PARCELACJA FILOZOFII Flashcards
(12 cards)
W minimalistycznej filozofii, jaka zapanowala w drugiej polowie XIX wieku, zlozonej z
elementów pozytywizmu, empiryzmu, ewolucjonizmu, scjentyzmu, minimalistyczna byla przede
wszystkim opinia o samej filozofii.
Ograniczala jej aspiracje. Normalnym pogladem tych czasów bylo, iz
nalezy od filozofii oczekiwac mniej, niz dotad oczekiwano. I typowym zjawiskiem stal sie filozof, który
sie odzegnuje od filozofii.
Do metafizyki zniechecil krótki jej rozkwit w poczatkach stulecia: pozytywisci przestali jej potrzebowac,
przestali interesowac sie absolutnym bytem. Co wiecej: przestali dbac w ogóle o filozofie. Wobec
rozwoju nauk szczególowych glosili, ze wszelka filozofia, a nie tylko metafizyczna, juz odegrala swa role
i nie jest potrzebna. Byla dla nich jedynie tworem niecierpliwosci umyslów, bo dedukcyjnie usilowala
antycypowac to, do czego
nauki dojda predzej czy pózniej na normalnej, empirycznej drodze. A jesli ma jeszcze jakies zadanie do
spelnienia, to jedynie w lacznosci z naukami szczególowymi.
Mozliwosci dla filozofii byly dwie: albo bedzie, jak u Comte’a i Spencera, synteza tego, czego dokonaly
nauki, zencyklopedyzowaniem ich wyników; albo, jak u Milla, metodologia nauk. Byly to zadania
niesamodzielne wprawdzie, ale jednak zadania, które nalezalo wykonac. Byly nawet jakby nadrzedne w
stosunku do nauk szczególowych. Dla skrajniejszego zas odlamu pozytywistów filozofia nie miala nawet
i takich zadan. Albowiem analize swych metod i synteze swych wyników moga przeprowadzac nauki
szczególowe same dla siebie. Ze zas rozdzielily miedzy siebie wszystkie przedmioty podlegajace
badaniu, dla filozofii nie pozostaje nic. Wszelkie badania moga byc dokonywane jedynie normalnym
sposobem nauk szczególowych, chciec ich dokonywac inaczej - jest zludzeniem albo naduzyciem. Chciec
filozofowac zamiast badac naukowo - jest bledem teoretycznym a nawet moralnym. Z dawnej filozofii
moze sie ostac tylko to, co stanie sie szczególowa nauka.
I filozofowie pozytywizmu, jezeli chcieli uratowac jeszcze filozofie, to tylko w ten sposób, ze
przeksztalcali ja w szereg dyscyplin specjalnych. F. A. Lange pisal w 1858 r.: „Moja logika jest
rachunkiem prawdopodobienstwa, moja etyka statystyka moralnosci, moja psychologia opiera sie
calkowicie na fizjologii, jednym slowem, staram sie poruszac wylacznie wsród nauk scislych”. Postepowi
mysliciele tego okresu mówili wprawdzie o „filozofii” czy „naukach filozoficznych”, ale mieli na mysli
tylko pewne nauki szczególowe, mianowicie te, które tematem swym odpowiadaly tradycyjnej filozofii.
Czesc dawnych agend filozofii odpadla, a czesc zostala rozparcelowana miedzy nauki szczególowe.
A ze w owych czasach nauki przyrodnicze wykazywaly najwieksze postepy, naturalna ambicja filozofów
bylo, aby „nauki filozoficzne”, które powstaly w wyniku parcelacji filozofii, byly podobne do
przyrodniczych. Najszybciej i najlepiej zostalo to osiagniete w psychologii.
I. PSYCHOLOGIA
Wydaje sie dziwne, ze psychologia nie stala sie juz wczesniej normalna nauka szczególowa.
Mialo to zapewne dwie przyczyny. Przede wszystkim te, ze umysl ludzki skierowany jest normalnie na
zjawiska zewnetrzne i znacznie trudniej jest mu sie skupic na wewnetrznych; a przy tym trudno mu je
ujac, tak bardzo sa nieuchwytne i zlozone. Po wtóre zas, psychologia obejmowala sprawy zyciowo
najwazniejsze, a takie sprawy czlowiek sklonny jest rozstrzygac ogólnie, a priori, a nie w trybie
stopniowo postepujacych naprzód badan naukowych; zbyt sa doniosle, by mozna bylo ich rozstrzygniecie
cierpliwie odkladac, az sie znajda odpowiednie metody.
