychicznych;
traktowal ja jako zjawisko zlozone, elementy widzial tylko we wrazeniach i uczuciach.
E) Stosunek zjawisk psychicznych do fizycznych Wundt rozumial w mysl paralelizmu psychofizycznego.
Sadzil, ze przyczyna jest zawsze jednorodna ze skutkiem, wiec zjawisko psychiczne nie moze byc
przyczyna fizycznego ani tez odwrotnie. Odpada wiec teoria wzajemnego ich oddzialywania i pozostaje
wlasciwie tylko teoria paralelizmu. Mimo to Wundt traktowal ja jedynie jako hipoteze robocza. Traktowac ja inaczej byloby metafizyka, a byl w psychologii wrogiem metafizyki. A juz w zadnym razie nie
dawal paralelizmowi interpretacji materialistycznej, jak wielu z jego wspólczesnych. Uwazal, ze zjawiska
psychiczne sa wlasnie równolegle z cielesnymi, a nie sa tylko ich objawem czy wytworem. Sadzil, ze paralelizm wystepuje tylko w dziedzinie wrazen i uczuc zmyslowych, nie zas w calej swiadomosci.
Walczyl na dwa fronty: przeciw psychologii materialistycznej tak samo, jak przeciw spirytualistycznej.
Wszystko to wskazuje, ze poglady inicjatora psychologii eksperymentalnej nie byly jednak identyczne z
tymi, które uwazamy za typowe dla psychologii eksperymentalnej i dla ery pozytywizmu. Wundt nie
pojmowal psychologii ani biernie, ani mechanistycznie, ani intelektualistycznie, jak to czynili
pozytywisci. Nie zaliczal jej tez do nauk przyrodniczych; w jego klasyfikacji nauk nalezala do
humanistyki jako trzeci jej dzial obok filologii i historii.
Uczynil wiele dla wyodrebnienia psychologii z filozofii. I twierdzil, ze ta wyodrebniona z filozofii nauka
daje filozofii wiecej, niz od niej bierze. Przede wszystkim poucza, ze doswiadczenie zewnetrzne zalezy
od form naszego postrzegania i naszych pojec, i przeto przemawia na korzysc filozofii idealistycznej. Ale
jest az nazbyt widoczne, ze ta wydzielona przez Wundta psychologia wcale nie byla wolna od zagadnien,
trudnosci i zalozen filozoficznych.
- TEORIA POZNANIA.
Glówne zadanie teorii poznania Wundt widzial w wytyczaniu granicy
miedzy tym, co jest mysli dane, a tym, co ona do poznania wnosi. Czlowiek sklonny jest do naiwnego
realizmu, do przekonania, ze wszystko, co poznaje, jest mu dane. Dopiero Pod naciskiem argumentów
zrzeka sie tego pogladu. Zrzeka sie go stopniowo: jeden za drugim skladniki poznania uznaje za wytwory
mysli; stopniowo przechodzi od realizmu calkowitego do czesciowego, od naiwnego do krytycznego. I to
jest naturalny i jedyny wlasciwy kierunek rozwoju i postepu poznania.
W teorii poznania zmagaly sie od wieków skrajne stanowiska: empiryzm z aprioryzmem, realizm z
idealizmem. Dla Wundta wszystkie byly bledne. Czysty empiryzm tak samo, jak czysty aprioryzm. Nigdy
bowiem nie mamy do czynienia z czystym doswiadczeniem, bo doswiadczenie jest juz zawsze
opracowane przez mysl. Ale takze nigdy nie mamy do czynienia z czysta mysla, bo material dla mysli jest
dostarczany przez doswiadczenie.
A tak samo zapatrywal sie Wundt na realizm i idealizm: oba te skrajne stanowiska mial za bledne. To, co
postrzegamy, nie jest ani bytem od nas niezaleznym, ani tez wylacznie tworem naszej mysli: laczy w
sobie cechy zarówno bytu, jak mysli. Sluszne stanowisko widzial Wundt w monizmie, nie bioracym za
punkt wyjscia ani bytu, ani mysli, lecz ich nierozlaczna jednosc. Jednosc te w praktyce uznaja wszyscy,
ale zaprzeczaja jej, gdy zaczynaja budowac teorie. Mozna i nalezy wyodrebniac w niej byt i mysl, ale
bledem jest traktowac je jako samodzielne. A blad ten popelnialo wielu filozofów, nie najmniej Kant.
