LEIBNIZ Flashcards
(20 cards)
Ostatni wielki system racjonalistyczny XVII w., zbudowany przez Leibniza,
wyrósł na podłożu
pluralizmu i indywidualizmu, z poczucia różnorodności i indywidualności rzeczy. Na tym podłożu umiał
uzgodnić przeciwieństwa, jakie ujawniła dotychczasowa filozofia.
ŻYCIE LEIBNIZA było jedyne w swoim rodzaju ze względu na pełnię i wszechstronność poczynań.
Gottfried Wilhelm Leibniz żył od 1646 do 1716. Urodził się w Lipsku jako syn uczonego prawnika,
profesora. Jest prawdopodobne, iż pochodził z rodziny emigrantów polskich, arian Lubienieckich. Był
umysłem wyjątkowo wcześnie dojrzałym: od dzieciństwa pochłaniał książki naukowe; mając lat 15
wstąpił na uniwersytet, gdzie studiował prawo, matematykę i filozofię; mając lat 17 napisał rozprawę De
principio individui, w której wykazał niepospolitą erudycję i samodzielność; mając lat 20 został doktorem
praw. Zaproponowano mu wówczas katedrę uniwersytecką; ale pragnąc bardziej pełnego i czynnego
życia odrzucił propozycję; i nigdy potem pracą akademicką się nie trudnił. Natomiast wszedł na służbę
elektora mogunckiego i jako współpracownik jego pierwszego ministra dostał się od razu w wir wielkiej
polityki europejskiej. Różnorodne sprawy, jedna ważniejsza od drugiej, zajmowały jego umysł: reforma
nauczania jurysprudencji, kodyfikacja praw, sposób zwalczenia herezji, pogodzenie katolicyzmu z
protestantyzmem. Mając lat 24 został radcą sądu najwyższego w Palatynacie; w misjach politycznych
bawił przez cztery lata w Paryżu, w latach 1673 i 1676 jeździł do Londynu, w 1676 do
Amsterdamu. Jednocześnie prowadził rozległe studia; studiował matematykę i przyrodo-znawstwo;
dokonał wówczas, w r. 1674, odkrycia rachunku różniczkowego; studiował również filozofów:
Kartezjusza, Hobbesa, Pascala. Zawarł, głównie podczas pobytu w Paryżu, osobiste stosunki z
najpierwszymi uczonymi tamtych czasów, jak Arnauld, Malebranche, Huet, Tschirnhaus, Mariotte,
Huyghens, Boyle, Collins. Odwiedzał Spinozę, korespondował z Newtonem.
W 1676 r., po śmierci elektora i jego ministra, opuścił służbę w Palatynacie i osiadł w Hanowerze jako
radca dworu i bibliotekarz. Na tym stanowisku pozostał lat czterdzieści, aż do śmierci; zresztą, więcej
bodaj czasu spędzał na podróżach politycznych i naukowych niż w zacisznym, małym mieście, które nie
zaspokajało jego ambicji. W związku ze swym stanowiskiem brał udział w różnorodnych rokowaniach
dyplomatycznych, a także pracował na polu historii prawa, wydawał Annales Brunsvicenses, Scriptores
rerum Brunsvicensium, Codex iuris gentium, wielką historię rodu książąt brunświckich. A poza tym
pracował nad mnóstwem rzeczy, robiąc odkrycia, budując teorie i snując projekty działań i reform. W
zakres jego dociekań wchodziła nadal teologia, specjalnie idea godzenia wyznań, prawo, zwłaszcza
państwowe, przyrodoznawstwo wszelkich działów, a szczególniej mechanika, poza tym medycyna,
górnictwo, językoznawstwo, logika, a najwięcej matematyka i filozofia. Skarżył się nieraz na nadmiar i
rozbieżność swych prac, ale nie byłby się zgodził wyrzec którejkolwiek z nich. Ukochaną jego myślą była
organizacja nauk i tworzenie w tym celu akademii; robił o to starania w Berlinie, Dreźnie, Wiedniu i
Petersburgu. W Berlinie, gdzie dużo przebywał, odkąd zaprzyjaźniona z nim ks. Zofia Karolina wyszła za
Fryderyka I, doprowadził do otwarcia Akademii Nauk w 1700 r. i był jej pierwszym przewodniczącym.
W Wiedniu natomiast, gdzie spędził lata 1712-1714, mianowany tam radcą cesarskim i baronem, planu
utworzenia akademii nie przeprowadził z powodu złych finansów państwa. Nie tylko sfery naukowe, ale i
dwory monarsze interesowały się jego filozofią (zwłaszcza Zofia hanowerska, Zofia Karolina pruska,
księżna Walii, Eugeniusz Sabaudzki), zabiegały o jego rady (Piotr Wielki), obdarzały go tytułami i
łaskami. Ale - po życiu pełnym świetności - umarł w Hanowerze zupełnie samotny.