Natomiast zaczatki psychologii naukowej istnialy od dawna: niektóre podstawowe prawa zycia
psychicznego znali juz starozytni, a scholastycy umieli szczególowo rozrózniac funkcje psychiczne.
Sztuke zas introspekcji posuneli daleko Francuzi i Anglicy XVIII wieku. Jednakze raczej zbierali
poszczególne obserwacje, niz przeprowadzali systematyczne badania. A jednoczesnie na pierwszym
planie byla „racjonalna” psychologia i snula swe aprioryczne konstrukcje, które wielu ludziom wydawaly
sie pewniejsze od wszystkich obserwacji.
„Ksiazka, jaka bym najchetniej napisal” - mówil F. A. Lange - „bylaby krytyka psychologii, wykazujaca,
ze wieksza czesc tej «nauki» jest gadanina i ludzeniem samego siebie. Stanowilaby po Kaniowskiej Krytyce czystego rozumu nastepny wielki krok naprzód”. Ksiazki tej nie napisal, a jeszcze za jego zycia
dokonala sie w psychologii przemiana. Nowi psychologowie drugiej polowy XIX w. potraktowali ja jako
nauke empiryczna, podobna do przyrodniczych. Niektórzy uwazali ja juz wrecz za nauke przyrodnicza,
boc do przyrody naleza zjawiska fizjologiczne, stanowiace podloze psychicznych. Wszyscy zas
twierdzili, ze nie jest nauka filozoficzna i ze ma byc „psychologia bez duszy”. Rozumieli przez to, ze nie
jest spekulatywna nauka o substancji duchowej, lecz empiryczna o zjawiskach psychicznych.
- PSYCHOLOGIA INTROSPEKCYJNA ANGLIKÓW.
Z wszystkich narodów Anglicy posiadali najwiecej
tradycji w empirycznych badaniach psychologicznych. Tradycja ta szla od Locke’a, którego dzielo nie
bylo wlasciwie niczym innym, jak tylko opisowa psychologia. Introspekcyjna psychologie poznania w
XVIII w. uprawiali Hume, Hartley czy Priestley, introspekcyjna psychologie przezyc moralnych -
Hutcheson, Hume czy Smith, a przezyc estetycznych - Home czy Burke. Byla to psychologia nie
eksperymentalna, ale empiryczna, nie laboratoryjna, ale operujaca bogatym materialem zyciowym. Byla
opisowa, ale takze genetyczna. Byla nie tylko empiryczna, ale empirystyczna, bo cale zycie psychiczne
wywodzila z wrazen i kojarzen. W poczatku XIX w. wydala slawny traktat Jamesa Milla. Do Milla zas i
do calej tej tradycji nawiazywala dalej psychologia angielska i w drugiej polowie XIX wieku, w tym
samym czasie, gdy psychologia kontynentalna, tej tradycji nie posiadajaca, szukala nowych dróg.
Glównym psychologiem byl teraz w Anglii Aleksander Bain, autor dwu wielkich dziel: The Senses and
the Intellect, 1858, i The Emotions and the Will, 1859. Dodal wiele nowego materialu i szczególowych
pomyslów, ale zasadniczo zostal przy dawnym typie psychologii angielskiej z jej metoda introspekcyjna i
teoria empirystyczna i asocjacjonistyczna. Korzystal z niego Spencer, który do psychologii angielskiej
dodal nowy motyw: ewolucjonizmu.
- PSYCHOLOGIA EKSPERYM ENTALNA NIEMCÓW.
Psychologia miala na kontynencie dalej siegajace
ambicje: stac sie nauka nie tylko empiryczna, ale eksperymentalna. Zaczela uzupelniac introspekcje,
doswiadczenie wewnetrzne, specjalnie obmyslanymi eksperymentami. Stwierdzala nie zwyczajne fakty,
lecz wywolywane umyslnie, obserwowane w warunkach laboratoryjnych, poddawane dokladnej kontroli,
mierzone na specjalnych aparatach.
