PASCAL Flashcards
(10 cards)
Na zasadach Kartezjańskich w następnym zaraz pokoleniu wytworzona została filozofia
praktyczna,
czyniąca zadość potrzebom moralnym, a zwłaszcza religijnym. Była ona dziełem Pascala.
Blaise Pascal (1623-1662)
łączył genialne zdolności naukowe i literackie z głęboko religijną
naturą. Życie krótkie, trapione nieustanną prawie chorobą i cierpieniem, wydało plon bogaty i
różnorodny. Sławę dały mu twórcze pomysły na polu matematyki oraz publicystyczne Prowincjałki
(Lettres Provinciales), w których z niezwykłą przenikliwością, swobodą i dowcipem zwalczał
oportunistyczną etykę jezuitów. Sam przylgnął do jansenizmu, chcącego odnowić ducha
chrześcijańskiego przez nawrót do św. Augustyna. Pod koniec życia aspiracje religijne wzięły w nim górę
całkowicie nad naukowymi i wiódł żywot mistyka i ascety, oddanego całkowicie Bogu.
STOSUNEK PASCALA DO POPRZEDNIKÓW.
Pascal był w filozofii następcą Kartezjusza. Ale, pod
wpływem jansenizmu, idee Augustyna zyskały w jego poglądzie na świat jeszcze większe znaczenie. We wcześniejszym okresie, gdy zajmował się zagadnieniami logiki i metodologii, przejął się zasadami
Kartezjusza i nie wyrzekł się ich do końca; ale w późniejszym, religijnym okresie wyciągnął z nich inne
wnioski i zajął stanowisko całkowicie odmienne od tego, jakie zajmował Kartezjusz. Stanowisko to było
różne pod trzema względami.
Po pierwsze: Kartezjusz zajmował się najwięcej dwiema rzeczami, teologią i metodologią; filozofia jego
posiadała dwa bieguny, Boga i metodę, i odpowiednio do nich dwa czynniki, augustynizm i racjonalizm.
Między tymi czynnikami, które Kartezjusz umiał godzić, w myśli Pascala nastąpił rozłam. Po wtóre:
Kartezjusz umiał godzić metafizykę ze sceptycyzmem; sceptycyzmem bowiem-operował tylko jako
narzędziem do oczyszczenia umysłu i utorowania drogi metafizycznej filozofii. Pascal zaś, przejąwszy się
do głębi argumentami sceptycyzmu, zamknął przed sobą dogmatyczną drogę. Po trzecie: Kartezjusz mało
zajmował się zagadnieniami etycznymi, które dla Pascala były najważniejsze. - Filozofia Pascala była
tedy wynikiem wewnętrznego rozłamu, jaki dokonał się między składnikami filozofii Kartezjusza przez
wzmożenie trzech jej czynników: sceptycznego, religijnego i etycznego.
PISMA.
Filozoficznie najważniejsze dzieło: Myśli (Pensees sur la religion, znane zwykle pod skróconym
tytułem: Pensees), 1669, pochodzące z ostatniego okresu; nie dokończone, składa się z fragmentów i
aforyzmów. Poglądy logiczne Pascal naszkicował we fragmencie Esprit geometrique.
- BEZRADNOŚĆ ROZUMU.
Pascal stawiał wiedzy te same wysokie wymagania, co Kartezjusz
i inni racjonaliści; i on uważał geometrię za wzór wiedzy. Ale przekonał się, że te wymagania są zbyt
wygórowane, że wiedza, jaką w rzeczywistości posiadamy, nie czyni im zadość. W sprawach doniosłych
geometria nie da się stosować: ani nie pozwala nam poznać nieskończoności, jaka nas otacza, ani nie
rozwiązuje zagadnień etycznych i religijnych. Przy rozwiązywaniu tych zagadnień kryteria Kartezjańskie
- jasność i wyraźność - nie dają żadnej pomocy. Bezradność racjonalnej metody w sprawach istotnych i
życiowo doniosłych Pascal nie tylko stwierdził, ale przeżył jako wewnętrzną tragedię. Że odbiegł tak
daleko od Kartezjusza w zapatrywaniu na skuteczność metody naukowej, nie było przypadkiem;
pochodziło stąd, że metodę tę chciał zastosować do zupełnie innej sfery zagadnień: Kartezjusz przejęty
był sprawami czysto teoretycznymi, jemu zaś chodziło o sprawy doniosłe praktycznie, o szczęście i
zbawienie
duszy. Że zaś wzorem Kartezjusza nie rozróżniał wiedzy teoretycznej i praktycznej, więc przekonanie o
nieskuteczności wiedzy praktycznej rozciągał i na teoretyczną. Wynikło stąd potępienie wszelkiej
wiedzy: wiedza jest tylko „próżnością” i „szaleństwem”.