Był umysłem jedynym w swoim rodzaju: filozofia nie zna umysłu bardziej wszechstronnego i
oryginalnego. Był przede wszystkim filozofem, ale i w wielu innych naukach pracował twórczo. Łączył
w swych rozważaniach najróżniejsze punkty widzenia: metafizyczny, naukowy, społeczny, religijny.
Charakterystyczną cechą jego umysłu była postawa koncyliatorska, dążność do godzenia przeciwnych
poglądów. Inną cechą było to, co można by nazwać wyobraźnią filozoficzną: zdolność wodzenia myśli po
nieutartych i niespodziewanych torach.
PISMA.
Z ogromnej ilości pism Leibniza mała tylko część została ogłoszona za jego życia. Oddzielnie
wydał, poza młodzieńczymi dysertacjami, tylko Teodyceę. Najwięcej publikował w pismach naukowych,
w „Acta eruditorum” i „Journal des savants”. Wypowiadał się w rozprawach specjalnych i akademickich
komunikatach, ale poza tym także w ogromnej korespondencji naukowej (sama Biblioteka Królewska w
Hanowerze posiada 15000 jego listów, skierowanych do tysiąca z górą osób), a również w pismach
okolicznościowych i polemicznych (Teodycea została wywołana przez słownik Bayle’a, Nouveaux essais
było polemiką z Lockiem) i w popularnych skrótach przeznaczonych
dla zaprzyjaźnionych monarchów (np. Principes de la naturę et de la grace były pisane dla Eugeniusza
Sabaudzkiego). Natomiast obszernie i systematycznie filozoficznych swych poglądów nie wyłożył nigdy.
- Pisał we wcześniejszych latach po łacinie, później po francusku, nadzwyczaj rzadko po niemiecku. -
Najważniejsze filozoficznie są pisma: De principio individui, 1663, Discours de metaphysiąue, 1686,
Systeme nouveau de la naturę, 1695, Essai de Thśodicee, pisane 1696, wydane 1710, Nouveaux essais sur
rentendement humain, pisane 1704, wydane 1765, Principes de la naturę et de la grace, pisane 1714, wydane 1740, Monadologie, 1714, wyd. 1720, i wydana przez L. Couturata rozprawka Primae veritates. Z
korespondencji najważniejsze filozoficznie: z Arnauldem i z Clarkiem. Zastanawiające jest, że pisma
pozostawione przez Leibniza w rękopisie częściowo nie są zgodne z tymi, które ogłosił.
POPRZEDNICY.
Źródła systemu Leibniza są różnorodne. Przekonaniem jego było, że w każdym
poglądzie jest cząstka prawdy, a intencją - te cząstki zebrać w jeden system. Będąc jeszcze wyrostkiem,
marzył o uzgodnieniu Demokryta, Platona i Arystotelesa. Znał Kartezjusza i Gassendiego, okazjonalistów
i Spinozę - i choć tak bardzo byli różni między sobą, z wszystkich w ten czy inny sposób korzystał. Mimo
taką postawę, stworzył system na wskroś oryginalny. Zagadnienia, jakie podejmował, były typowe dla
filozofii nowożytnej, specjalnie dla racjonalistycznej filozofii XVII wieku; ale stanowisko, jakie wobec
nich zajmował, było pod niektórymi przynajmniej względami zbliżone raczej do filozofów średniowiecza
i filozofów Odrodzenia (jak np. do Bruna).
ROZWÓJ filozofii Leibniza
rozpoczął się wcześnie; wspominał później, że mając lat 15 chodził po lesie
w okolicy Lipska i zastanawiał się, czy ma w swej filozofii zachować poglądy tradycyjnej metafizyki, czy
też pójść za nową, mechanistyczną koncepcją. Mechanizm wówczas wziął w nim górę, ale na krótko. Już
w dysertacji z r. 1663 zajął stanowisko, któremu do końca pozostał wierny. Odtąd poglądy jego rozwijały
się stopniowo i bez załamań, aż dojrzały, jak sam mówił, „po dwudziestu latach rozmyślań”, tj. w latach
1680-1685.
I. METAFIZYKA.
Naczelnym zagadnieniem XVII wieku było zagadnienie substancji. Zapoczątkował je
Kartezjusz twierdząc, iż istnieją dwie różne substancje, cielesna i duchowa. Zawikłał się przy tym w
trudności, nie umiejąc wyjaśnić, jak dwie tak różne od siebie substancje, rozciągła i nierozciągła, mogą
wzajem na siebie działać. Następcy jego szukali dla tej trudności rozwiązania. Okazjonaliści twierdzili, że
dwie substancje nie działają na siebie i działać nie potrzebują, bo Bóg to za nie czyni. Spinoza wywodził,
że to, co Kartezjusz brał za dwie substancje, to były tylko dwa przymioty tej samej substancji,
mianowicie Boga. Hobbes zaś mówił, że nie ma dwu substancji, są tylko substancje jednego rodzaju,
mianowicie materialne.