- METAFIZYKA.
Filozofie Wund okreslal jako poglad na swiat zaspokajajacy potrzeby umyslu.
Nie bylo to okreslenie zbyt precyzyjne, zwlaszcza ze dodawal, iz powinna zaspokajac tez potrzeby
uczucia, a takze, ze potrzeby umyslu zaspokaja nie tylko ona. Tak rozumiana filozofia nie mogla sie
oczywiscie ograniczac do teorii poznania. Wundt dzielil ja na nauke o poznaniu i nauke o zasadach.
Nauka o zasadach jest w swej czesci ogólnej metafizyka, a w szczególowej filozofia natury i filozofia
ducha. Do filozofii ducha nalezy etyka, estetyka, filozofia religii.
Umysl nasz, usilujac poznac swiat, przechodzi przez trzy etapy: w pierwszym operuje tylko konkretnymi
spostrzezeniami, w drugim zastepuje je przez pojecia ogólne, w trzecim usiluje ujac calosc swiata, a aby
to uczynic, wybiega poza doswiadczenie. Przez wszystkie te etapy przechodzi nieuchronnie, jest to dlan
koniecznosc, której nie odwróci zaden sceptycyzm czy empiryzm. Totez metafizyka jest dla umyslu
ludzkiego koniecznoscia.
Zaczyna, sie ona wlasciwie juz w naukach szczególowych, gdy ustalaja zasady i hipotezy : te zasady i
hipotezy sa potrzebne do powiazania empirycznych faktów, ale same nie podlegaja empirycznym
dowodom. A skoro nie naleza do badan empirycznych, naleza do metafizyki. Kazda ostateczna hipoteza
jest metafizyczna, podobnie jak kazda metafizyka jest hipotetyczna. I nie ma ostrej granicy miedzy
naukami szczególowymi a metafizyka, skoro metafizyka wystepuje juz w naukach szczególowych.
Przyrodnik, psycholog czy historyk sa metafizykami, gdy w swych badaniach staja wobec zagadnien,
których nie moga rozstrzygnac empirycznie. Wynik ten Wundt zawdzieczal w znacznej mierze
dwuznacznosci swego pojecia metafizyki, której przedmiotem mialo byc z jednej strony to, co
transcendentne, a z drugiej to, co niefaktyczne, hipotetyczne.
Glówny swój poglad metafizyczny czerpal z psychologii: mianowicie poglad, ze swiat jest zespolem istot
obdarzonych wola, czyli poglad spirytualistyczny, personalistyczny, woluntarystyczny. Stanowczo zas
przeciwstawial sie metafizyce materializmu, do którego mogly go byly sklaniac pierwotne
zainteresowania fizjologiczne oraz zasada paralelizmu psychofizycznego. W doswiadczeniu dane sa nam fakty psychofizyczne, w równej mierze duchowe, jak cielesne, nie dajace podstawy, by cialo uwazac za
pierwotniejsze od ducha.
Teza Wundta o hipotetycznym charakterze filozofii byla wyrazem epoki. I opierala sie na typowych dla
epoki przeslankach: po pierwsze, ze nie moze byc filozofii poza nauka, i, po wtóre, ze dla nauki swiat nie
jest calkowicie poznawalny. Wundt rozumial filozofie nie jako poezje pojeciowa (jak Lange) ani jako
zestawienie wyników nauk (jak materialisci), ani tym bardziej filozofii nie odrzucal (jak skrajni
pozytywisci): traktowal ja jako hipotetyczne uzupelnienie nauk szczególowych. Takie uzupelnienia
pojawiaja sie juz w tych naukach. I metoda jej nie jest inna niz ich. Totez sadzil, iz uprawia filozofie
„naukowa” i „indukcyjna”, która byla ambicja owych czasów.
- ETYKA.
