GALILEUSZ Flashcards
(10 cards)
Praca przyrodników od początku nowej ery dała nie tylko ważne wyniki faktyczne, ale także
uświadomiła właściwą metodę nauki.
Wybitnym uczonym, który z filozoficzną rozwagą sformułował
nowe idee metodologiczne na samym początku XVII w., był Galileusz.
Galileo Galilei (1564-1642)
urodził się w Pizie, studiował medycynę, potem matematykę i
filozofię w Pizie i Florencji, od 1589 r. był profesorem w Pizie, potem w Padwie i znów w Pizie. Główne
swe zdobycze naukowe, które uczyniły go twórcą nowożytnej mechaniki i astrofizyki, osiągnął w
pierwszym dziesięcioleciu XVII wieku; polegały one na odkryciu praw spadania, a także na
skonstruowaniu teleskopu, który otworzył mu drogę do wielu spostrzeżeń, jak rozłożenie Drogi Mlecznej.
Z powodu życzliwego dla nauki Kopernika stanowiska został oskarżony w 1617 roku o herezję. Na razie
udało mu się oczyścić z zarzutu; ale następne dzieła wywołały nowe oskarżenia i po Dialogu o dwóch
głównych systemach wszechświata wytoczony mu został proces. Uniknął kary przez to, że wyrzekł się
swego poglądu.
Był uczonym przyrodnikiem, ale z typu tych, co w badaniach swych sięgają do podstaw nauki, i
obdarzonym filozoficzną zdolnością refleksji nad własnymi badaniami.
DZIEŁA filozoficznie ważne:
Probierca złota (II saggiatore), 1623, i ów dialog o systemach
wszechświata (Dialogo sopra i due massimi sistemi del mondo), 1632.
POPRZEDNICY.
Średniowieczni okhamiści byli poprzednikami Galileusza zarówno w fizyce, jak i w
filozoficzno-metodologicznych rozważaniach. Po nich zaś znakomici przyrodnicy Odrodzenia: Kopernik,
Leonardo da Vinci, Kepler. Był wrogiem arystotelizmu, natomiast miał punkty styczności z tradycją
platońską, kładącą nacisk na matematyczne i aprioryczne.
- WIEDZA DOŚWIADCZALNA.
Galileusz występował przeciw spekulatywnemu
rozwiązywaniu zagadnień przyrodniczych bez odwoływania się do doświadczenia. Pisał do Keplera
dziękując, że pierwszy i prawie jedyny dał wiarę jego odkryciom. „Co powiesz o tych filozofach naszej
wszechnicy, którzy, mimo wielokrotne propozycje, nigdy nie chcieli planety lub Księżyca obejrzeć przez
teleskop… Jakżebyś się śmiał, gdybyś mógł usłyszeć, jak najbardziej uznany filozof naszego uniwersytetu
starał się nowe planety oderwać z nieba argumentami logicznymi niby formułami czarodziejskimi”.
Naukę należy opierać na doświadczeniu. Natomiast nie należy jej ograniczać do samego tylko zbierania
faktów. Galileusz był zwolennikiem nauki empirycznej, ale nie był jednostronnym empirystą. Samo
nagromadzenie wielu doświadczeń (experimentorum multorum coacervatio) nie stanowi jeszcze nauki;
nie ma nauki bez rozumowania. Chodzi tylko o to, by rozumowanie naukowe przebiegało w łączności z
doświadczeniem.
- WIEDZA MATEMATYCZNA.
Galileusz chciał nie tylko wzmocnić naukę przez oparcie jej na
doświadczeniu, chciał również dać jej postać ścisłą. Ścisła zaś jest nauka tylko wtedy, gdy może
przedmiot swój mierzyć. Aby tedy przyrodoznawstwo uczynić nauką ścisłą, należy zjawiska poddać
analizie i odnaleźć te składniki, które dają się mierzyć; ze składników tych, drogą syntezy, nauka
odbuduje zjawiska. Te dwie metody - analizę i syntezę - Galileusz nazywał za współczesnym
arystotelikiem, Zabarellą, metodą rezolu-tywną i kompozytywną. W ich stosowaniu widział warunek
ścisłego, naukowego postępowania.