Leibniz wystąpił z jeszcze innym rozwiązaniem. Było w duchu indywidualizmu i pluralizmu: przyjmował
nieograniczoną ilość substancji. Jednakże twierdził, że wszystkie są jednego rodzaju. Pod tym względem
podobny był do Hobbesa. Ale zarazem był jego przeciwieństwem: bo gdy tamten przyjmował jedynie
substancje materialne, to ten twierdził że materialnych właśnie nie ma.
Przyjmował, że każde zjawisko jest indywidualne, każde różni się od każdego innego, nie ma dwóch liści
ani dwóch kropel wody, które byłyby do siebie zupełnie podobne. Wbrew rozpowszechnionemu
poglądowi atomistów, nie ma dwóch rzeczy, które by różniły się tylko miejscem zajmowanym w
przestrzeni, a poza tym były identyczne.
Wszelako zjawiska, jakkolwiek różnią się między sobą, są sobie bliskie, gdy zaś nie są dość bliskie, to
znajdą się zawsze zjawiska między nimi pośrednie. Nie ma w przyrodzie skoków, są tylko przejścia.
Zjawiska stanowią szeregi ciągłe. Np. między różnymi rodzajami ruchów przejścia są ciągłe, a spokój jest
tylko krańcowym punktem w szeregu ruchów coraz to drobniejszych. Podobnie linia prosta jest
krańcowym wypadkiem linii krzywych, a równość - nierówności. Podobnie nieświadomość jest tylko
najniższym szczeblem świadomości, fałsz jest najmniejszą prawdą, a zło najmniejszym dobrem.
Wszędzie we wszechświecie panuje ciągłość, każde zjawisko jest przejściem między innymi zjawiskami.
Ten stan rzeczy Leibniz sformułował jako prawo ciągłości (lex continui). Prawo to pozwalało mu łączyć
zjawiska w szeregi i sprowadzać do jedności przeciwieństwa, nawet przeciwieństwo materii i ducha.
Najciekawsze były zastosowania tego prawa na polu psychologii i matematyki. W imię jego przyjmował,
że życie psychiczne posiada całą skalę stopni, aż do postaci tak słabej, że już nieświadomej; przez to
wprowadzał do psychologii nieświadome stany psychiczne. W jego również imię, uzupełniając
dotychczasową matematykę, która uwzględniała jedynie wielkości nieciągłe, rozpoczął budowę
matematyki wielkości ciągłych na podstawie liczb nieskończenie małych.
Prawo to i w ogóle przekonanie o mnogości, indywidualności, a zarazem ciągłości natury miało też
doniosłe znaczenie dla metafizyki Leibniza.
- SUBSTANCJI JEST WIELE.
Z jednej bowiem substancji nie mogłaby się wytworzyć mnogość
rzeczy. W tym poglądzie wyrażał się pluralizm metafizyczny Leibniza, przekonanie, że mnogość zjawisk
musi mieć źródło w samej naturze bytu. Z tego stanowiska przeciwstawiał się wszelkiemu monizmowi, w
szczególności temu, który współcześnie z nim głosił Spinoza.
- SUBSTANCJE SĄ JAKOŚCIOWO ODRĘBNE.
Inaczej niewytłumaczalna byłaby różnorodność rzeczy.
Ten pogląd Leibniza przeciwstawia się czysto ilościowej koncepcji świata, wyznawanej przez filozofię
mechanistyczną. Substancje są indywidualne, każda ma swój odrębny charakter. Naturę substancji łatwiej
jest zrozumieć na podobieństwo osób niż na podobieństwo rzeczy, osoby bowiem wyraźniej posiadają
cechy indywidualne. Leibniz mniemał nawet, że jeśli dwie rzeczy są tak do siebie podobne, iż nie sposób
znaleźć wyróżniających je własności, to nie są dwiema rzeczami, lecz jedną i tą samą (zasadę tę nazwał
principium identitatis indiscernibilium).
Indywidualne substancje, z których składa się prawdziwy byt, Leibniz (świadom swojego związku z
Arystotelesem) nazywał „entelechiami”; ale częściej, dla zaznaczenia, że są jednostkami prostymi, zwał
je „monadami” (zaczerpnąwszy termin ten od Giordana Bruna). Stąd też swą metafizykę nazywał
„monadologią”. Monady były dlań nierozdzielnymi składnikami świata, „punktami metafizycznymi”,
„prawdziwymi atomami”.
- SUBSTANCJE NIE DZIAŁAJĄ JEDNA NA DRUGĄ.