Obszerna etyka Wundta, jesli przyniosla cos godnego uwagi, to tylko z pogranicza
socjologii. Typowa dla jego sposobu myslenia byla teza, ze nie ma jednostek izolowanych, ze przeto
dziejów nie mozna traktowac jako sumy poczynan jednostek. Historia formuje jednostki - raczej niz
jednostki historie. Wiec Wundt odrzucal indywidualistyczna koncepcje kultury, jaka proponowal Taine i
wielu innych pozytywistów. Ale, w etyce tak samo kompromisowy jak w innych dziedzinach, ostatecznie
usilowal godzic indywidualizm z uniwersalizmem.
Najbardziej pamietne z etyki Wundta pozostalo to, co nazywal „heterogenia celów”. Rzecz w tym, ze
poczynania ludzkie maja na ogól skutki odbiegajace od celów, którym sluzyly. A te nieprzewidziane
skutki wytwarzaja nowe pobudki do dzialania, nowe cele. Powstawanie nowych celów jest
fundamentalnym prawem rozwoju kultury. Jest doniosle i dla etyki. Tlumaczy bowiem, dlaczego nie ma i
byc nie moze stalych celów dzialania: wszystkie sa tymczasowe. Ten motyw ewolucjonistyczny w etyce
Wundta byl typowy dla jego epoki.
KRYTYKA.
Wundt mial duzo zapalu, ale (jak wiekszosc ludzi jego epoki) malo zdolnosci do ogólnych
teorii filozoficznych. Pozytywisci mieli go poczatkowo za swego sprzymierzenca, pózniej przekonali sie,
ze nim nie byl, i wyparli sie go. Nawet w psychologii, i nawet w Niemczech panowanie jego nauki nie
bylo calkowite: Uniwersytet Berlinski nie jego, lecz Stumpfa, ucznia Brentany, powolal na katedre. Slawa
jego byla wielka, ale nie we wszystkich szczególach dodatnia. Wybitny psycholog amerykanski James
okreslal go jako najbardziej typowego profesora niemieckiego od czasów Wolffa, i nie uwazal tego za
komplement. Razilo go w filozofii Wundta, ze byla nadmiernie wygladzona i tym zewnetrznym
wygladzeniem przyslaniala swe wewnetrzne niepewnosci, ze wprowadzal do niej styl podreczników z ich
pozornym rozstrzygnieciem wszystkich watpliwosci i definitywnoscia wszystkich tez.
DZIALANIE.
Pracownia Wundta w Lipsku byla pierwsza wieksza pracownia psychologiczna. Ciagneli
tez do niej studenci i uczeni z calego swiata. Pracowal w niej psycholog angielski Ward i amerykanski
Titchener, który do konca zostal Wundtowi wierny. Z Polaków sluchali go Mahrburg, Massonius,
Twardowski, ks. Kobylecki i Witwicki.
Byly w drugiej polowie XIX wieku dwie najwazniejsze psychologie: eksperymentalna niemiecka (której
najwiekszym autorytetem byl Wundt) i opisowa angielska. Otóz przyjely sie metody niemieckie,
natomiast teorie angielskie, Wundta pomysly metodyczne, jego aparaty do eksperymentów, sposoby
laboratoryjne wytworzyly szkole; ale jego teorie nie wytworzyly jej wcale. Rozwój psychologii nie
poszedl po jego linii: w duchu Pozytywizmu odrzucila Wundtowskie „apercepcje” i „twórcze syntezy”,
zostala przy angielskim asocjacjonistycznym typie. Albo tez przerzucala sie. na inny kraniec, jak u
Brentany.
W filozofii samej ten tak popularny swego czasu mysliciel pozostawil malo sladów: raczej
poszczególnymi pomyslami niz ogólnym sposobem filozofowania. Wszyscy go znali, malo kto szedl za
nim.
ZESTAWIENIE.