Od 1875 r. W. James organizowal w Stanach Zjednoczonych eksperymenty psychologiczne w
uniwersytecie Harvarda. W Europie fizyk i fizjolog H. Helmholtz udostepnil swa berlinska pracownie
fizjologiczna psychologom. Wreszcie w 1879 r. Wilhelm Wundt zalozyl w Lipsku pierwsza specjalna
uniwersytecka pracownie psychologiczna. Inicjatywa ta znalazla od razu wielkie uznanie i rozglos. W
latach 1880- 1900 psychologia eksperymentalna stala sie najwieksza nowoscia naukowa, a pracownia
Wundta Mekka dla studentów z calego swiata. Laczono z nia oczekiwania najwspanialsze: ze czynnosci
umyslu w sposób najbardziej naukowy i scisly zbada i wymierzy. Ale traktowano ja bardzo wasko: w
Lipsku i innych pracowniach miano przekonanie, ze jedynie wrazenia zmyslowe nadaja sie naprawde do
badania eksperymentalnego. Do nich tez na ogól ograniczano eksperymenty. Co prawda, wierzono, ze
stanowia one wlasciwa osnowe zycia psychicznego i ze znajac wrazenia zmyslowe znamy cale zycie
psychiczne. I do konca stulecia badania
eksperymentalne nie wyszly poza te najbardziej elementarne procesy. Z natury rzeczy byly tez
monotonne i malo wydajne. Prowadzone byly przewaznie przez Niemców. Wielki psycholog
amerykanski W. James powiedzial kiedys o ich pracach, ze inny naród nie bylby wytrzymal takiej nudy.
- PSYCHOLOGIA FIZJOLOGICZNA.
Mniej wiecej jednoczesnie z przejsciem do metody
eksperymentalnej w psychologii odbylo sie czesciowe przesuniecie jej badan z samych zjawisk
psychicznych na ich somatyczne odpowiedniki. Nie byla to calkowita nowosc: juz w poprzednim stuleciu
Anglik Harvey i Francuz Cabanis tak wlasnie chcieli uprawiac psychologie. Jednakze pozostali wówczas
osamotnieni; teraz zas wszyscy chcieli psychologii „fizjologicznej”. Zadaniem jej bylo zbadac
anatomiczne i fizjologiczne warunki, w których powstaja zjawiska psychiczne. Badania jej byly na
granicy fizjologii, w szczególnosci fizjologii narzadów zmyslowych i mózgu, a czesciowo wychodzily
nawet poza te granice, byty wiecej fizjologia niz psychologia.
Psychologia fizjologiczna miala w zasadzie byc tylko jednym ze specjalnych dzialów psychologii, czy
nawet tylko dyscyplina pomocnicza dla psychologii: ale ze wzgledu na swa obiektywnosc,
przyrodniczosc, na mozliwosc eksperymentów i dokladnych pomiarów wydala sie wówczas
nieporównanie najwazniejszym dzialem psychologii, rozrosla sie i pozostawila w cieniu inne jej dzialy, a
przede wszystkim psychologie ogólna, badajaca same zjawiska psychiczne, a nie ich warunki. W
szczególnosci fizyk i fizjolog H. Helmholtz w pracach oglaszanych od 1856 r. pchnal naprzód psychofizjologie widzenia i slyszenia, wyjasniwszy, jak pracuje oko i ucho, jak oczy postrzegaja
odleglosc i przestrzen, jak z niewielu barw pierwotnych powstaje wielobarwne widzenie. Postepy tych
badan byty tak szybkie, ze juz w 1874 r. W. Wundt mógl zestawic je systematycznie w wielkim 3-
tomowym dziele, które nosilo nazwe Psychologii fizjologicznej. Duza zreszta czesc jej zajmowaly
wywody czysto anatomiczne i fizjologiczne oraz opis aparatów uzywanych do eksperymentów
psychologicznych: czesc wlasciwie psychologiczna niewiele wychodzila poza zakres wrazen
zmyslowych.
Psychologia fizjologiczna miala w zasadzie podac tylko somatyczne warunki powstawania zjawisk
psychicznych; ale ci, co ja uprawiali, przewaznie sadzili, ze warunki te sa naprawde przyczynami zjawisk
psychicznych. I dlatego byli przekonani, ze rozwijane przez nich dzialy fizjologu stanowia najistotniejsza
czesc samej psychologii.
- PSYCHOFIZYKA.
Ówczesne badania psychologiczne objely nie tylko stosunek zjawisk psychicznych do fizjologicznych, ale takze do zjawisk zewnetrznych, stanowiacych ich podniety.