Skąd pochodzą własności substancji? Czy
przyczyna ich jest zewnątrz, czy wewnątrz substancji? Jak okazjonaliści, Leibniz
uważał za niepojęte i niemożliwe, by substancja mogła ulegać działaniu z zewnątrz i sama działać na
zewnątrz. „Monada nie ma okien”, jak mówił; każda monada jest zamkniętym kosmosem. Natomiast,
wytworzywszy pojęcie substancji na wzór osoby ludzkiej, Leibniz uważał za zrozumiałe, że substancja
rozwija samorzutną działalność, nie pobudzana z zewnątrz. Ponieważ jest zamkniętym kosmosem, więc
tylko w jej własnej działalności mogą mieć źródło przemiany, jakim podlega, i własności, jakie osiąga.
- SUBSTANCJE SĄ OBDARZONE SIŁAMI.
Skoro tak jest, to substancja musi rozporządzać siłą, czyli
zdolnością przetwarzania się; nie może być bierną masą, za jaką mechaniści mieli materialną substancję.
W ten sposób Leibniz doszedł do dynamistycznej koncepcji substancji. W przeciwieństwie do swych
poprzedników uważał przemienność za zasadniczą własność substancji; w tym leżało główne bodaj
odstępstwo Leibniza od Cartezjusza. Błąd kartezjanizmu widział w geometrycznej koncepcji materii, nie
uwzględniającej czynników dynamicznych. W jego przekonaniu nie mechanizm, lecz dynamizm był
teorią odpowiadającą zjawiskom
- SUBSTANCJE SĄ NIEROZCIĄGŁE i NIEMATERIALNE.
Substancje są niepodzielne: to, co podzielne,
może stanowić mnogość substancji, ale nie jedną substancję. Ponieważ zaś rozciągłość jest podzielna,
więc substancje są nierozciągłe. Ponieważ zaś materia jest rozciągła, więc substancje, jako nierozciągłe,
są niematerialne. Ciała, jako materialne, rozciągłe i podzielne, nie są więc substancjami, mogą być
jedynie zjawiskami substancji. Nierozciągłe, a za to obdarzone siłami substancje, niepodzielne i
indywidualne, mają naturę podobną do dusz raczej niż do ciał. Nie z obserwacji materialnego świata, lecz
z samowiedzy znamy indywidualne i samorzutnie działające jednostki. Jeśli nazwiemy „spirytualizmem”
pogląd, że dusze są substancjami i że wszelkie substancje mają naturę bardziej podobną do dusz niż do
ciał, to pogląd Leibniza był spirytualizmem.
- SUBSTANCJE MAJĄ ZDOLNOŚĆ POSTRZEGANIA.
Własności substancji są tedy analogiczne do
własności psychicznych; i stosunek między substancjami musi przede wszystkim polegać na
postrzeganiu. To twierdzenie Leibniza miało bardziej paradoksalne brzmienie niż sens: pojmował
bowiem postrzeżenie bardzo szeroko, nie uważał samowiedzy i nawet świadomości za niezbędny
warunek postrzegania; obejmował mianem postrzeżenia stany o różnym stopniu jasności, wyrazistości i
świadomości. Zasada ciągłości pozwoliła mu połączyć w jeden szereg postrzeżenia o różnym stopniu
jasności, świadome i podświadome, od wszechwiedzy Boskiej do podświadomych „małych spostrzeżeń”
najniższych substancji. Jedynie Bóg, monada doskonała, postrzega wszechświat z doskonałą jasnością.
Najniższe monady mają jedynie postrzeżenia niedoskonałe, nieświadome, podobne do tych, jakich ludzie
doznają w stanie omdlenia lub głębokiego snu. Dusza ludzka posiada stosunkowo wysoki poziom
świadomości: postrzega dokładnie i postrzeżenia te pamięta, przede wszystkim zaś posiada samowiedzę,
która bynajmniej nie jest własnością wszelkiego postrzegania. Postrzeżenia czynią, że monady różnią się
jedna od drugiej; każda postrzega wprawdzie to samo, bo, w ten czy inny sposób, każda ma wszechświat
za przedmiot swych spostrzeżeń, ale - każda postrzega go z innym stopniem jasności i z innej
perspektywy, każda uświadamia sobie inne jego części. Ponieważ substancje nie działają jedna na drugą,
więc treść spostrzeżeń nie może być nabyta przez działanie z zewnątrz, lecz musi być substancjom
wrodzona. Była to paradoksalna konsekwencja epistemologiczna nauki o samoistności i nieprzenikalności
substancji
- ZJAWISKIEM SUBSTANCJI SĄ CIAŁA.