W pogladach Wundta byly motywy charakterystyczne dla jego minimalistycznej epoki:
a wiec jego dazenie do „pogladu na swiat na naukowym podlozu”, jego hipotetyczne rozumienie filozofii,
jego wysilek do zrobienia z psychologii samoistnej nauki, jego ewolucjonistyczne i relatywistyczne
rozumienie etyki; poniekad jego anty-substancjalizm w psychologii i traktowanie paralelizmu
psychofizycznego jako hipotezy roboczej; poniekad tez walka ze skrajnymi doktrynami filozoficznymi,
walka zarówno z idealizmem jak realizmem, z subiektywizmem jak i z obiektywizmem, z aprioryzmem
jak z czystym empiryzmem.
Ale to, co bylo u Wundta bardziej oryginalne, szlo przeciw pradowi. A wiec przeswiadczenie o aktywnej
naturze umyslu, wiec idea syntezy twórczej, wiec woluntaryzm, wiec metafizyka. Droga jego dlugiego
zycia byla normalna: w mlodosci robil badania szczególowe, jak pozytywisci, potem przeszedl do analizy poznania, jak krytycysci, by skonczyc na próbie stworzenia pogladu na swiat - nieuchronnie
dogmatycznej.
POPRZEDNICY.
W psychologii byl uczniem fizjologów. W mlodosci stykal sie z najwybitniejszymi
uczonymi, jakich wydaly Niemcy w XIX stuleciu: w Berlinie pracowal w laboratorium sedziwego J.
Mullera, z którego nazwiskiem zwiazana jest zasada swoistej energii zmyslów, a w Heidelbergu byl
asystentem Helmholtza. Nauczyl sie od nich metody eksperymentalnej, która zastosowal w psychologii.
W filozofii byl samoukiem. I jak to bywa z samoukami, byl po trochu uczniem wszystkich. Eduard v.
Hartmann twierdzil, ze od Leibniza wzial Wundt teorie wyzszosci poznania pojeciowego nad
zmyslowym, od Kanta pojecie apercepcji, od Heraklita i Fichtego akty-wistyczne rozumienie bytu, od
Langego opozycje przeciw substancjalnemu pojmowaniu duszy, od Schopenhauera woluntaryzm, od
róznych dogmatycznych filozofów przekonanie o mozliwosci poznania apodyktycznego, od Fechnera
paralelizm psychofizyczny. I dodawal, ze Wundt nie mial szczescia, bo przejmowal od kazdego filozofa
wlasnie te poglady, które dalszy rozwój filozofii obalil. W kazdym razie nalezal Wundt do dwu zupelnie
róznych linii rozwojowych w filozofii: jedna szla od Kanta i idealistów niemieckich, a druga od
przyrodników myslacych empirycznie i naturalistycznie.
INNI METAFIZYCY NIEMIECCY.
Wundt byl najpopularniejszym i najbardziej reprezentatywnym
filozofem tego okresu w Niemczech, ale na polu metafizyki kilku innych z równym, jesli nic wiekszym
powodzeniem próbowalo swych sil.
- Gustaw Theodor FECHNER (1801 -1887),
profesor w Lipsku, który wszakze wczesnie na skutek
choroby oczu opuscil katedre, fizyk z wyksztalcenia, inicjator psychofizyki (Elemente der Psychophysik,
1860) i eksperymentalnej estetyki (Vorschule der Asthetik, 1876), przeciwnik aprioryzmu Kanta i
idealistów, badacz empiryczny, który sadzil, ze nawet stosunek duszy i ciala zmierzy empirycznie,
widzial jednakze poza empiryczna nauka potrzebe i mozliwosc metafizyki. W przeciwienstwie do
wiekszosci swych wspólczesnych, nie stosowal do niej tych wymagan, co do nauki. Nauka musi z natury
swej byc mechanistyczna, ale metafizyka nie potrzebuje jej w tym nasladowac; argumenty metafizyki
prowadza ja wlasnie do panpsychizmu. Nauka scisle ujmujac zjawiska odbiera im ich zycie, które im
zwraca metafizyka; pierwsza daje jakby „nocny”, a druga „dzienny” obraz swiata. Nauka jest obowiazana
do scislosci, a metafizyka Fechnera nawet w swym stylu byla zblizona raczej do fantastycznej opowiesci
(Nanna oder uber das Seelenleben der Pflanzen, 1848, Die Tagesansicht gegenuber der Nachtansicht,
1879).