Fizjolog E. H. Weber zauwazyl, ze stosunek wrazenia i podniety nie jest prosty: podnieta musi wzrastac
proporcjonalnie do juz dzialajacej podniety, jezeli ma wywolac dostrzegalny przyrost wrazenia. I jesli
podniety wzrastaja w postepie geometrycznym, to wrazenia w arytmetycznym. W fakcie tym,
zaobserwowanym przez Webera. G. Th. Fechner dopatrzyl sie fundamentalnego prawa zycia
psychicznego i podjal systematyczne badania nad stosunkiem miedzy podnieta a wrazeniem, którym dal
nazwe „psychofizyki”. W 1860 roku wydal Elemente der Psychophysik, Byl przekonany, ze dokonywa
rzeczy o najwiekszej donioslosci, ze mierzac stosunek podniety i wrazenia podaje w scislych liczbach
stosunek swiata fizycznego i psychicznego, ze rozwiazuje empirycznie odwieczne metafizyczne
zagadnienie stosunku ciala i duszy. Bylo to zludzenie, ale przyczynilo sie do nadania badaniom
psychologicznym charakteru ilosciowego, do zainicjowania - Jak ja pózniej nazwano - „psychometrii”.
- PSYCHOLOGIA SPOLECZNA.
Badania eksperymentalne nie wychodzily poza nizsze formy zycia
psychicznego. Wundt, najwiekszy ówczesny autorytet, byl nawet zdania, ze jego form wyzszych badac
bezposrednio w ogóle niepodobna, nie tylko eksperymentalnie, ale i introspekcyjnie: mozna je badac
tylko posrednio, poprzez ich wytwory zewnetrzne, spoleczne. Dlatego w psychologii spolecznej czy
„etnopsychologii” widzial niezbedne uzupelnienie indywidualnej. Sadzil, ze o wyzszych formach
psychiki moze pouczyc tylko jezyk, sztuka, religia, prawo itd. One dopiero wskazuja, do czego umysl
ludzki jest zdolny. Pierwsze systematyczne studia w tej dziedzinie prowadzili kolo polowy stulecia dwaj
uczniowie Herbarta, Lazarus i Steinthal, a w 1900 r. Wundt i w tej dziedzinie zaczal dokonywac
obszernego zestawienia wyników w swej wielkiej Volkeipsychologie. Obejmowala ona psychologie
mowy, mitu, religii, spoleczenstwa, prawa, cywilizacji, historii.
- PATOPSYCHOLOGIA FRANCUZÓW.
We Francji psychologia byla inspirowana przez angielska, a
potem przez niemiecka. Jednakze posiadala swa odrebnosc: obficie poslugiwala sie materialem
psychiatrycznym dla wyjasnienia psychologii normalnej. Zapoczatkowal mysl te wielkineurolog
Charcot, potem stosowal ja uczen jego Pierre Janet oraz T. Ribot (1839-1916), którego ksiazka, z 1870 r.,
o wspólczesnej psychologii angielskiej byla dla Francji manifestem odlaczenia psychologii od filozofii.
Metoda psychiatryczna doprowadzila do rewizji dogmatu „o jednosci duszy”, a takze do uznania
podobienstwa psychiki normalnej i chorej.
Z tych postaci psychologii drugiej polowy XIX wieku najtypowsze byly jej postacie niemieckie,
zwlaszcza psychofizjologia i psychofizyka- Badaly one zjawiska psychiczne posrednio, poprzez fizyczne.
Sadzily bowiem, ze same zjawiska psychiczne nie poddaja sie scislemu i obiektywnemu ujeciu. Jednym
ze zródel tego pogladu bylo to, iz psychologie uprawiali prawie wylacznie przyrodnicy. Fechner byl
pierwotnie profesorem fizyki, a Wundt fizjologii; fizykiem i fizjologiem byl Helmholtz; fizjologiem
równiez, szczególnie dla psychologii fizjologicznej zasluzonym - Holender Donders; na wpól medykiem
byl Lotze. Psychologia somatyczna i ilosciowa uchodzila wówczas w postepowych kolach naukowych za
jedyna postac psychologii prawdziwie naukowej. Psychologia Brentany, empiryczna, ale nie
eksperymentalna i malo interesujaca sie fizycznym podlozem zjawisk, uwazana byla w owych czasach za
zacofana.
- PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA ANGLIKÓW.