Ciała, nie będąc substancjami, są zjawiskami
substancji. Cielesność była dla Leibniza tą postacią, w jakiej monada zjawia się monadzie. Ciała są
wobec substancji tym, czym odbicia ciał w zwierciadłach są wobec ciał. Ciała są zjawiskami, ale nie są
złudami; są to zjawiska „prawdziwe”, „dobrze ugruntowane” (phaenomena bene fundata), gdyż w pewien
sposób odpowiadają naturze zjawiających się substancji. Bo czymże są zjawiska? Leibniz zachował stare,
obiektywne pojęcie zjawiska: zjawisko jest zewnętrzną i względną postacią rzeczy. W tym sensie
substancja sama przez się nie jest ciałem, ale dla innych substancji jest ciałem.
Zjawiskowe były dla Leibniza nie tylko własności zmysłowe, jak światło, ciepło, barwy, ale także i te,
które mechanistyczna filozofia XVII w. uważała właśnie za obiektywne własności substancji:
rozciągłość, kształt, ruch. Są bowiem względne, zależne od punktu widzenia, nie mogą więc być
własnościami samego bytu. Realna jest w substancji jedność, a mnogość jest zjawiskowa; realna jest siła,
a rozciągłość zjawiskowa. Realnie żadna monada nie działa na żadną, a objawiają się tak, jak gdyby
każda działała na każdą. Wobec takich rozbieżności między substancją a zjawiskiem, inaczej widzi świat
metafizyka, która bada naturę substancji, a inaczej fizyka, która bada zjawiska.
Specjalnie nie należą do natury substancji przestrzeń i czas; każda substancja jest bowiem jednością, a
przestrzeń i czas są formami mnogości. Nie należą one także do zjawisk; zjawiskiem jest tylko mnogość
następujących po sobie lub współistniejących faktów, na podstawie której umysł tworzy idealne
koncepcje przestrzeni i czasu. Wobec takiej natury czasu Leibniz przyjmował, że stosunki między
substancjami są bezczasowe, tak samo jak stosunki logiczne. I podobnie jak Spinoza i tylu innych
racjonalistów przed nim miał przekonanie, że natura realnego bytu jest ta sama, co stosunków logicznych.
- SUBSTANCJE DZIAŁAJĄ CELOWO.
Do natury monad należą nie tylko spostrzeżenia, ale i
pożądania; one to są czynnikiem przemian w monadach. Pożądania zmierzają ku celom; celowość przeto
cechuje substancje i tylko zjawiska podlegają prawom mechanicznym. Celowość jest realna, a
mechanizm jest zjawiskowy. W ten sposób Leibniz stary spór celowości i mechanizmu rozstrzygał na
korzyść celowości.
- SUBSTANCJE TWORZĄ HARMONIJNY ZESPÓL.
Pomimo iż każda monada jest odrębnym i
nieprzenikalnym światem, jednakże wszystkie odpowiadają sobie i zgadzają się między sobą. Zgodność
między duszą a ciałem, stanowiąca jedno z głównych zagadnień XVII wieku, była dla Leibniza już tylko
szczegółowym wypadkiem ogólnej zgodności we wszechświecie.
Skąd ta harmonia? Jak dzieje się to, że spostrzeżenia różnych monad odpowiadają sobie? Oto harmonia
jest wprzód ustanowiona przez Boga (harmonie preetablie, harmoniapraestabilita). Wedle tego
ustanowienia losy monad rozwijają się niezależnie, ale równolegle i zgodnie, wedle stałego prawa, więc
w stałej odpowiedniości. Monady są jakby zegarami, jednakowo na początku uregulowanymi przez Boga,
które zgadzają się zawsze ze sobą i przez to robią wrażenie, jak gdyby były od siebie zależne.
Możliwe byłyby światy inne niż ten, który istnieje; ale wszystkie byłyby mniej harmonijne. Świat
rzeczywisty jest ze wszystkich możliwych najbardziej harmonijny, jego części najdoskonalej sobie
odpowiadają. A przeto jest z wszystkich najlepszy. Twierdząc, że Bóg tworząc świat wybrał z możliwych
najlepszy, Leibniz dawał wyraz swemu optymizmowi. Nie zaprzeczał, że świat jest niedoskonały w
szczegółach, że istnieje zło metafizyczne, fizyczne i moralne, tj. ograniczoność skończonego bytu,
cierpienie i grzech. Twierdził natomiast, że te niedoskonałości są potrzebne dla tym większej
doskonałości całości. Jeśli nam wydaje się wątpliwe, to dlatego, że nie umiemy przejrzeć do głębi ustroju
świata. Leibniz chciał te wątpliwości rozwiać w swej „teodycei”, czyli obronie doskonałości dzieła
Bożego, którą przedsięwziął wzorem filozofów średniowiecza.
Jednym z objawów doskonałości świata jest panująca w nim wolność. Pociąga za sobą możliwość błędu i
grzechu, lecz jest dobrem tak wielkim, że świat bez błędu i grzechu, ale i bez wolności, byłby światem
mniej doskonałym niż nasz. A Leibniz nie sądził, iżby wolność nie dała się pogodzić z tym, że świat i
jego harmonia były wprzód ustanowione przez Boga.