Racjonalizm stawiając wiedzy niezmiernie wysokie wymagania miał dwa krańcowe ujścia: albo wiedza
czyni zadość tym sprawdzianom, albo nie; w pierwszym przypadku posiadamy wiedzę absolutną, w
drugim - nie posiadamy żadnej. Pierwsze ujście znalazł racjonalizm u Kartezjusza, drugie u Pascala.
Sceptycyzm u Pascala wyrósł z racjonalizmu; gdyby stawiał był wiedzy tylko takie wymagania jak
empiryści, którzy za wiedzę uważali już znajomość faktów, to nie miałby powodu kończyć zwątpieniem.
Przyznawał bowiem, że fakty znamy, ale twierdził, że ich nie rozumiemy. Bez zrozumienia nie ma dla
racjonalisty poznania. Stwierdziwszy nieudolność rozumu musiał więc dojść do przekonania, że „nie ma
nic tak zgodnego z rozumem, jak wyparcie się rozumu”. Wynikiem zawiedzionego racjonalizmu było
zwątpienie zupełne, którego nie wyraził nikt w sposób bardziej przejmujący od Pascala. Zwątpienie
bowiem nie doprowadziło go do uspokojenia, jak niegdyś Pirrona, lecz doprowadziło do rozpaczy: „Nie
wiem, kto mnie wydał na świat, czym jest świat, czym jestem ja sam, żyję w okropnej niewiedzy
wszystkich rzeczy…”
- PORZĄDEK SERCA.
Jednakże i Pascal znalazł wyjście ze zwątpień. Ale nie przez rozum, jak
Kartezjusz, lecz przez „serce” i wiarę. „Serce” - to właściwa człowiekowi zdolność poznawania rzeczy
nadprzyrodzonych. Istnieje „porządek serca” (ordre du coeur), różny od porządku rozumu, który uczeni
skłonni są uważać za jedyny. „Serce ma swoje racje, których rozum nie zna” (Le coeur a ses raisons, ąue
la raison ne connait pas). Sceptycyzm, „pirronizm”, nie był dlań tedy wynikiem ostatecznym: był etapem
do uznania uczuciowej natury poznania, mistycznej intuicji. Co więcej, był etapem do poddania się
wierze i autorytetowi religijnemu. „Ogłupi cię wiara? - Przypuśćmy, ale cóż masz do stracenia?” To
jedyna możliwa droga, skoro wiadomo, że rozum niezdolny jest do poznania. Podobnie jak w XIV w., tak
i tu sceptycyzm był na usługach mistycyzmu i fideizmu. „Trzeba być geometrą, pirronistą i pokornym
chrześcijaninem” - pisał Pascal, tj. trzeba 1° stawiać, wiedzy wysokie wymagania, 2° przekonać się, że
rozum nie może im sprostać, a wtedy 3° poddać się objawieniu.
W związku z tym był szczególny dowód istnienia Boga, skonstruowany przez Pascala dowód, w którym
matematyk argumentował wespół ze sceptykiem. Albo Bóg jest, albo go nie ma: jedno z dwojga musimy
przyjąć, decyzja jest nieuchronna, boć albo żyć będziemy z Bogiem, albo bez Niego. Otóż Pascal nie
próbował dowieść, że istnienie Boga jest pewne, ani nawet, o ile jest prawdopodobne; natomiast próbował obliczyć, o ile uznanie go jest dla człowieka zyskowniejsze. Przyjęcie istnienia Boga jest z
naszej strony, jak mówi Pascal, hazardem i całe to rozumowanie znane jest pod nazwą „zakładu Pascala”
(le pari de Pascal). Stawiając na istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie;
jeśli zaś okaże się, iż mamy rację, to zyskamy - wieczne życie i szczęście. Założeniem było tu, że Bóg
nagradza wiarę, a karze niewiernych. Był to szczególny dowód istnienia Boga, probabilistyczny i
eudajmonistyczny, bo opierający się w rozumowaniu na prawdopodobieństwie i na oczekiwaniu
szczęścia. Ściśle mówiąc, nie był dowodem istnienia Boga, lecz co najwyżej dowodem, że należy tak żyć,
jak gdyby istniał.
- PORZĄDEK DÓBR.
Pascal przejął nie tylko w metodologii, lecz w metafizyce zasadnicze pozycje
kartezjanizmu. Ale potraktował je z innego punktu widzenia: z punktu widzenia moralisty. Oddzielał,
równie stanowczo jak Kartezjusz, Boga od stworzenia,
a świadomość od materii, ale były to dlań nie tyle różne rodzaje bytu, ile różne dobra, nie tyle przedmioty
poznania, ile wyboru. I substancje, oddzielone przez Kartezjusza, gdy je Pascal począł traktować jako
przedmioty wyboru, utworzyły hierarchię: za najniższą z substancji uznana została materia, za wyższą
dusza, za najwyższą Bóg.
Szczeble tej hierarchii, jak substancje Kartezjusza, były toto genere różne i wiecznie wzajem oddzielone.