Składniki zjawisk, które dają się mierzyć i przeto stanowią podstawę badań ścisłych, są dwa: kształt i
ruch. Te więc stały się dla Galileusza właściwym przedmiotem przyrodoznawstwa. Przez nie ścisła nauka
o przyrodzie jest pokrewna matematyce, ma matematyczną postać. „Księga natury pisana jest w
matematycznym języku, jej znakami pisarskimi są trójkąty, koła i inne figury geometryczne, bez których
pomocy ani słowa z niej zrozumieć niepodobna”. Galileusz musiał walczyć z arystotelikami, którzy
widzieli radykalną różnicę między metodą matematyczną a fizykalną i przeto twierdzili, że matematyczna
ścisłość nie jest rzeczom przyrodzonym dostępna.
Oczywiście, obliczenia matematyczne muszą trzymać się danych doświadczalnych, ale jakże można
łączyć matematykę z doświadczeniem? Galileusz pojmował rzecz tak: Zdania matematyczne są zdaniami
hipotetycznymi typu „jeżeli jest A, to jest B”. Te związki między A i B matematyka ustala niezależnie od
doświadczenia. Rzeczą doświadczenia jest natomiast stwierdzić, czy w rzeczywistości istnieje A. Jeżeli
istnieje, to można już bez odwoływania się do doświadczenia, na podstawie matematycznych rozważań
ustalić, że istnieje B. I wtedy matematyczna dedukcja staje się z idealnej konstrukcji poznaniem
rzeczywistości. Matematyczne przyrodoznawstwo zawiera tedy dwa odrębne rodzaje zdań: 1) hipotetyczne zdania
matematyczne i 2) egzystencjalne zdania empiryczne. Eksperyment, który dla Bacona był podstawą całej
nauki, dla Galileusza był tylko jednym z jej czynników; praca badawcza obok swej części empirycznej
obejmuje część dedukcyjno-matematyczną. O związkach koniecznych doświadczenie nic nie mówi:
„Albo każdy wie o nich sam z siebie (da per se), albo wcale o nich wiedzieć nie może”. Jest to dziedzina
wiedzy apriorycznej, nie doświadczenia. Pod tym względem Galileusz był przeciwnikiem empiryzmu.
Miał on przekonanie, że czynniki matematyczne rzeczy nie tylko nadają się do ściślejszego badania, ale,
co więcej, są jedynymi czynnikami obiektywnymi, inne zaś są tylko naszym dodatkiem subiektywnym.
Był pierwszym myślicielem nowożytnym, który (w 1623 r.) wypowiedział się za zarzuconą od czasów
Demokryta nauką o subiektywności jakości zmysłowych. W niektórych rodzajach wrażeń zmysłowych
jest jasne, iż są wywoływane przez sam tylko kształt i ruch rzeczy; w innych zaś, np. we wrażeniach
wzrokowych i słuchowych, można to samo wnosić przez analogię.
- WIEDZA o ZJAWISKACH.
Poszukiwanie ścisłości w nauce miało jeszcze dalsze konsekwencje:
doprowadziło do zmiany przedmiotu nauki i jej zadania. Dotąd zadanie przyrodoznawstwa,
sformułowane przez tradycję perypatetycką, było takie: znaleźć „istotę”, czyli prawdziwą „naturę” każdej
substancji, by potem drogą dedukcji logicznej wyprowadzić wszelkie własności substancji. Rozumowano
np. w ten sposób: Ciała „z natury swej” unikają próżni, gdyż próżnia jest logicznym przeciwieństwem
ciała. Albo tak: Każde ciało, odpowiednio do swej „natury”, ma swe miejsce we wszechświecie, np.
powietrze zajmuje miejsce między ogniem i ziemią, gdyż jego własności są pośrednie między ich
własnościami. Jeśli woda wypycha powietrze z naczynia, to dlatego, że „natury” tych żywiołów są
między sobą niezgodne. Plamy słoneczne, jak twierdził jeden z przeciwników Galileusza, nie mogą
znajdować się na samym Słońcu, gdyż Słońce „z natury swej” jest ciałem najbardziej świecącym i dlatego
nie może z siebie wyłonić ciemności, która jest przeciwieństwem jego natury.