W tym samym czasie powstala w Anglii psychologia
innego jeszcze typu. Byla zjawiskiem odosobnionym, malo typowym dla epoki, jej przekonan i
upodoban. Inicjatorem jej byl glównie Francis Galton (1822 - 1911). Byl uczonym amatorem, ale o
wielkiej róznorodnosci zainteresowan i niezwyklej pomyslowosci. Za wzór psychologii bral nie fizyke, jak Niemcy, lecz biologie. Badal czlowieka nie w odosobnieniu, lecz w zwiazku z otoczeniem. Zapalony
zwlaszcza do eugeniki i dla niej uprawiajacy psychologie, nadal jej bardziej zyciowy i praktyczny
charakter. Zapoczatkowal metode biograficzna, studia nad historia psychologiczna rodzin, badania
psychicznego podobienstwa blizniat, porównywanie psychologiczne ras. Podczas gdy Niemcy, a wsród
nich zwlaszcza Wundt ze swa szkola, interesowali sie w psychice tym, co wspólne wszystkim ludziom,
Galton zapoczatkowal psychologie róznic indywidualnych. Szukal sposobów okreslania indywidualnych
zdolnosci i przez to zapoczatkowal metode „testów”. Stosowal tez w psychologii metody statystyczne, a
takze metode ankiet, która w slynnych jego badaniach nad obrazowym mysleniem wykazala w mysleniu
wielka róznorodnosc typów. Gdy Niemcy zajmowali sie glównie elementami zycia psychicznego,
on badal wlasnie wieksze jego calosci i na tej drodze znalazl zagadnienia i metody, które okazaly sie
zagadnieniami i metodami przyszlosci.
Psychologia - zwlaszcza ta najtypowsza: niemiecka, fizjologiczna - unikala zwiazków z filozofia;
jednakze ich nie uniknela. Nie mogla nie zajac stanowiska w sprawie stosunku zjawisk psychicznych i
fizycznych - i stala sie terenem sporu paralelistów z interakcjonistami. Nie mogla tez nie zajac stanowiska
w sprawie natury swiadomosci - i stala sie terenem sporu substancjalistów z aktualistami. Ale sympatie
epoki byly wyrazne: niewatpliwa przewage mieli paralelisci, twierdzacy, ze wzajemne oddzialywanie
duszy na cialo i ciala na dusze nie jest mozliwe. Tak samo przewage mieli aktualisci, twierdzacy, ze
pojecie substancji w psychologii nie ma w ogóle zastosowania. Przewage tez mieli intelektualisci,
.majacy przedstawienia za stany pierwotne, a wole za wtórna, choc wielki Wundt byl woluntarysta.
Przewage mieli ci, co umysl uwazali za bierny, przypisywali mu jedynie zdolnosc biernej percepcji, a
odmawiali mu czynnej i samodzielnej „apercepcji”. Przewage mieli ci, co za przedmiot psychologii
uwazali tylko tresci swiadomosci, bo o aktach sadzili, ze nie podlegaja introspekcji.
Dla filozofii ówczesnej psychologia miala znaczenie podwójne. Najpierw, sama miala byc nauka
samoistna, szczególowa, przyrodnicza czy do przyrodniczej podobna, od filozoficznych stanowisk,
systemów i wiecznych sporów niezalezna. Miala wiec realizowac ten ideal naukowosci, od którego
tradycyjna filozofia byla tak bardzo daleka.
Po wtóre zas, wzbudzala nadzieje, ze zajmie miejsce calej tradycyjnej filozofii, ze do niej dadza sie
sprowadzic inne nauki: logika, etyka, estetyka. I filozofowie ówczesni, zwlaszcza najbardziej
reprezentatywni dla epcki, wywodzili, ze zagadnienia logiczne, etyczne, estetyczne sa naprawde
zagadnieniami psychologicznymi.
II. LOGIKA
W drugiej polowie XIX w. rózne interpretacje logiki mialy swych przedstawicieli: a wiec
interpretacja gramatyczna, wywodzaca sie od Arystotelesa, transcendentalna, wywodzaca sie od Kanta,
metafizyczna - od Hegla. Nowoscia byla logika matematyczna, ale byla pradem tylko ubocznym, miala
niewielu zwolenników, czas jej przyszedl pózniej. Natomiast prawdziwie typowa dla owych czasów byla
logika pojmowana psychologicznie. Tylko w takiej interpretacji budzila uznanie, bo wydawala sie
dyscyplina empiryczna, a wiec prawdziwie naukowa.