W doskonałym świecie możliwe jest jednak dalsze doskonalenie. I żaden dobry czyn nie ginie, każdy
przyczynia się do ulepszenia wszechświata. Doskonalenie się jednostki - to była zasada etyczna Leibniza,
jedyna, jaka mieściła się w tym indywidualistycznym systemie. I nie ma zresztą reguł ogólnych
doskonalenia się, lecz musi się ono dokonywać w każdej jednostce odpowiednio do jej natury.
- SUBSTANCJE STANOWIĄ HIERARCHIĘ.
Mniejsza lub większa doskonałość przedstawień czyni, że
monady są mniej lub więcej doskonałe. Jako mniej lub więcej doskonałe, tworzą hierarchię. Zaczynając
od monad pozbawionych samowiedzy, których świadomość jest jakby w stanie uśpienia, poprzez dusze
niższe, rozporządzające tylko spostrzeżeniami i pamięcią, i dusze posiadające samowiedzę i rozum -
hierarchia dochodzi aż do szczytu, którym jest monada doskonała: Bóg. Że taka doskonała monada
istnieje, to Leibniz popierał dowodami znanymi od czasów średniowiecza, zarówno dowodami Anzelma,
jak Tomasza.
II. ZASADY LOGICZNE.
Wszyscy wielcy filozofowie XVII wieku zajmowali się zagadnieniami
poznania, Leibniz zaś specjalnie logiką formalną. Był jednym z niewielu myślicieli, którzy w ciągu
tysiącleci wprowadzili do niej prawdziwie nowe, przewrotowe pomysły; może pierwszym, w tej skali, od
Arystotelesa. Powziął myśl matematycznego traktowania logiki, myśl, która oceniona została dopiero w
XIX, a nawet w XX wieku. Historycznie zaś szczególnie ważna była jego klasyfikacja twierdzeń
prawdziwych, która oddziałała od razu.
1. Za prawdy pierwotne, które nie wymagają uzasadnienia, bo są same przez się jasne, Leibniz uważał
jedynie zdania wyraźnie identyczne, oparte na jednej tylko zasadzie tożsamości.
Wszystkie inne prawdy są pochodne. Są one dwojakie ze względu na dwojaki sposób, w jaki dają się
sprowadzić do pierwotnych: są bądź konieczne, bądź przypadkowe, lub inaczej mówiąc, bądź rozumowe,
bądź faktyczne (verites necessaires et contingentes, yerites de raison et de fait). Jedne z prawd
odróżnionych w tym epokowym podziale, mianowicie rozumowe, mogą być sprowadzone do
pierwotnych za pomocą samej tylko zasady sprzeczności. Leibniz wywodził je tedy z zasad tożsamości i
sprzeczności, nie posługując się żadnymi przesłankami intuicyjnymi. Prawdy wywiedzione w ten sposób
są konieczne, zaprzeczenie ich jest niemożliwe, bo sprzeczne; fakty nie mogą tych prawd uzasadnić ani obalić; umysł sam z siebie, a priori upewnia się co do nich. Prawdy te nie opierają się na faktach, ale też i
nie dotyczą faktów, lecz tylko możliwości.
Inny gatunek prawd stanowią prawdy faktyczne. Wywód ich z pierwotnych prawd identycznych, choć w
zasadzie jest możliwy, nigdy przez umysł ludzki nie bywa całkowicie przeprowadzony. Każdy bowiem fakt rzeczywisty związany jest ze wszystkimi innymi faktami i przeto
zależny od nieskończonej ilości warunków; wywód ich z prawd pierwotnych musiałby więc uwzględnić
tę nieskończoność, rozumowanie byłoby nieskończenie długie, a więc dla skończonego umysłu
niewykonalne. Dla skończonego umysłu prawdy te są przypadkowe; stwierdza je za pomocą
doświadczenia, ale konieczności ich nie może przeniknąć. Jednakże może cośkolwiek zbliżyć się do ich
zrozumienia; nie mogąc wywieść ich z prawd pierwotnych, może przynajmniej wywieść je z prawd
stosunkowo bardziej pierwotnych, może znaleźć jakąś dla nich rację. Taki wywód prawd faktycznych wymaga innej podstawy niż wywód prawd koniecznych ; zasada
sprzeczności nie wystarcza, potrzebna jest oprócz niej inna zasada, wyróżniająca rzeczywistość wśród
tego, co możliwe. Zasadą tą dla Leibniza była zasada racji dostatecznej, orzekająca, że nic w
rzeczywistości nie jest bez racji, że każda prawda faktyczna może i powinna być uzasadniona za pomocą
prawd pierwotniejszych. Zasada ta twierdzi zatem, że wszystkie prawdy są racjonalnie powiązane. Tak
pojęta, formułowała ona ogólne, formalne założenie wszelkiego racjonalizmu. (Leibniz skłonny był
pojmować ją nie tylko formalnie i nadawał jej znaczenie bardziej specjalne, mianowicie Ideologiczne.