Wedle Pascala, dobra materialne nigdy, przy żadnym ich mnożeniu, nie dosięgną poziomu dóbr
duchowych: „Wszystkie ciała, firmament, gwiazdy, Ziemia i jej królestwo nie są warte najmniejszego z
duchów”. Przewaga ducha nad ciałem jest nieskończona. A równie znów nieskończona jest przewaga
nadprzyrodzonego, boskiego porządku nad przyrodzonym; nadprzyrodzony porządek objawia się na
ziemi w miłości, toteż „wszystkie ciała razem wzięte i wszystkie duchy razem wzięte, i wszystkie ich
utwory nie są warte najmniejszego poruszenia miłości”.
Operując, jak Kartezjusz, pojęciem nieskończoności i przez nie odróżniając Boga i stworzenie, doszedł
do przekonania, że wobec wartości rzeczy boskich, która jest nieskończenie wielka, wartość rzeczy
doczesnych jest nieskończenie mała, więc - rzeczy doczesne są zupełnie znikome i bezwartościowe. To
była podstawa do rozegrania „zakładu Pascala” i do zdecydowania, jak pokierować życiem. Wynikło
stąd, że jedynie rozsądna jest etyka służby bożej: „Dwa są tylko rodzaje osób, które można nazwać
rozsądnymi: te, które służą Bogu z całego serca, bowiem Go znają, lub też te, które Go z całego serca
szukają, bowiem Go nie znają”.
Jest rzeczą uderzającą, że kartezjanizm zastosowany przez religijnego myśliciela, jakim był Pascal,
doprowadził do wyników daleko bardziej krańcowych w swym ascetyzmie niż scholastyka. Gdy
scholastycy na ogół pojmowali świat jako twór Boży i noszący znamię boskiego pochodzenia, ten
nowożytny myśliciel uznał go za zupełną nicość.
- WIELKOŚĆ i NICOŚĆ CZŁOWIEKA.
Człowiek jest tym stworzeniem, w którym spotykają się
wszystkie szczeble hierarchii. Składa się z dwóch składników - ciała i myśli, z których jeden jest
nieskończenie cenniejszy od drugiego. „Człowiek jest trzciną najsłabszą w przyrodzie, ale to trzcina
myśląca. Dla zgniecenia go nie trzeba, aby się cały świat zbroił. Nieco mgły, kropla wody starczy, by go
zabić. Lecz niechby był zgnieciony przez wszechświat cały, to jeszcze byłby czymś szlachetniejszym od
tego, co go zabija: gdyż on wie, że umiera, i zna przewagę, jaką wszechświat ma nad nim. A świat nie
wie o tym nic. Cała tedy godność nasza leży w myśli…”
Co więcej, człowiekowi dana bywa łaska, nadprzyrodzona miłość, która należy do porządku boskiego.
Więc też „człowiek jest podzielony i sam sobie przeciwny”, wielkość jego jest równa jego nędzy.
Pirroniści mieli tedy podstawę do głoszenia nędzy człowieka; mieli ją również stoicy, gdy głosili
wielkość człowieka; ale obie sekty są jednostronne.
ZESTAWIENIE.
Pascal nie mieści się w tym pojęciu, jakie się ma zwykle o filozofii XVII wieku: nie
stworzył systemu, nie zajmował się ontologią, nie był racjonalistą. Ale nie ma okresów o filozofii
zupełnie jednolitej, zawsze znajdują się myśliciele, którzy odbiegają od panującego poglądu: tak było też
i w XVII wieku. Pascal reprezentuje właśnie mniejszość filozoficzną tego stulecia: mniejszość przejętą
sprawami człowieka i widzącą irracjonalne czynniki życia i umysłu. Mniejszość ta w racjonalistycznym
okresie dała początek przyszłemu irracjonalizmowi: Pascal uczynił to dla etyki, inni dla estetyki. Tych,
którzy wówczas zajmowali się specjalnie człowiekiem, było więcej. Myśli Pascala były
napisane o kilka lat wcześniej, a wydane o kilka lat później niż Maksymy La Rochefoucaulda; są zaś
wyrazem skrajnie odmiennego rozumienia człowieka: jedne czysto religijnego, drugie - czysto
doczesnego.
ZNACZENIE PASCALA.
Pascal nie stworzył nowego typu filozofii; przeszedł tę samą drogę, co
niektórzy scholastycy XIV w., którzy przez sceptycyzm przeszli od racjonalizmu do mistyki. Ale nigdy
filozofia nie była głębiej odczuta, nie była wynikiem potężniejszych zmagań wewnętrznych. Toteż szkoły
filozoficznej nie stworzył, ale po wszystkie czasy znajdował ludzi, dla których był przewodnikiem. W
szczególności związani z nim byli „egzystencjaliści” XIX i XX wieku, nie interesujący się bytem w
ogóle, lecz tylko egzystencją ludzką, i widzący, jak Pascal, tragiczny los człowieka, jego zagubienie
wśród nieskończoności.
We Francji zawiązało się w XX wieku stowarzyszenie Les Amis de Pascal.