Wszak zajmuje sie - mówiono - sadami i wnioskami, a sadzenie i wnioskowanie sa funkcjami
psychicznymi. Okreslano ja jako nauke o prawidlowym mysleniu albo nauke o prawach myslenia - a
myslenie i jego prawa naleza do psychologii. „Logika, o ile jest nauka” - pisal Mili - „jest tylko czescia
lub galezia psychologii: rózni sie od niej tylko tak, jak czesc od calosci i jak sztuka od nauki. Swe
podstawy zawdziecza calkowicie psychologii”. Niemiecki logik Sigwart twierdzil, ze prawa logiczne sa
tylko „formami poruszania sie naszej mysli”, a niemiecki psycholog Lipps, ze „logika jest dyscyplina
psychologiczna, bo wszak poznanie wystepuje tylko w psychice”.
Jedni rozumieli ja jako „fizyke myslenia”, drudzy jako „etyke myslenia”. Inaczej mówiac, jedni jako
zespól praw, a drudzy - norm myslenia; ale normy nie mniej niz prawa wywodzili z procesów mysli
studiowanych przez psychologie. W ten sposób relatywizowali logike. Sigwart zastrzegal, ze dotyczy ona
tylko „naszego” myslenia, a inni, iz nawet ewoluuje wraz z naszym mysleniem. Ale za to byli przekonani,
ze opieraja sie na faktach i ze czynia z niej w ten sposób nauke prawdziwa, bo empiryczna. Poglad ten,
sprowadzajacy logike do psychologii, nazwano pózniej „psychologizmem logicznym”.
Samej logiki formalnej uczeni tamtych czasów na ogól nie cenili i nie starali sie dalej rozwijac. Podzielali
przewaznie poglad Kaniowski, ze jest nauka tylko formalna i juz zamknieta, bez danych do dalszego
rozwoju. Natomiast usilowali dac jej podbudowe i nadbudowe. Podbudowa miala byc teoria poznania, a
nadbudowa metodologia. One stanowily upodobanie epoki. Zajmowano sie w dalszym ciagu „logika”, ale
to, co tak nazywano, bylo naprawde teoria poznania lub metodologia. Interesowano sie zasadami
logicznymi nie dla nich samych, lecz dla przejawiajacych sie w nich procesów myslenia albo ich
zastosowan w metodach naukowych. Mili, najbardziej przez wspólczesnych ceniony logik, zajmowal sie
w swym Systemie logiki teoria poznania i metodami nauk. Najslawniejszy logik niemiecki Sigwart byl
naprawde metodologiem.
III. ETYKA
Szczególna trudnosc stanowilo zrobienie nauki psychologicznej czy w ogóle empirycznej z etyki -
boc zagadnieniem jej jest: co byc powinno, a empirycznie mozna badac jedynie to, co jest.
1. Aby cel ten osiagnac, musiano przesunac zagadnienie etyki; z zagadnienia: co jest powinnoscia?
przesunieto je na inne: co ludzie uwazaja za powinnosc? Nie pytano: co jest dobre? lecz: co ludzie za
dobre uwazaja? To mozna bylo badac empirycznie, to istotnie bylo zagadnieniem psychologicznym;
specjalnie usilowano ustalic, jak na te sprawy zapatruja sie ludzie pierwotni, jaki jest na nie poglad
prosty, nie zdeformowany przez pózniejsza refleksje. I entologowie otrzymali pierwszy glos w sprawach
etycznych. Powstaly typowe i rozpowszechnione ksiazki o moralnosci pierwotnej Letourneau,
Westermarka i innych, w Polsce Swietochowskiego.
Byly to istotnie badania empiryczne, ale nie dotyczyly zagadnien etycznych. Zagadnienia mialy inne,
stanowily inna nauke. Nauce tej nalezala sie inna nazwa, np. „etologia”, jak proponowal Ochorowicz, ale
nie etyka.
2. Wszakze usilowano wówczas i z wlasciwej etyki zrobic nauke empiryczna. Przyznawano, ze ustala ona
nie fakty, lecz normy, nie to, co jest, lecz co byc powinno. Ale sadzono, ze te normy, powinnosci, nie
bedac faktami, maja jednak uzasadnienie w faktach. Mianowicie-w faktach psychologicznych. Stawano
na stanowisku psychologizmu etycznego. To umysl ludzki wytwarza normy i normy sa takie, jaki jest
umysl, który je wytwarza, a umysl jest faktem psychologicznym. Beneke twierdzil, ze natura ludzka
wytwarza prawa moralne z taka sama koniecznoscia, z jaka drzewo wisniowe rodzi wisnie, a jablon
jablka. Mili mówil, ze dobre jest to, co odpowiada pozadaniom ludzkim, a wiec - faktom
psychologicznym.