Czym bowiem świat rzeczywisty różni się od światów możliwych? Tym, że jest z nich wszystkich
najlepszy. Albowiem Bóg, tworząc świat, wybrał z możliwych najlepszy, najbardziej celowo zbudowany.
Przeto racją każdego faktu jest jego celowość i odpowiedniość).
Trzy są tedy rodzaje prawd: pierwotne, pochodne-rozumowe i pochodne-faktyczne. Każdy rodzaj jest
oparty na innej zasadzie i istnieją trzy podstawowe zasady logiczne: zasada tożsamości, sprzeczności i
racji dostatecznej. Traktując faktyczne prawdy analogicznie do rozumowych, wywodząc je za pomocą
zasad logicznych z prawd identycznych, Leibniz dawał wyraz swemu racjonalizmowi. Potęgowało zaś
ten racjonalizm to, że jedyną prawdziwie naczelną zasadę widział w zasadzie tożsamości; dwie inne
służyły do tego, by zdania pochodne sprowadzać do pierwotnych. Miał przekonanie, że w osnowie swej
wszystkie prawdy są identyczne, że wyrażają w orzeczeniu to tylko, co zawarte jest w podmiocie; nie
wszystkie tylko są identyczne i analityczne w sposób wyraźny. Wszystkie tedy prawdy są w swej
osnowie rozumowe, cała rzeczywistość ma charakter racjonalny.
2. Leibniz z tych rozważań logicznych wyciągnął wnioski metafizyczne. Skoro wszystkie prawdy są w
zasadzie racjonalne, to racjonalna musi też być rzeczywistość. Ważne wnioski wypływały z
analitycznego charakteru wszystkich prawd, nawet czysto faktycznych. „Badając pojęcie, jakie mam o
każdym prawdziwym twierdzeniu, stwierdzam, iż wszelkie orzeczenie, konieczne czy przypadkowe,
przeszłe, teraźniejsze czy przyszłe, jest objęte w pojęciu podmiotu. Teza ta jest wielkiej wagi, bo wynika
z niej, że każda dusza jest oddzielnym światem, niezależnym od czegokolwiek z wyjątkiem Boga”. W
pojęciu np. Sokratesa było od początku zawarte, jak będzie żył i umierał, zawarty był każdy szczegół jego
życia. A tak samo jest z pojęciem każdego człowieka, każdej rzeczy.
Jedne wnioski, jakie Leibniz stąd wyciągnął, potwierdzały jego metafizykę. Bo skoro wszystko, co się
substancji przytrafia, zawarte jest w jej pojęciu, to nie może pochodzić z działania na nią innych
substancji. Więc substancje muszą być „bez okien”, a jeśli panuje między nimi harmonia, to jest to
„harmonia wprzód ustanowiona”.
Ale poza tym wypływały inne jeszcze wnioski, mianowicie powszechny determinizm.
Nie może być wolności, jeśli wszystko, co się substancji przytrafia, jest z góry zawarte w jej pojęciu. Był
to determinizm nie mniej radykalny niż Spinozy. Był to panlogizm nie mniej stanowczy niż Parmenidesa
i niż ten, jaki później głosić będzie Hegel. Wszystko w świecie jest konieczne, a jeśli nie zdajemy sobie z
tego sprawy i musimy odwoływać się do doświadczenia, to .tylko dlatego, że umysł nasz jest
niedoskonały.
Logicznie możliwe jest wszystko, co niesprzeczne, więc możliwości jest wiele i walczą ze sobą o
istnienie. Ale nie wszystkie mogą istnieć, bo nie każda z każdą jest, jak to nazywał, „współmożliwa”.
Natomiast są grupy możliwości, które są współmożliwe. Górę bierze ta grupa, która jest największa, i
tylko ona istnieje rzeczywiście. Leibniz wręcz definiował: „Istniejącym jest ten byt, który jest
współmożliwy z największą ilością rzeczy”. W ten sposób sama logika - jak się zdawało Leibnizowi -
stanowi o tym, co ma istnieć; nie trzeba się już odwoływać do woli i wyboru Bożego. Wynikało więc z
logicznych przesłanek Leibniza, że wszystko w świecie jest zdeterminowane, niezależne nie tylko od woli
człowieka, ale nawet od woli Bożej.
Tych wniosków Leibniz jednakże nie ogłosił. Może nie dlatego, iżby uważał je za niepewne, lecz że
podejrzewał, iż wydadzą się rażące, niezgodne z nauką chrześcijańską, wobec której pragnął być lojalny.
Zostały w jego rękopisach. I dopiero w XX wieku historycy odnaleźli tę drugą filozofię Leibniza,
analityczną, panlogiczną, skrajnie deterministyczną.