- Rudolf Hermann LOTZE (1817- 1881),
profesor w Halle, z wyksztalcenia lekarz, majacy równiez
zaslugi na polu empirycznej psychologii (Medizinische Psychologie, 1842), umysl uniwersalny i
samodzielny, uwazal poglad na swiat mechanistycznej nauki za równie niezadowalajacy, jak poglad
spekulacyjnego idealizmu. Rozwiazania oczekiwal od metafizyki, ale empirycznej: jest mozliwa, bo
umysl styka sie z bytem. Sadzil, ze mechanizm jest wymaganiem nauki, nie tylko fizyki, ale tak samo
biologii i psychologii. Ale daje sie pogodzic z celowoscia swiata i z istnieniem w nim wartosci: wszak
maszyny tez sluza celom, A nie wynika z mechanizmu materializm: za pomoca srodków mechanicznych
moglyby tez komunikowac sie dusze. I Lotze sklanial sie do spirytualizmu. Wprawdzie dzialanie na
siebie duszy i ciala jest tajemnica, ale nie mniejsza tajemnica jest dzialanie jednego ciala na drugie
(Mikrokosmos, 1856, System der Philosophie, 1874- 1879).
Pózniejsze pokolenia malo sie interesowaly systemem Lotzego, natomiast ocenily i rozwinely rózne jego
szczególowe pomysly, jak ten, ze akt psychiczny nalezy odrózniac od jego tresci; ze wartosci nie istnieja,
natomiast „maja walor” (Gehung) ; ze nauka opiera sie na aktach wiary, mianowicie w istnienie prawdy i
w zdolnosc umyslu do jej ujmowania
- Eduard v. HARTMANN (1842- 1906),
jedyny z wazniejszych filozofów niemieckich, który nie byl
filozofem akademickim, pierwotnie przygotowywal sie do kariery wojskowej; choroba unieruchomila go
i uczynila zen filozofa. Postawil sobie za zadanie polaczenie Hegla z Schellingiem i Schopenhauerem,
racjonalizmu z irracjonalizmem. I on równiez dopatrywal sie duchowego podloza wszystkich zjawisk.
Podloze to - niezbyt szczesliwie - nazywal „nieswiadomym”. Ze swa Philosophie des Unbewussten
wystapil w 1869 r. Wszechstronny i plodny, potem rozwijal ja szeroko, systematycznie, z wielka erudycja
(Phanomenologie des sittlichen Bewusstseins, 1879, Asthetik, 1887 i n., Kategorienlehre, 1897,
Geschichte der Metaphysik, 1899- 1900). Poniewaz w swych rozwazaniach metafizycznych powolywal
sie stale na szczególowa wiedze przyrodnicza, wiec sadzil, ze swe wyniki osiaga „metoda indukcyjnie
przyrodnicza”. Z systemu swego wyprowadzal wnioski pesymistyczne: swiat jest zly i zawsze nim bedzie, choc z wszystkich mozliwych jest jeszcze najlepszy; stal sie obok Schopenhauera drugim
klasykiem pesymizmu. I tym bodaj najwiecej uzyskal niezbyt dluga, ale duza popularnosc dla swej
filozofii.
Mimo dzielace ich róznice, metafizycy niemetafizycznej epoki mieli wiele cech wspólnych:
mieli kult dla
nauki, przyrodoznawstwa, mechanistycznych teorii, indukcyjnej metody, a zarazem sadzili, ze moga ta
sama czy inna metoda dowiesc realnosci ducha, celowosci zycia, wolnosci czlowieka, niezmiennosci
norm postepowania. Zwalczali heglizm, ale, wychowani w jego atmosferze, byli oden zalezni. Fechner i
Lotze jeszcze w pierwszej polowie stulecia zaczeli swa dzialalnosc, choc ich akme przypada na druga
polowe. Uzasadniali metafizyke spirytualistyczna w latach powszechnej sympatii i kultu dla nauki
szczególowej, której sami równiez z powodzeniem sluzyli. Jest watpliwe, czy metafizyke Posuneli
naprzód, natomiast niewatpliwie sa symptomatycznymi postaciami swego czasu i swego kraju.