3. Siegano nawet glebiej: fakty psychologiczne, bedace zródlem ocen i norm; same znów maja zródlo w
faktach biologicznych. Pozadamy tego, co jest nam do zycia potrzebne,
co dodaje sil w walce o byt. Gdy analizujemy nasze normy moralne, przekonujemy sie, te zawieraja one
wlasnie to, czego zycie wymaga. W tym duchu wypowiadal sie wówczas zarówno Spencer, jak
Nietzsche, jak Guyau.
4. Albo tez normy wywodzono z faktów spolecznych: dla jednostki jest norma to, czego wymaga od niej
wspólnota, do której ona nalezy. Bez spoleczenstwa nie byloby norm ani powinnosci, nie byloby nawet
pojecia normy i powinnosci. Kazdy posiada jakies idealy, wedle których ocenia i normuje zycie, ale
idealy jego sa tworem warunków spolecznych, w jakich zyje. Warunki te sa ostatecznymi faktami, z
których wywodza sie powinnosci, normy, idealy, wartosci.
Wszystkie te teorie - nazwane pózniej „naturalizmem etycznym”, bo norm nie przeciwstawialy naturze,
lecz je wlasnie z natury wywodzily - byly typowe dla drugiej polowy XIX w. Dopiero na przelomie XX
wieku objawila sie opozycja przeciw nim, dowodzaca, ze sa bledne, bo z tego., ze cos jest, nie mozna
wnioskowac, ze byc powinno. Z tego, ze ludzie jakas wlasciwosc cenia, nie wynika, by byla cenna; ani z
tego, ze nalezy do wyzszego szczebla rozwoju, nie wynika, by byla moralnie wyzsza. Ale tak czy inaczej
teorie te, a zwlaszcza czysty psychologizm etyczny, byly wyrazem owej epoki i odegraly swa role. Byly
przejsciem od dawniejszego pogladu, ze etyka ma tworzyc normy, do nowszego, ze ma normy badac. I do
jeszcze nowszego, ze nie normy, a takze nie obowiazki, cele, wartosci, idealy ma badac etyka, lecz
jedynie pojecia normy czy obowiazku, celu, wartosci, idealu.
IV. ESTETYKA
Estetyka juz w XVIII w. (zwlaszcza w Anglii) miala charakter psychologiczny i empiryczny, w
XIX w. (zwlaszcza w Niemczech, gdzie ja uprawiano najwiecej) weszla w sfere ogólnych dociekan
filozoficznych, apriorycznych, spekulatywnych, odbiegla od faktów, zajmowala sie idealem
abstrakcyjnym piekna. W drugiej polowie wieku, gdy zapanowaly prady-minimalistyczne, musial ten stan
rzeczy wywolac reakcje. Najogólniej dal jej wyraz Fechner oswiadczajac, ze tej spekulatywnej, metafizycznej estetyce „od góry” - chce przeciwstawic naukowa, empiryczna estetyke „od dolu”.
Estetyka od dolu, nad która wówczas zaczeli pracowac jednoczesnie rózni ludzie w róznych krajach,
miala dwie postacie: brala za przedmiot fakty albo zewnetrzne, albo wewnetrzne. Inaczej mówiac, badala
albo sztuke, albo przezycia estetyczne.
1. Badania nad sztuka usilowaly przedstawic, jak sztuka powstala i jak wytworzyla sie wielka
róznorodnosc jej form. W Anglii rozwazano to zagadnienie zwlaszcza ze stanowiska biologicznego.
Darwin przedstawil sztuke jako czynnik selekcji plciowej, Spencer zas jako rodzaj gry potrzebnej w
walce o byt, bo cwiczacej sprawnosc zmyslów. James Sully w latach 1874- 1876 i Grant Allen w 1877 r.
rozwineli szczególowiej estetyke na podlozu ewolucyjnym. We Francji Taine tlumaczyl, dlaczego sztuka
w róznych czasach i miejscach przyjmowala rózne formy: tlumaczyl to srodowiskiem i momentem historycznym. A w Niemczech Gotfryd Semper stosowal rozwazania natury technicznej: tlumaczyl formy
sztuki wymaganiami materialu, jakim sie posluguje, i narzedziami, jakich uzywa.