ZNACZENIE.
Leibniz wielorako zasłużył sobie na miejsce w dziejach filozofii. Najpierw przez
stworzenie nowego systemu. System jego, nie będąc ani materialistycznym, ani panteistycznym, osiągnął
tak jednolity pogląd na świat, jaki przedtem cechował jedynie materializm i panteizm. Jednolitość tę
zawdzięczał zwłaszcza zasadzie ciągłości: inne systemy dla osiągnięcia jedności sprowadzały zjawiska
jedne do drugich (np. duchowe do materialnych), ten zaś każdemu zjawisku pozostawiał jego odrębność, ale traktował je jako ogniwa ciągłego szeregu; w ten sposób łączył materię z duchem, przedmioty
nieświadome ze świadomymi, stworzenie z Bogiem - i osiągnął jednolity pogląd na świat. System ten,
mówiąc skrótami, był racjonalistyczny, pluralistyczny, indywidualistyczny, dynamistyczny,
spirytualistyczny, finalistyczny, harmonistyczny, optymistyczny. Według niego świat był zespołem
obdarzonych siłami indywiduów, całkowicie między sobą różnych i niezależnych, jednakże zgodnych.
Wszystko natomiast, czego potocznie doświadczamy i co zazwyczaj bierzemy za naturę rzeczy -
przestrzenność, czasowość, cielesność, przyczynowość - to wszystko było dlań jedynie zjawiskiem.
System Leibniza, choć posługiwał się argumentami nauki, był jednak przede wszystkim dziełem
wyobraźni metafizycznej, i to tak lotnej, że dającej porównać się jedynie z tą, która wydała neoplatonizm.
Ale poza metafizycznym systemem Leibniz wprowadził do filozofii szereg pomysłów, ważnych
niezależnie od systemu. Są to przede wszystkim: 1) teoria tożsamości wszystkich zdań i zasada racji
dostatecznej, a ponadto jeszcze program kombinatoryki - w logice; 2) zasada ciągłości - w metodologii;
3) teoria podświadomości i samowiedzy - w psychologii; 4) dynamiczna teoria materii - w filozofii
przyrody.
System Leibniza miał dwa warianty: w jednym monady były wolne, a Bóg tak wybierał możliwości, by
stworzyć świat z możliwych najlepszy. Wariant ten Leibniz ogłosił, a nie ogłosił drugiego. Ten drugi był
panlogiczny: według niego wszystko było konieczne i nie było miejsca na wolność. I w pierwszym
wariancie świat podlegał także zasadzie racji
dostatecznej, ale zasada ta była rozumiana Ideologicznie: dzieje się to, co najbardziej celowe, najlepsze.
W drugim wariancie wzgląd ten odpadł: dzieje się po prostu to, co jest konieczne.
OPOZYCJA.
Chcąc pogodzić wszystkich, Leibniz nie zadowolił nikogo; w kołach konserwatywnych
uchodził za niebezpiecznego wolnomyśliciela, a w sferach naukowych i postępowych wydawały się
podejrzane i szkodliwe jego ustępstwa na rzecz religii.
Opozycja rzeczowa wypowiedziała się już za życia Leibniza, przeważnie w postaci prywatnej
korespondencji, którą prowadził z całym ówczesnym światem naukowym. Np. ze stanowiska
kartezjanizmu polemikę stoczył z nim Arnauld, a ze stanowiska Newtona - Clarke.
ZWOLENNICY.
Dość bliskie Leibnizowi idee wygłaszał odeń niezależnie Shaftesbury. Bliskie były mu
też poglądy południowosłowiańskiego uczonego R. J. Boscovicha (1711 - 1787), obrońcy dynamizmu w
filozofii przyrody. Aspiracje do godzenia różnych filozofii i wyznań miał już wcześniej Juan Caramuel
(1606- 1682), postać równie malownicza jak Leibniz, uczony, generał, biskup, autor 70 dzieł naukowych.
Leibniz już za życia zdobył sławę, ale nie stworzył szkoły. Tłumaczy się to sferą ludzi, z którą obcował:
byli to wybitni uczeni i monarchowie, a więc materiał niepodatny na uczniów. Jednakże znalazł jednego
zwolennika, który usystematyzował jego filozofię i tą drogą ją rozpowszechnił. Był nim Christian Wolff
wziął z Leibniza tylko niektóre motywy, pomijając nawet to, co było najoryginalniejszym jego
pomysłem, jak „harmonia wprzód ustanowiona”, zachował natomiast teorie logiczne. W jego wykładzie
filozofia Leibniza stała się krańcowym racjonalizmem. Wolff wychował bardzo wielu uczniów i dał
początek tzw. Leibniz-Wolffische Schule. Nie wyszła ona poza Niemcy, ale w Niemczech była
uniwersytecką filozofią przez cały wiek XVIII aż po Kanta.