Galileusz wyrzekł się wnikania w prawdziwą „naturę” rzeczy. „Albo staramy się na drodze spekulacji
wniknąć w prawdziwą, wewnętrzną istotę przyrodzonych substancji, albo zadowalamy się poznaniem
niektórych ich cech i właściwości. Pierwsze uważam za przedsięwzięcie równie beznadziejne wobec
najbliższych, ziemskich substancji, jak i wobec najdalszych, niebieskich. Jeśli natomiast chcemy
zadowolić się ustaleniem określonych cech, to możemy mieć pełną nadzieję powodzenia, zarówno co do
najdalszych ciał i zjawisk, jak i co do tych, które leżą tuż przed naszymi oczami”.
„Od prawdy naukowego twierdzenia nie wolno i nie można wymagać więcej ponad to, iżby odpowiadała
wszystkim zjawiskom”. To był nowy program nauki; w nim zawarta była zasadnicza różnica między
dawną nauką arystotelików a nauką nową. Tamta chciała badać substancje, ta zaś tylko zjawiska i
stosunki. Ale za to spodziewała się znaleźć powszechne prawa, jakie nimi rządzą. Program dawniejszy
zdawał się być wyższy, ale był, jak się okazało, fikcyjny, nie posiadał widoków urzeczywistnienia; a był
szkodliwy, bo odwodził od tej drogi, na której nauka robi skromne, ale rzetelne postępy. Nauka nie
rozporządza żadnym metodycznym sposobem, aby badać „prawdziwą istotę rzeczy”, może natomiast
badać zjawiska i ustalać prawa, jakie nimi rządzą. To przejście od szukania istoty rzeczy do szukania
praw dzieli dwie wielkie epoki w rozwoju nauki. Galileusz był pierwszym, który świadomie a wyraźnie
zajął stanowisko właściwe nowej epoce.
- WIEDZA PRZYCZYNOWA.
Prawa, jakie Galileusz chciał badać, były to przede wszystkim prawa
przyczynowe. I w tym także program jego różnił się od nauki o przyrodzie panującej dotychczas; ta
bowiem rozważała przyrodę najwięcej z punktu widzenia jej celowości.
Ta dawna nauka miała w przyrodzie za celowe bądź to, co odpowiada człowiekowi, bądź to, co jest
doskonałe. Galileusz zwalczał obie te postacie finalizmu. Przeciw pierwszej pisał: „Tylko mania
wielkości może nasz niesłychanie słaby umysł czynić sędzią dzieł Bożych i wszystko we wszechświecie,
co nie służy naszemu pożytkowi, uważać za próżne i zbędne”.
A przeciw drugiej pisał tak: „Nie studiowałem kronik i genealogii figur geometrycznych, nie umiem
przeto rozstrzygnąć, która z nich starożytniejsza i dostojniejsza. Myślę raczej, że każda jest starożytna i
doskonała, lub raczej, że żadna nie jest sama przez się ani doskonała, ani niedoskonała, ani szlachetna, ani
nieszlachetna, natomiast gdy chodzi o budowanie murów, to figura prostokątna jest doskonalsza od
sferycznej, gdy zaś chodzi o toczenie się pojazdu, to koło lepsze jest od trójkąta”.
Twierdzenie o celowości, doskonałości, harmonijności wszechświata jest może prawdziwe, ale nie należy
do kompetencji nauki. Zadania uczonych są skromniejsze: „Nam musi wystarczyć, że jesteśmy tymi
mniej wzniosłymi pracownikami, którzy poszukują marmuru w głębiach ziemi i wynoszą go na światło, aby dopiero artysta stworzył zeń te cudowne kształty, które utajone są w jego surowym i
nieukształtowanym łonie”.
ZNACZENIE FILOZOFICZNE mają w poglądach Galileusza cztery zasady metodologiczne:
Przyrodoznawstwo należy traktować po pierwsze doświadczalnie, po drugie matematycznie, po trzecie
ograniczać do badania zjawisk i po czwarte - do badania przyczyn. Zasady te były przygotowywane przed
Galileuszem, ale dopiero przez niego zostały sformułowane w sposób dojrzały i sprawdzone w owocnej
pracy badawczej.
NASTĘPCY.
Pomimo opozycji konserwatystów (zwolenników tradycyjnej Arystotelesowskiej koncepcji
nauki) idee Galileusza wzięły górę. Nie pociągnęły od razu ogółu, ale pociągnęły najwybitniejsze
jednostki na tory empirycznego, matematycznego, przyczynowego traktowania przyrody. Następne po
Galileuszu wielkie ogniwo w rozwoju zarówno samej nauki, jak i metodologicznej refleksji stanowił
Newton.