2. Drugiemu kierunkowi badan estetycznych, bioracemu za przedmiot przezycia estetyczne, Fechner dal
postac nie tylko empiryczna, ale eksperymentalna. W Vorschule der Aesthetik z 1876 r. opisal po raz
pierwszy metodycznie robione eksperymenty estetyczne. Zasady, na jakich opierala sie estetyka, byly
psychologiczne. Byla to np. „zasada progu” (ze jedynie wrazenia o dostatecznej sile dzialaja uczuciowo);
albo „zasada wspóldzialania estetycznego” (ze z polaczenia wielu zródel zadowolenia estetycznego
powstaje zadowolenie wieksze niz suma tego zadowolenia, jakie by dalo kazde zródlo z osobna); albo
„zasada jednolitego zespolenia róznorodnosci” (ze do zadowolenia estetycznego potrzeba nie tylko
jednosci, ale tez róznorodnosci i zmiany, bez nich bowiem wytwarza sie wrazenie jednostajnosci, pustki,
ubóstwa); albo „zasada kojarzenia” (ze w zadowoleniu estetycznym, jakie nam daja ogladane przez nas
rzeczy, wyobrazenia z nimi skojarzone maja udzial czestokroc nie mniejszy niz one same).
Eksperymenty, jakie przeprowadzil Fechner i jego pierwsi nastepcy, dotyczyly spraw bardzo prostych,
raczej skladników tego, co sie nam podoba, niz samych podobajacych sie rzeczy. Dotyczyly prostych
barw i figur geometrycznych, kwadratów czy kól, co do których ustalano, jakie i kiedy podobaja sie
najwiecej. Fechner robil te eksperymenty z nadzieja, ze przez nie ustali, jakie figury i barwy sa piekne.
Zakladal bowiem, ze piekne sa te, o których jest stwierdzone z laboratoryjna dokladnoscia, iz sie
podobaja. Wierzyl w laboratoryjne i statystyczne odnalezienie prawdziwego piekna.
Niebawem jednak te zamierzenia eksperymentalnej estetyki musialy ulec redukcji: zrozumiano, ze w
ustaleniu, co jest piekne, nie pomoga statystyki i aparaty. Moga one natomiast ustalic cos innego:
mianowicie, co dzieje sie w swiadomosci czlowieka doznajacego wrazen estetycznych. Pierwotny swój
cel obiektywny estetyka eksperymentalna zamienila tedy na subiektywny: eksperymenty, które mialy
sluzyc Fechnerowi do estetyki obiektywnej, daly owoce w psychologicznej. Jednym z pierwszych, którzy
poprowadzili ja w tym duchu (juz w XX w.), byl profesor Warszawskiej Wolnej Wszechnicy, Jakub
Segal.
3. Estetyka psychologiczna dazyla od razu do ogólnej teorii przezyc estetycznych. Teorii takich bylo
wiele, pochodzacych glównie z Niemiec. Wiec hedonistyczna: ze przezycia estetyczne cechuje po prostu
doznawana w nich przyjemnosc. Albo formalistyczna: ze tylko przyjemnosc wywolana przez formalne
wlasciwosci przedmiotów (szkola Herbarta: Zimmermann, Hanslick). Albo funkcjonalistyczna: ze tylko
przyjemnosc spowodowana samym funkcjonowaniem umyslu (K. Groos). Albo iluzjonistyczna: ze
przezycie estetyczne jest swiadomym poddawaniem sie zludzeniu (K. Lange) i doznawaniem uczuc
pozornych (E. v. Hartmann). Albo ze polega na kontemplacji (H. Siebeck, Wundt, O. Kulpe), na
oderwaniu sie od wlasnej osobowosci (H. Miinster-berg). Albo ze, przeciwnie, przezycie estetyczne ma
zródlo we wczuwaniu wlasnych uczuc w rzeczy (F. Th. Vischer, w szczególnosci Lipps).
Teorii bylo tedy bardzo wiele. Kazda byla oparta na jakichs obserwacjach czy eksperymentach, kazda
ujawniala czesciowa prawde, ale - robila z niej powszechna. Ze soba zas byly w wyraznej niezgodzie. I
nie bylo jednej estetyki, ale tyle, ile róznych teorii. Liczyly sie z faktami i o tyle stanowily postep w
stosunku do spekulatywnej estetyki poczatku XIX w., natomiast byly raczej cofnieciem sie w stosunku do
czysto obserwacyjnej estetyki XVIII w. I estetyka, oderwawszy sie od filozofii i wszedlszy na droge
psychologiczna, empiryczna, eksperymentalna, nie stala sie przez to od razu wzorowa nauka, tak samo
jak sie nia nie stala logika ani etyka.
